1. Zbiorowiska leśne najczęściej występujące na niżu (lasy liściaste, bory)
Powierzchnię, na której panują jednakowe warunki siedliskowe nazywamy płatem jednorodnym, a zbiór wszystkich roślin zasiedlających ten płat zbiorowiskiem roślinnym. Ogół zbiorowisk roślinnych znajdujących się na danym terenie będziemy nazywamy roślinnością tego terenu lub szatą roślinną. Pojęcie "zbiorowisko roślinne" często utożsamiane jest z pojęciem "zespół roślinny". Jest to błędne, gdyż "zespół roślinny" to jednostka syntaksonomiczna (opisana według reguł taksonomii i kodeksu nomenklatorycznego zespołów roślinnych), a "zbiorowisko roślinne" to byt realnie występujący w przyrodzie.
Prawdopodobnie przed pojawieniem się człowieka cała Polska niżowa była w większości pokryta lasami różnego typu. Typ lasu jaki wykształca się na danym terenie zależy generalnie od dwóch czynników: skały macierzystej i powstałej z niej gleby oraz stosunków wodnych. W Polsce mamy do czynienia z lasami szpilkowymi (zbiorowiska borowe), liściastymi (zbiorowiska nemoralne) i mieszanymi.
Lasy szpilkowe
Zbiorowiska borowe związane są z kwaśnymi glebami, głównie powstałymi na piaskach. Są to przeważnie lasy sosnowe. Do dna lasu dociera dużo światła. W większości zbiorowisk borowych duży udział w runie mają mszaki. Liczba gatunków roślin kwiatowych w porównaniu z lasami liściastymi jest niewielka. Maksimum kwitnienia roślin w borach przypada na lato. Wyróżniamy trzy główne typy borów.
Bór świeży. Jeżeli gleba w okresie letnim jest cały czas wilgotna mamy do czynienia z borem świeżym. Charakteryzuje się on runem zdominowanym przez Vaccinium myrtillus; występują przedstawiciele rodziny Pirolaceae oraz widłaki. Licznie reprezentowane są mszaki. W borach świeżych występuje największe bogactwo gatunków borowych.
Bór bagienny. Jeżeli pod warstwą piasku znajduje się warstwa trudno przepuszczalna dla wody, np. skała ilasta, w zagłębieniach terenu woda może stagnować stale lub okresowo. Na takich siedliskach rozwijają się bory bagienne. W runie obficie występują: Vaccinium uliginosum i Ledum palustre, a w miejscach szczególnie podmokłych kępy Sphagnum.
Bór chrobotkowy. W miejscach szczególnie suchych np. na zarastających wydmach rozwijają się bory chrobotkowe inaczej zwane borami suchymi. W runie dominują porosty z rodzajów Cladonia i Cetraria. Rośliny kwiatowe są reprezentowane prawie wyłącznie przez Vaccinium vitis-idaea.
Lasy liściaste
Lasy liściaste rozwijają się na glebach powstałych na iłach i glinach. W porównaniu z borami mają one większe zwarcie koron to też w okresie rozlistnienia drzew do dna lasu dociera zwykle niewiele światła. Maksimum kwitnienia roślin przypada zatem na miesiące wiosenne gdy drzewa jeszcze nie rozlistniły się. Najważniejsze typy lasów liściastych na niżu to: olesy, łęgi i grądy.
Olesy. Na terenach stale podtopionych rozwijają się olesy. Drzewem tworzącym te zbiorowiska jest Alnus glutinosa. Wyraźna jest struktura kępowa. Szczyty kęp zajmują olchy, wokół których rosną wysokie byliny takie jak: Iris pseudacorus, Peucedanum palustre, czy Rumex hydrolapathum. Częste są turzyce takie jak Carex hudsonii. W dolinkach przez cały rok stagnuje woda. Maksimum kwitnienia przypada na koniec wiosny i początek lata.
Łęgi. Na terenach o dużych wahaniach poziomu wód gruntowych rozwijają się zbiorowiska łęgowe. W okresie od jesieni do wiosny często stagnuje tu woda, w okresie wegetacyjnym natomiast powierzchnia gleby zwykle jest wilgotna. Drzewami tworzącymi łęgi na niżu są: Alnus glutinosa, Fraxinus excelsior, Ulmus campestris, Salix fragilis, S. alba, Populus alba i wiele innych. Jest wiele typów łęgów. W dolinach dużych rzek np. Wisły dominowały łęgi wierzbowo-topolowe prawie doszczętnie wycięte przez człowieka. Maksimum kwitnienia roślin w zbiorowiskach łęgowych przypada na wiosnę.
Grądy. Pojawiają się w miejscach, gdzie przez cały okres wegetacji gleba jest wilgotna o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym najczęściej wytworzona na glinach lub marglach. Gatunkami tworzącymi warstwę drzew są: Carpinus betulus, Tilia cordata, Tilia platyphyllos niekiedy Quercus robur czy Quercus sessilis. Najwięcej gatunków kwitnie na wiosnę, w okresie letnim znacznie mniej. Grądy charakteryzują się największym bogactwem gatunków w porównaniu z wymienionymi wczesniej typami lasów. Są to najbardziej rozpowszechnione zbiorowiska lasów liściastych na niżu w Polsce.
Lasy mieszane
W skład drzewostanów lasów mieszanych wchodzą zarówno drzewa szpilkowe (głównie Pinus silvestris) jak i różne gatunki drzew liściastych. Ponieważ od dawna człowiek sztucznie nasadza sosnę nawet w miejscach, w których ona naturalnie nie rosła, trudno zdefiniować naturalne lasy mieszane. Najczęstszym typem lasu mieszanego jest bór mieszany sosnowo-dębowy.
Bór sosnowo-dębowy. W drzewostanie dominuje Pinus silvestris. Jako domieszki występują: Quercus robur i Quercus sessilis i Populus tremula. W runie rosną zarówno gatunki borowe, takie jak Vaccinium myrtillus, jak i lasów liściastych np. Convallaria maialis. W runie borów mieszanych pochodzenia antropogenicznego często masowo występuje Carex brizoides.
2. Wpływ człowieka na florę i roślinność
Jeżeli na danym obszarze, występuje pewna liczba gatunków roślin i kążdy gatunek w obrębie tego obszaru ma określone miejsca występowania w sensie geograficznym (stanowiska) to listę gatunków wraz z ich stanowiskami określamy florą tego terenu. Samą listę gatunków nazywamy listą florystyczną.
Człowiek jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na szatę roślinną. Jego oddziaływanie określamy jako antropopresję. Człowiek wpływa zarówno na florę jak i roślinność przekształcanego terenu.
Wpływ na florę
Są trzy rodzaje reakcji roślin zamieszkujących dany teren na oddziaływanie człowieka.
Hemerofoby. Są to gatunki, których liczba stanowisk maleje. W skrajnych przypadkach następuje ich wyginięcie na danym terenie. Należy tu wiele gatunków zagrożonych. Dobrym przykładem jest np. Lycopodium inundatum.
Gatunki neutralne. To te, których liczba stanowisk nie ulega zmianie. Należy tu np. szereg gatunków wodnych, które często giną w naturalnych zbiornikach wodnych, ale równoczśnie zasiedlają siedliska wytworzone przez człowieka np. stawy, rowy osuszające.
Hemerofile. Są to gatunki zwiększające liczbę stanowisk na skutek antropopresji, chętnie zasiedlają siedliska stworzone przez człowieka. Zdarza się, że po pewnym czasie można je spotkać tylko na siedliskach stworzonych przez człowieka. Te gatunki określamy mianem apofitów.
Człowiek zawleka też gatunki, które nigdy nie występowały na danym terenie. Nazywamy je antropofitami. Mogą one pojawiać się przejściowo i wtedy nazywamy je efemerofitami, lub zadomowić się na stałe. W naszej florze pod względem historycznym wyróżniamy dwie grupy antropofitów.
Archeofity. Są to tzw. "starzy przybysze". Rośliny, które przybyły na teren Polski w okresie do początku XVI w. Należą tu często gatunki przybyłe już z rolnikiem neolitycznym. Niekiedy były one uprawiane np. Camelina sativa. Wiele archeofitów to gatunki zanikające np. Caucalis daucoides. Często spotykanymi archeofitami są: Capsella bursa-pastoris, Centaurea cyanus, czy Papaver rhoeas.
Kenofity. To "nowi przybysze". Rośliny te przybyły do nas w drugiej dużej fali migracji po odkryciu Ameryki, ale niekoniecznie pochodzą zza oceanu. Dla Polski datą graniczną jest mniej więcej XVI w. Często spotykanymi kenofitami są: Impatiens parviflora, Elodea canadensis, czy Diplotaxis muralis. Jest to grupa gatunków dynamicznie powiększająca się.
Wpływ na roślinność
Człowiek niektóre zbiorowiska roślinne niszczy bezpowrotnie (lasy, torfowiska), a na ich miejsce tworzy nowe. Jeśli chodzi o powstawanie zbiorowsk roślinnych mamy trzy możliwości.
Zbiorowiska naturalne. Tworzą się i utrzymują bez udziału człowieka. Złożone są w przeważającej mierze z gatunków rodzimych. Antropofity są tu rzadkie. Przykładem może być bór bagienny.
Zbiorowiska półnaturalne. Mogą powstawać bez udziału człowieka, ale do ich utrzymywania się niezbędna jest stała ingerencja człowieka. Złożone są przeważnie z gatunków rodzimych, ale trafiają się również antropofity. Należy tu większość zbiorowisk trawiastych w Polsce niżowej.
Zbiorowiska antropogeniczne. Są tworami celowej działalności ludzkiej (uprawy), lub tworzą się na siedliskach stworzonych przez człowieka (przychacia, śmietniska, torowiska). Bez ingerencji człowieka zanikają. Antropofity mają w nich bardzo duży udział. Najważniejsze są dwie grupy zbiorowisk antropogenicznych.
Zbiorowiska segetalne. To zbiorowiska chwastów. Ich skład florystyczny zależy od odczynu i składu chemicznego gleby oraz rodzaju uprawy. Na szczególną uwagę zasługują chwasty wapieniolubne jak: Caucalis daucoides, Consolida regalis, Neslia paniculata, czy Adonis aestivalis, nierzadkie na Wyżynie Małopolskiej np. w pobliżu rezerwatu "Wały". Jeśli chodzi o rodzaj uprawy to inne zbiorowiska chwastów wykształcają się w uprawach zbóż, a inne w okopowych. Jest to związane z różnymi technikami prowadzenia upraw (nawożenie, okopywanie). Zbiorowiska chwastów wykazują dużą stałość składu gatunkowego w skali czasu na danym terenie. Wiele gatunków chwastów obecnie zanika na skutek wzmożonych zabiegów agrotechnicznych (oczyszczanie nasion, herbicydy).
Zbiorowiska ruderalne. Rozwijają się np. na nasypach kolejowych, śmietniskach i przychaciach. Typ zbiorowiska zależy od zasobności podłoża w substancje odżywcze. Mogą to być zbiorowiska o charakterze pionierskim na podłożu ubogim. Złożone są zwykle z gatunków o dużej ekspansywności. Na podłożu bogatym w składniki odżywcze, szczególnie w azot rozwijają się zbiorowiska roślin nitrofilnych o niewielkiej ekspansywności. Roślinność ruderalna jest bardzo dynamiczna. Dwa niedalekie śmietniska mogą się różnić znacznie składem gatunkowym. Zmieniają się też szybko w czasie.
Antropofity występujące w zbiorowiskach naturalnych i półnaturalnych określamy mianem agriofitów. Jeżeli występują tylko na siedliskach antropogenicznych i samodzielnie obsiewają się to nazywamy je epekofitami.
3. Charakterystyka zbiorowisk łąkowych i murawowych
Należą tu zbiorowiska, w których duży udział mają rośliny jednoliścienne, głównie przedstawiciele rodziny Gramineae. Są to przeważnie zbiorowiska półnaturalne. Utrzymują się dzięki zabiegom polegającym na: wypalaniu, koszeniu i wypasowi bydła. Murawami określać będziemy zbiorowiska zbudowane z kęp (głównie trawy) i luk zasiedlanych najczęściej przez rośliny dwuliścienne. Jeżeli struktura zbiorowiska będzie jednorodna (brak kęp i luk) mamy do czynienia z łąkami. Murawy zajmują siedliska suche, a niekiedy skrajnie suche, łąki natomiast przeważnie wilgotne.
Zbiorowiska łąkowe.
Największy wpływ na to jakie łąki rozwiną się na danym terenie mają stosunki wodne.
Mogą to być łąki podmokłe, okresowo podmokłe i świeże.
Łąki podmokłe. Nazywane często bielawami od owocostanów masowo występujących przedstawicieli rodzaju Eriophorum. Wody gruntowe przez cały rok utrzymują się na powierzchni ziemi. Dominują tu głównie turzyce. Występuje dużo gatunków związanych z torfowiskami niskimi. Łąki tego typu właściwie nie nadają się do wypasu czy koszenia.
Łąki okresowo podmokłe. Występują na terenach o dużych wahaniach poziomu wód gruntowych, stąd częste są w dolinach dużych rzek. W okresie od jesieni do wiosny woda często utrzymuje się na poziomie gruntu. Roślinami charakterystycznymi dla łąk okresowo podmokłych są: Deschampsia caespitosa, czy Holcus lanatus. Jeżeli w okresie letnim powierzchnia gruntu jest wilgotna to rozwija się łąka selernicowa. Charakteryzuje się ona dużą ilością roślin baldaszkowatych, oraz takimi gatunkami jak: Allium angulosum, Sanguisorba officinalis, czy Thalictrum lucidum. Charakter taki ma polana "Warsztaciska" k. rez. "Wiślisko Kobyle". Jeżeli natomiast występuje zjawisko suszy letniej, a gleba bogata jest w sole wapnia to rozwija się łąka trzęślicowa. Nazwa pochodzi od trawy Trzęślica modra Molinia coerulea obficie tu występującej. Można tu spotkać wiele gatunków roślin o okazałych kwiatach, jak: Trolius europaeus, Iris sibirica, Gentiana pneumonanthe, czy Dianthus superbus. Ładne łąki trzęślicowe można spotkać w okolicy Tyńca. Niestety są one osuszane, bądź zarastają przez krzewy. Łąki okresowo podmokłe mają niewielką wartość dla wypasu (wiele gatunków niejadalnych i trujących). Są to łąki jednokośne (czyli koszone raz w roku).
Łąki świeże. Przez cały rok powierzchnia gleby jest wilgotna i brak jest wyraźnych wahań poziomu wód gruntowych. Występują takie gatunki jak: Arrhenatherum elatius, Dactylis glomerata, Festuca pratensis, czy Heracleum sphondylium. Są to łąki dwukośne o dużej wartości dla wypasu bydła.
Zbiorowiska murawowe
Murawy wysokogórskie. Występują w piętrze alpejskim. Kępy tworzą tu trawy takie jak: Oreochloa disticha czy Sesleria tatrae, oraz bardzo często sit: Juncus trifidus (Babia Góra) Występują byliny takie jak Hypochoeris uniflora czy Gentiana punctata. W lukach między kępami występują mszaki i porosty. Murawy wysokogórskie są zbiorowiskami naturalnymi !
Murawy na piaskach. Tworzą się najczęściej na wydmach. Są to zbiorowiska bardzo ubogie. W warunkach lądowych dominuje najczęściej trawa Corynephorus canescens tworząca kępy. W lukach występują drobne rośliny roczne takie jak: Spergula vernalis, czy Erophila verna (kwitną wczesną wiosną), liczne są mszaki jak: Polytrichum piliferum, czy Rhacomitrium canescens.
Murawy kserotermiczne. Patrz następny rozdział.
7. Gatunki pontyjsko-pannońskie, murawy kserotermiczne.
występującymi przedstawicielami wargowych jak: Origanum vulgare czy Thymus pannonicus. Na szczególną uwagę zasługuje Carlina onopordifolia. Roślina ta obsiewa się tylko w lukach murawy, a po wysianiu nasion ginie. Rozwój trwa ok. trzech lat. Gatunek ten występuje w Polsce tylko na czterech stanowiskach. Innym gatunkiem rosnącym w lukach murawy jest niebiesko kwitnący Linum hirsutum. Obecnie rezerwat intensywnie zarasta tarniną.