2. PLEBISCYTY NA ZIEMIACH POLSKICH 1920-21, obejmowały tereny sporne między Polską a Niemcami, wyznaczone 1919 w wersalskim traktacie pokojowym — hist. ziemie pol. podległe w ciągu paru wieków niem. ekspansji i germanizacji, gł. Górny Śląsk, Warmię, Mazury i Powiśle; przeprowadzone w warunkach przewagi niem. (administracja cyw. i policja w rękach władz i organizacji niem.); nad ich przebiegiem czuwały komisje międzysojusznicze powołane przez Radę Najwyższą zach. mocarstw.
Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu 11 VII 1920; akcją wyborczą kierował Mazurski Kom. Plebiscytowy (VI 1919-VII 1920, przewodn. J. Bursche), Warmiński Kom. Plebiscytowy (XII 1919-VII 1920, przewodn. K. Donimirski, od IV 1920 — A. Ludwiczak) oraz Mazurski Związek Ludowy; na obszarze mazurskim za przynależnością do Niemiec opowiedziało się ok. 98% osób, na warmińskim — 92%; Konferencja Ambasadorów przyznała Polsce na obszarze mazurskim 3 gminy, a na warmińskim — 5; granica między Polską a Niemcami biegła odtąd wzdłuż Wisły po jej wsch. brzegu.
Plebiscyt na Górnym Śląsku 20 III 1921; poprzedzony dwoma powstaniami ludności pol. (powstania śląskie) oraz działalnością Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, Centr. Komisariatu Plebiscytowego w Warszawie oraz in. organów państw. i stowarzyszeń społ.; za Polską oddano 479 tys. głosów, za Niemcami — 706 tys.; dążenia niem. administracji, by obszar plebiscytowy włączyć do Niemiec, spowodowały wybuch trzeciego powstania śląskiego; 20 X 1921 Konferencja Ambasadorów przyznała Polsce Katowice i Królewską Hutę (ob. Chorzów) oraz powiaty: pszczyński, rybnicki, katow., część lublinieckiego i tarnogórskiego oraz skrawki bytomskiego i zabrzańskiego, pozostawiając w posiadaniu niem. 2/3 obszaru Górnego Śląska. Na mocy decyzji międzynar. z IX 1919 ustalono przeprowadzenie plebiscytu między Polską a Czechosłowacją także na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie; plebiscyt nie odbył się, a podziału spornego terenu dokonano na podstawie decyzji Rady Ambasadorów w Paryżu z 28 VII 1920.
3. Kwestia granicy wschodniej. Według projektu, który powstał w obozie narodowym (endeckim), Polska na wschodzie powinna sięgać do granic drugiego rozbioru z 1793 r. Roman Dmowski — autor tego planu, zwanego inkorporacyjnym — przewidywał, że największym wrogiem niepodległości Polski będą Niemcy, popierający dążenia niepodległościowe narodów zamieszkujących obszary między Rosją a Rzecząpospolitą. Zakładał on więc wcielenie do Polski jedynie tych obszarów wschodnich, które w większości zajmował żywioł polski, co winno jednocześnie zapewnić lepsze układy z Rosją. Druga koncepcja — federacyjna — autorstwa Józefa Piłsudskiego — uznawała za najbardziej niebezpiecznego wroga Polski Rosję. Dlatego też II Rzeczpospolita powinna dopomóc Ukraińcom i Litwinom w budowie ich państwowości. Piłsudski zakładał utworzenie federacji suwerennych państw: litewsko-białoruskiego, ukraińskiego i polskiego, która byłaby w stanie — pod wodzą Polski — przeciwstawić się spodziewanej agresji rosyjskiej.Oba projekty, dotyczące ukształtowania wschodnich — a w przypadku planu inkorporacyjnego również zachodnich i północnych — granic państwa, dążyły do zabezpieczenia niepodległego bytu II Rzeczypospolitej. Ten zaś kwestionowały Niemcy i przede wszystkim Rosja. Zarówno bowiem „biali” (republikanie i wojska dowodzone przez carskich generałów), którzy dążyli do przywrócenia potęgi rosyjskiej sprzed 1914 r., jak i „czerwoni” (bolszewicy), głoszący powszechną rewolucję proletariatu, traktowali niepodległą Polskę jako swego głównego wroga i przeszkodę w realizacji nakreślonych celów.O niezawisłość walczyli także Litwini i Ukraińcy. Ich dążeniom zdawały się sprzyjać zwycięstwa niemieckie na froncie wschodnim w okresie I wojny światowej: w 1917 r. powstała Litewska Rada Narodowa „Taryba”, pod której władzą znalazły się zarówno obszary Kowieńszczyzny, jak i Wileńszczyzny, na mocy zaś pokoju brzeskiego z 1918 r. powołano do życia państwo ukraińskie, obejmujące m.in. Chełmszczyznę. Klęska Niemiec na froncie zachodnim zburzyła ustalenia państw centralnych dotyczące Europy Środkowo-Wschodniej, w tym i ziem polskich. Po zakończeniu wojny spory graniczne rozgorzały więc na nowo.
Wojna 1920 r. Na wieść o zdobyciu Kijowa bolszewicy — tym razem głosząc hasła patriotyczne o zagrożeniu Wielkiej Rusi — nakłonili część oficerów pokonanej armii „białych” do współdziałania. Już w czerwcu słynna ze zwycięstw bolszewicka konnica Siemiona Budionnego zmusiła Polaków i armię Petlury do cofnięcia się w kierunku Warszawy. W tym samym czasie gen. Michaił Tuchaczewski rozpoczął działania zaczepne zdobywając ponownie Wileńszczyznę. Litwini nie przystąpili do działań zbrojnych przeciwko Armii Czerwonej. Podpisali natomiast z bolszewikami układ pokojowy, na mocy którego gen. Tuchaczewski odstępował Litwie Wileńszczyznę, w zamian za zgodę na przemarsz jego wojsk, podejmujących ofensywę na Polskę. Już na początku sierpnia 1920 r. Armia Czerwona sforsowała Bug i szła na Warszawę, na północy zaś wkroczyła do Białegostoku. W ślad za wojskami podążały władze cywilne, składające się z funkcjonariuszy Międzynarodówki Komunistycznej, tzw. Kominternu, oraz oddziałów znanej z okrucieństw policji politycznej — Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Sabotażem, Kontrrewolucją i Spekulacją (Czeka). Przywódcy powołanego do życia na Białostocczyźnie Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski, tzw. Polrewkomu, z Julianem Marchlewskim na czele, zapowiadali triumfalne wejście Armii Czerwonej do Warszawy. Na terenach zajętych przez bolszewików zaczęły działać trybunały rewolucyjne, szerzące postrach wśród miejscowej ludności; mordowano ziemian, a ich majątki przekazywano chłopom, chcąc w ten sposób zdobyć ich przychylność.
Bitwa warszawska 1920 r. W lipcu, podczas zwołanej pospiesznie konferencji państw europejskich w Spa, Wielka Brytania zażądała od delegacji polskiej uznania linii Curzona, jako podstawy do rokowań z bolszewikami. Lenin — ufny w zwycięstwo rewolucji na obszarze całej Europy — odrzucił tę propozycję. W obliczu zagrożenia niepodległości młodego państwa polskiego powołano pod koniec lipca 1920 r. Rząd Obrony Narodowej z Wincentym Witosem i Ignacym Daszyńskim na czele. Mnożyły się ofiary na Fundusz Obrony Państwa, a powstająca już od kilku tygodni armia ochotnicza, dowodzona przez gen. Józefa Hallera, osiągnęła stan 100 tys. żołnierzy. Rząd wydał specjalną odezwę wzywającą „cały naród polski do walki w obronie ogniska domowego, w obronie pracy i wolności obywatelskiej, do walki świętej w obronie wolności niepodległej Ojczyzny!” Episkopat polski i przebywający w zagrożonej stolicy nuncjusz papieski, Achilles Ratti, późniejszy papież Pius XI, wezwali wiernych do obrony zagrożonej cywilizacji chrześcijańskiej.W dniach 12-18 sierpnia rozegrała się decydująca bitwa o Warszawę. Głównodowodzącym wojsk polskich był Naczelnik Państwa, a obroną Warszawy kierował gen. Tadeusz Rozwadowski. Początkowo linie obronne stolicy przechodziły z rąk do rąk. Ciężkie walki toczono pod Radzyminem, Nieporętem i Ossowem, gdzie zginął bohaterski ksiądz Ignacy Skorupka. Dnia 16 sierpnia znad rzeki Wieprz ruszyło niespodziewanie polskie kontrnatarcie. Wojsko, dowodzone bezpośrednio przez Piłsudskiego, rozbiło lewe skrzydło armii bolszewickiej. Gen. Tuchaczewski zarządził odwrót. Ścigające go oddziały polskie stoczyły na początku września jeszcze jedną wielką bitwę, nad Niemnem. Piłsudski zwyciężał na całej linii frontu. Armia polska na północy przekroczyła Dźwinę, na południowym wschodzie zaś dotarła do Zburcza.
Zajęcie Wileńszczyzny. Zanim doszło do podpisania pokoju z bolszewikami, Polska zdecydowała się zakończyć spór z Litwą o Wileńszczyznę. Zgodnie z umową gen. Tuchaczewskiego z rządem litewskim z Kowna obszar Wileńszczyzny miał wejść w skład państwa litewskiego. Litwini zajęli również Suwalszczyznę, skąd Wojsko Polskie usunęło ich na początku października 1920 r. Na mocy rozejmu, zawartego pod naciskiem Ligi Narodów, Suwalszczyzna miała pozostać przy Polsce, a sporny obszar Wileńszczyzny przy Litwie; Francja i Wielka Brytania sądziły, iż trafi on w konsekwencji w ręce państwa rosyjskiego. Na zachodzie Europy wierzono bowiem jeszcze w zwycięstwo „białych”. Sami Litwini, mając poparcie Ligi Narodów i Rosji bolszewickiej, nie chcieli wyrazić zgody na przeprowadzenie plebiscytu na obszarze Wileńszczyzny, czego żądali Polacy.W tej skomplikowanej sytuacji, w połowie października 1920 r., gen. Lucjan Żeligowski odłączył się od głównych sił polskich i zajął całą Wileńszczyznę, tworząc na tych terenach Litwę Środkową. O przyszłości sporego terytorium miał rozstrzygnąć sejm wileński. W przeprowadzonych wkrótce wyborach wzięło udział ponad 60% uprawnionych do głosowania mieszkańców Litwy Środkowej. Od głosowania uchylili się nieliczni na tym obszarze Litwini, część Białorusinów i Żydzi, których w samym Wilnie było ponad 30%. Sejm wileński podjął decyzję o wcieleniu Litwy Środkowej do II Rzeczypospolitej, co stało się faktem w 1923 r. Liga Narodów uznała decyzję większości mieszkańców Wileńszczyzny. Natomiast Litwa nie pogodziła się z utratą dawnej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego i zerwała stosunki dyplomatyczne z Polską. Zostały one wznowione dopiero w 1938 r.
Pokój ryski (1921). W październiku 1920 r. obie strony konfliktu polsko-rosyjskiego, wyczerpane ciężkimi walkami, zdecydowały się na zawarcie rozejmu. Kończyła się wojna, która stanowiła jedno z ważniejszych wydarzeń w historii Europy i świata: Polska nie tylko obroniła swą niepodległość, ale także zatrzymała pochód rewolucji bolszewickiej w kierunku Europy Zachodniej. Za to zwycięstwo II Rzeczpospolita zapłaciła krwią swych żołnierzy, utratą Zaolzia na rzecz Czechosłowacji oraz niekorzystnym wynikiem plebiscytu na Warmii i Mazurach.W marcu 1921 r. podpisano w Rydze pokój polsko-rosyjski, który ustalał m.in. wspólną granicę wzdłuż rzek: Dzisna, Słucz i Zbrucz. Upadła koncepcja federacyjna Piłsudskiego, co ułatwiło bolszewikom pokonanie wojsk ukraińskich, broniącego się jeszcze Petlury. Część jego armii schroniła się w granicach Polski.
WOJNA POLSKO-BOLSZEWICKA 1919-21, wojna między Polską a sowiecką Rosją, poprzedzona postępami Armii Czerwonej ku zachodowi na obszarach kresowych, opuszczanych przez wojska niem. Nacz. Dowództwa Wojsk na Wschodzie (Ober-Ost). Zaczepne ruchy wojsk sowieckich odbywały się wg dyrektywy Lenina z 29 XI 1918 i rozkazu wyd. 12 XII tegoż roku przez dowództwo Zach. Armii, które wstępnie przewidywało zajęcie obszarów po linię Grodno-Wołkowysk-Lida-Baranowicze-Mołodeczno; zaczepne działania Armii Czerwonej były prowadzone pod pozorem konieczności pomocy sowieckim organizmom państw. instalowanym na obszarach litew.-białorus., ale były wspierane ideowo zamiarem rozpowszechnienia rewolucji komunist. (bolszewickiej) w Europie i na całym świecie. Do poł. II 1919 działania Armii Czerwonej były powstrzymywane siłami Samoobrony Litwy i Białorusi pod dowództwem gen. W. Wejtki; Polska, występując w obronie obszarów kresowych, wysuwała racje hist., kulturowe i etniczne, ponieważ sporne terytoria zamieszkiwała duża liczba Polaków (znacznie większa niż liczba mieszkających tam Rosjan); chodziło też o zabezpieczenie suwerenności odrodzonego państwa pol. i ustroju opartego na systemie demokracji parlamentarnej; w sporze o rozwiązanie sprawy ziem kresowych ścierały się po stronie pol. 2 koncepcje: inkorporacyjna, lansowana przez obóz R. Dmowskiego, i federacyjna obozu piłsudczykowskiego, która brała górę. Postawa społeczeństwa pol. w sprawach dotyczących wojny była niejednolita; uzewnętrzniało się to szczególnie na przedwiośniu 1920, gdy różne ugrupowania polit. (m.in. PPS) zgłaszały interpelacje sejmowe, w których obwiniano Nacz. Wodza i rząd o prowadzenie na wsch. „imperialistycznej polityki”. Po zawarciu pol.-niem. umowy w Białymstoku (5 II 1919) wojska pol. uzyskały zgodę Ober-Ostu na przemarsz przez niem. strefę okupacyjną, rozpościerającą się wzdłuż linii kol.: Kowel-Brześć Litewski-Czeremcha-Białystok-Grajewo; 14 II 1919 dotarły w rejon miasteczka Mosty nad Niemnem i zastały tam formacje Armii Czerwonej, które ustąpiły bez walki, co oznaczało jednak nawiązanie styczności bojowej i początek wojny pol.-bolszewickiej; do wymiany ognia doszło 16 II 1919, podczas starcia o Maniewicze (na linii kol. Kowel-Sarny), które zostały opanowane przez wojska pol.; na obszarach pn.-wsch. oddziały pol. posuwały się na Baranowicze, Nowogródek i Lidę; 16 IV 1919 wojska pol. przeszły do zdecydowanych działań zaczepnych; kawaleria ppłk. W. Beliny-Prażmowskiego zapuściła ryzykowny, 100-kilometrowy zagon, 19 IV opanowała Wilno i utrzymała to miasto do przybycia 3 batalionów piechoty gen. E. Rydza-Śmigłego, grupa gen. J. Lasockiego zajęła Lidę (17 IV) po ciężkich zmaganiach z walczącą po stronie sowieckiej pol. Zach. Dywizją Strzelców, a grupa gen. A. Mokrzeckiego w wyniku ciężkich bojów z pol. bolszewikami zdobyła Nowogródek (18 IV) i Baranowicze (19 IV); następnie formacje WP prowadziły pomyślne działania obronne i w toku tych bojów oddziały gen. Rydza-Śmigłego odniosły kolejno 3 zwycięstwa nad siłami bolszewickimi, zgrupowanymi na pn., wsch. i zach. od Wilna (k. Podbrodzia, Oszmiany i Szyrwint); po dalszych powodzeniach grupa gen. Rydza-Śmigłego dotarła w poł. V 1919 daleko na pn. i wsch. po linię Łyngmiany-Ignalino-Hoduciszki-jez. Narocz, a grupa gen. Lasockiego — po linię jez. Narocz-Smorgonie-Wiśniew-Piesiewicze; grupa gen. Mokrzeckiego walczyła w tym czasie pod Baranowiczami, a grupa gen. A. Listowskiego na zach. od Łunińca i nad dolnym Styrem na Polesiu Wołyńskim. W dniu 15 V 1919 nastąpiła reorganizacja wojsk pol. na froncie bolszewickim; grupę gen. Listowskiego, która walczyła na odcinku poleskim, potraktowano jako samodzielny związek taktyczny, a formacje rozmieszczone na pn. od jej pozycji zostały zespolone w wyższy związek operacyjny i zaczęły występować jako wojska Frontu Litew.-Białorus. pod dowództwem gen. S. Szeptyckiego; przeciwnikiem wojsk Listowskiego i Szeptyckiego od II 1919 była Zach. Armia (potem 16 Armia), która stanowiła pd. skrzydło sił Frontu Zach., powołanego 19 II 1919 pod dowództwem D.N. Nadiożnego (od poł. VII 1919 W.M. Gittisa, potem od 29 IV 1920 M.N. Tuchaczewskiego). Po zażegnaniu niebezpieczeństwa wojny pol.-niem. (koniec VI 1919) nastąpił nowy okres zaczepnych działań wojsk pol. na froncie bolszewickim. Cel polit. dalszych operacji wynikał z dążeń do znacznego poszerzenia wsch. granic państwa, a cel militarny stanowiło opanowanie magistrali kol., która wiodła z Równego na Wołyniu przez Łuniniec-Baranowicze-Mińsk-Mołodeczno do Połocka nad Dźwiną; realizację tych zamierzeń zapoczątkowało 1 VII uderzenie na Mołodeczno (zdobyte 4 VII); wojska Szeptyckiego wyparły bolszewików w kierunku pn.-wsch. na Połock i pd.-wsch. na Mińsk, a na Polesiu zdobyły Łuniniec (10 VII); w poł. sierpnia wojska pol. powstrzymały kontrofensywę przeciwnika pod Nalibokami, a potem przeszły do działań zaczepnych i w wyniku pomyślnych bojów zdobyły Mińsk (8 VIII). Powodzenie dopisywało orężowi pol. również w innych rejonach; po zwycięstwie nad zachodnioukr. siłami zbrojnymi wojska pol. zajmowały od 17 VII dogodne pozycje nad Zbruczem i sposobiły się do powstrzymania sił bolszewickich, które nadciągały od pn.-wsch.; na Wołyniu wojska pol. toczyły z bolszewikami zwycięskie boje: 9 VIII zdobyły Dubno i Krzemieniec, 13 VIII opanowały miasto i twierdzę Równe, 16 VIII zajęły Ostróg nad Horyniem, 18 VIII wkroczyły do Zasławia, a 30 VIII zaczęły się już umacniać na odległych pozycjach w Olewsku nad Uborcią. Duże postępy czyniły wojska pol. także na obszarach litew.-białorus.; 14 VIII zdobyły Ihumeń (30 km na wsch. od Mińska), 20 VIII zajęły Borysów nad Berezyną, 25 VIII przystąpiły do działań skierowanych na Połock i Dyneburg, 28 VIII użyły po raz pierwszy czołgów i po ciężkich bojach opanowały twierdzę Bobrujsk nad Berezyną, następnie zajęły 2 przyczółki na wsch. brzegu tej rzeki: jeden w Bobrujsku (1 IX), drugi w Borysowie (11 IX). 2 IX wojska pol. dotarły także do Dźwiny i do 13 IX opanowały linię tej rzeki aż po ujście Dryssy, a po zwycięskich bojach k. Krasławia (11-16 IX) umocniły się nad Dźwiną między Dzisną a Dyneburgiem. W działaniach wojsk pol. nastąpiła dłuższa przerwa (od poł. września do końca października) — J. Piłsudski nie chciał wspomagać białych wojsk gen. A.I. Denikina nawet pośrednio, gdyż odmawiał on uznania niepodległego państwa pol.; po klęsce białych pod Orłem (15-20 X) wojska pol. wznowiły działania zaczepne i do poł. I 1920 opanowały obszary po linię: Uszyca (l. dopływ Dniestru)-Płoskirów (ob. Chmielnicki)-Starokonstantynów-Szepetówka-Zwiahel (ob. Nowogród Wołyński)-Olewsk-Uborć (pr. dopływ Prypeci)-Bobrujsk-rz. Berezyna-Dyneburg (zdobyty po ciężkich bojach 3-21 I 1920). Działaniom zbrojnym towarzyszyły poufne rozmowy dyplomatyczne w Moskwie (A. Więckowski-J. Marchlewski: 19-29 VII 1919) i Mikaszewicach (I. Boerner-J. Marchlewski: 11 X-14 XII 1919), ale nie doprowadziły do zawarcia pokoju; pomimo propozycji sowieckich, na pozór korzystnych, nie doszło również do uzgodnień w okresie I-IV 1920, ponieważ pertraktujące strony nie darzyły się zaufaniem. Od przeł. 1919 i 1920, gdy Armia Czerwona pokonała wojska białych generałów, Piłsudski zaczął odchodzić od koncepcji federacyjnej, skłaniając się ku rozwiązaniu inkorporacyjnemu w odniesieniu do obszarów białorus. oraz niepodl. w stosunku do sprawy ukr.; 21 IV 1920 zawarł układ polit., a 24 IV konwencję wojsk. z przywódcą Ukrainy atamanem S. Petlurą, który uznał pol. roszczenia terytorialne na wsch. po linię rz. Zbrucz. Decyzje te stały się przyczyną wielkich operacji, które zapoczątkowała ofensywa pol. na Ukrainie, określana również jako wyprawa kijowska (25 IV 1920); siły pol.: 6 armia gen. W. Iwaszkiewicza, 2 armia gen. Listowskiego i 3 armia gen. Rydza-Śmigłego opanowały Ukrainę Prawobrzeżną po linię: Jaruga nad Dniestrem-Lipowiec-Wasylków-Kijów (7 V 1920) z przyczółkiem na wsch. brzegu Dniepru. Formacje Armii Czerwonej, pokonanej na Ukrainie, przeszły jednak do szeroko zakrojonych działań zaczepnych (14 V 1920) na obszarach litew.-białorus. (pierwsza ofensywa Tuchaczewskiego) i wyparły wojska pol. aż nad jez. Narocz, ale zostały powstrzymane i w poł. VI 1920 wycofały się na poprzednie pozycje; silne uderzenie Armii Czerwonej nastąpiło 29 V na Ukrainie; 5 VI 1920 doprowadziło ono do przerwania frontu pol. przez armię konną S.M. Budionnego i do generalnego odwrotu wojsk pol., zatrzymanego dopiero pod Brodami (29 VII-2 VIII 1920) po zwycięstwie nad Budionnym. W tym czasie rozwijało się już wielkie natarcie wojsk Tuchaczewskiego, rozpoczęte nad rz. Autą i Berezyną 4 VII 1920. Na przeł. VII i VIII 1920 wojska Frontu Zach. (4 armie i 2 grupy operacyjne) pokonały pod dowództwem Tuchaczewskiego wojska pol. Frontu Pn.-Wsch., dowodzonego przez gen. Szeptyckiego (2 armie), i po przełamaniu ich obrony na linii Bugu oraz Narwi ruszyły nad dolną Wisłę, a także na Warszawę; w poł. VIII 1920 wojska Tuchaczewskiego podjęły próbę przeprawy przez Wisłę pod Włocławkiem oraz w Płocku, a na przedpolach Warszawy i Modlina wywiązała się wielka bitwa, która swym zasięgiem objęła potem przestrzeń od Włodawy na pd. po Działdowo na pn. i przeszła do historii jako bitwa warszawska. Najcięższe boje stoczyły pol. 1 armia gen. F. Latinika pod Radzyminem i pol. 5 armia gen. W. Sikorskiego pod Modlinem i nad Wkrą; bitwa ta rozgrywała się zgodnie z planem obmyślonym przez Piłsudskiego, a oprac. w szczegółach przez szefa Sztabu Generalnego T. Rozwadowskiego; natarcie Armii Czerwonej zostało powstrzymane, a 16 VIII 1920 rozpoczęło się przeciwuderzenie wojsk pol. znad Wieprza na Mińsk Mazowiecki-Kałuszyn-Siedlce-Białą Podlaską. Doprowadziło ono do pogromu i odwrotu wojsk Tuchaczewskiego nad Niemen, gdzie zostały pobite ostatecznie w kolejnej wielkiej bitwie (20-28 IX 1920). Pokonano również formacje Frontu Pd.-Zach., walczące pod dowództwem A.I. Jegorowa w Małopolsce Wsch. i na Wołyniu (VIII-X 1920). Ciężkie boje toczyły się również na obszarach pd., gdzie po stronie pol., obok słabej liczebnie 6 armii gen. Iwaszkiewicza, walczyły 2 szczupłe dywizje, stanowiące zaczątek ukr. armii gen. M. Omelianowicza-Pawlenki, kilkutysięczna grupa ochotników białorus. gen. S. Bułak-Bałachowicza i 3 białogwardyjskie oddziały rosyjskie. Po bitwie pod Brodami kawaleria Budionnego zaczęła napierać od pn.-wsch. na Lwów, ale 17 VIII została zatrzymana pod Zadwórzem, a piechota 14 armii G. Woskanowa dotarła aż w rejon Stryja; następnie armia konna została odwołana spod Lwowa i po przegrupowaniu sił pod Sokalem ruszyła na Zamość, gdzie 29 VIII rozpoczęły się ciężkie boje, zakończone jej pogromem (Komarów) i ustąpieniem 6 IX do Włodzimierza Wołyńskiego. 12 IX ruszyła na Wołyniu ofensywa pol. 3 armii pod dowództwem gen. Sikorskiego; doprowadziło to 18 IX do odzyskania Równego, a w końcu września do wyjścia wojsk pol. na linię rzek Uborci i Słuczy. Ofensywa pol. na Podolu ruszyła 14 IX pod dowództwem gen. R. Lemezana de Salinsa, następnie gen. S. Hallera i w ostatnich dniach września zakończyła się osiągnięciem przez 6 armię pozycji: od Starej Uszycy na pd. przez Zinków-Płoskirów-Starokonstantynów do Łabunia na północy. Działania wojenne na obszarach wsch. Ukrainy zostały zakończone głębokim rajdem korpusu kawalerii pol. gen. J. Rómmla na Korosteń 8-12 X, gdzie nastąpiło zniszczenie węzła kol. i magazynów wojskowych. Rozpoczęte w poł. sierpnia rokowania pol.-sowieckie w Mińsku zostały przerwane, a następnie wznowione 21 IX 1920 w Rydze; 12 X 1920 doprowadziły do podpisania preliminariów układu pokojowego i postanowień umowy rozejmowej; działania zbrojne ustały 18 X 1920, a traktat pokojowy, poprzedzony długotrwałymi rokowaniami, podpisano 18 III 1921 w Rydze (ryski traktat pokojowy). Wojna zakończyła się militarnym zwycięstwem Polski, ale cele polit. w odniesieniu do obszarów kresowych zostały osiągnięte tylko częściowo; sprawy ukr. nie rozwiązano zgodnie z koncepcją Piłsudskiego i Petlury.
4.PRZEWRÓT MAJOWY (1926). Na początku maja 1926 r., po kolejnym kryzysie rządowym, prezydent Wojciechowski powołał ponownie gabinet prawicowo-centrowy, tzw. Chjeno-Piasta, z Witosem na czele. Dla zwolenników Marszałka był to sygnał do działania. Dnia 12 maja wraz z wiernymi mu oddziałami Piłsudski „podniósł rokosz przeciwko Prezydentowi i mianowanemu przezeń rządowi jedynie dla uchwycenia w swe ręce dyktatorskiej władzy” — jak oskarżali go członkowie gabinetu Witosa w specjalnej odezwie do narodu. Tłumacząc swoje wystąpienie, w kilka dni po zamachu, Piłsudski stwierdził zaś: „Gdy dookoła nas wre wszędzie kłótnia i zawiść partyjna, gdy dygoce i rozpala się niechęć dzielnicowa, trudno, by żołnierz był spokojny”.Po trzech dniach walk o stolicę państwa między wojskami wiernymi rządowi i zamachowcami, w których zginęło ok. 400 osób, rząd Witosa podał się do dymisji. To samo uczynił prezydent Wojciechowski. Zgodnie z konstytucją władzę w kraju objął marszałek sejmu Maciej Rataj z PSL „Piast”. Zwycięstwo Piłsudskiego entuzjastycznie przyjęła lewica na czele z PPS, która czynnie poparła zamach, a także komuniści. Na wiecach robotniczych zażądano rozwiązania parlamentu, a nawet wprowadzenia dyktatury proletariatu, na wzór bolszewicki.Ku zaskoczeniu opinii publicznej Piłsudski nie rozwiązał parlamentu, nie podjął też szerszych działań odwetowych w stosunku do pokonanych. Nie nastąpiła żadna krwawa rewolucja. Marszałek powołał rząd z profesorem Politechniki Lwowskiej Kazimierzem Bartlem, co zaakceptowała centrowo-lewicowa część sejmu wraz z klubem mniejszości narodowych. Ten ostatni liczył na wprowadzenie w życie nowej wersji planu federacyjnego, to znaczy m.in. na ustanowienie szerokiej autonomii na Kresach Wschodnich. Pod koniec maja 1926 r. ta sama koalicja wybrała kolejnego prezydenta II Rzeczypospolitej. Został nim Ignacy Mościcki, profesor chemii, wybitny naukowiec i wynalazca, bliski współpracownik Piłsudskiego, pozostający pod jego silnym wpływem. Mimo pozorów zachowania konstytucji faktyczna władza należała do byłego Naczelnika Państwa. Rząd Bartla rozpoczął urzędowanie od przedstawienia programu sanacji, czyli uzdrowienia państwa. Tą nazwą zaczęto niebawem określać rządy pomajowe w Polsce. Program sanacji dotyczył przede wszystkim wzmocnienia władzy prezydenta i rządu, przy jednoczesnym uszczupleniu uprawnień parlamentu, przewidywał też przeprowadzenie reform w systemie organizacji armii, a także rozwinięcie inwestycji w gospodarce narodowej. W urzędach ministerialnych i na wyższych stanowiskach wojskowych pojawili się nowi ludzie, wywodzący się bądź z Legionów i POW, bądź też z ugrupowań politycznych — zarówno lewicowych, jak i konserwatywnych — uznających autorytet Marszałka.Pierwszym posunięciem władz pomajowych było przedstawienie parlamentowi projektu zmiany konstytucji, który wszedł w życie jako tzw. nowela sierpniowa. Wzmacniała ona rolę prezydenta, m.in. upoważniając go dowydawania rozporządzeń z mocą ustawy. Korzystając z dobrej koniunktury gospodarczej, wypracowanej przez poprzednie rządy, gabinet Bartla podjął aktywną politykę gospodarczą; powstawały zakłady przemysłowe, zakończono budowę portu gdyńskiego, wzmocniono walutę i kontynuowano reformę rolną. Poprawa sytuacji państwa umocniła nową ekipę rządzącą, która przystąpiła do budowania trwałego zaplecza politycznego w postaci Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR).
6. PAKT RIBBENTROP-MOŁOTOW : 23 sierpnia 1939 r., ministrowie spraw zagranicznych, radziecki, Wiaczesław Mołotow, i niemiecki, Joachim von Ribbentrop, podpisali przygotowany już wcześniej układ dwustronny. Składał się on z dwóch części. Pierwsza stanowiła typowy pakt o nieagresji i została podana do publicznej wiadomości. Druga miała charakter tajny i zakładała dokonanie rozbioru Polski i innych państw Europy Środkowo-Wschodniej. Ustalono w niej powstanie wspólnej granicy niemiecko-radzieckiej na rzekach: Narew, Wisła i San, a także włączenie Finlandii, Estonii, Łotwy i Besarabii (część Rumunii) w sferę wpływów ZSRR, Litwa zaś została oddana w ręce III Rzeszy.Podpisanie układu Ribbentrop-Mołotow stworzyło Hitlerowi korzystne warunki do zaatakowania Polski. Ostatniego dnia sierpnia 1939 r. grupa esesmanów (SS) przebrana za żołnierzy polskich dokonała napadu na niemiecką radiostację w przygranicznym mieście śląskim, w Gliwicach. Miało to usprawiedliwić niemiecki atak odwetowy na Polskę i powstrzymać — być może — państwa Zachodu od udzielenia przyrzeczonej pomocy. Zdopingowany rozmowami angielsko-francusko-radzieckimi w Moskwie Hitler zaoferował Stalinowi realizację „wspólnych interesów” w Europie Wschodniej. Stalin podbił swą cenę żądając od negocjatorów zachodnich zgody na udzielenie „pomocy” Polsce i Rumunii na wypadek agresji „pośredniej”. Rozmowy moskiewskie uległy zawieszeniu. Stalin wybrał partnera zapraszając do Moskwy szefa dyplomacji niemieckiej Joachima von Ribbentropa. W dniu 23 VIII 1939 r. podpisał on z komisarzem spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesławem Mołotowem układ o nieagresji zawierający tajny protokół dodatkowy o podziale stref wpływów w Europie Wschodniej (Pakt Ribbentrop-Mołotow). Licząc na łatwe zdobycze terytorialne Kreml dał Niemcom wolną rękę w działaniach przeciw Polsce.
7. POWSTANIE LEGALNEGO RZĄDU NA EMIGRACJI: Zgodnie z konstytucją kwietniową prezydent Ignacy Mościcki, internowany w Rumunii, przekazał uprzednio swój urząd Władysławowi Raczkiewiczowi, który znajdował się we Francji i utworzył tam w dniu 30 IX 1939 r. rząd RP na emigracji. Na jego czele stanął gen. Władysław Sikorski. Na początku grudnia 1939 r. prezydent Raczkiewicz powołał do życia Radę Narodową RP, która miała pełnić funkcję wielopartyjnego organu doradczego opracowującego zasady przyszłego ustroju państwa i polskie postulaty na konferencję pokojową. Pierwsze posiedzenie Rady Narodowej, której przewodził sędziwy Ignacy Paderewski, odbyło się w dniu 31 I 1940 r. w Paryżu. Powstanie rządu polskiego na wychodźstwie. Po kampanii wrześniowej do Francji przedostało się wielu żołnierzy i oficerów (ok. 85 tys. osób), a także polityków, należących do stronnictw opozycyjnych w stosunku do rządzącego w Polsce przed wojną obozu sanacji. Zgodnie z obowiązującą konstytucją kwietniową prezydent Mościcki — nie mogąc pełnić swych funkcji — przekazał władzę Władysławowi Raczkiewiczowi. Ten zaś powołał nowy rząd z gen. Władysławem Sikorskim na czele, który jednocześnie został mianowany naczelnym wodzem. Jego zastępcą został gen. Kazimierz Sosnkowski. W skład gabinetu weszli przedstawiciele największych partii: PPS, SL, SN i SP, oraz kilku polityków sanacyjnych. Powołano również ciało doradcze, Radę Narodową, na której czele stanął sędziwy Ignacy Paderewski, a po jego śmierci w 1941 r. funkcję tę objął Stanisław Grabski. Rząd polski został natychmiast uznany przez Francję — wkrótce też przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone. Oznaczało to, że mimo klęski wojennej państwo polskie nie przestało istnieć: działały jego władze, uznawane przez rządy innych krajów i cieszące się poparciem ogromnej większości społeczeństwa w okupowanym kraju.
Wkrótce po klęsce Francji w kampanii 1940 r. rząd polski przeniósł się wraz z częścią wojska do stolicy Wielkiej Brytanii — Londynu.
8. AKCJA „BURZA” I POWSTANIE 1944: Jesienią 1943 r. dowództwo Armii Krajowej opracowało nowy plan wzmożonej akcji dywersyjnej, opatrzony kryptonimem „Burza”. Zgodnie z jego założeniami, po przekroczeniu granicy wschodniej II Rzeczypospolitej przez oddziały Armii Czerwonej, zakonspirowane jednostki AK miały się ujawniać i wspólnie z Rosjanami prowadzić walkę z oddziałami niemieckimi, a cywilne struktury państwa podziemnego — witać „sojusznika naszych sojuszników” (jak nazywano ZSRR) i występować w roli gospodarza wyzwalanych ziem. Niestety, tylko pierwszą część tego planu udało się zrealizować.Współdziałanie polsko-radzieckie na froncie wschodnim miało podobny scenariusz. Oddziały AK, liczące po kilka tysięcy żołnierzy — na Wołyniu, we Lwowskiem, na Polesiu i Wileńszczyźnie — w porozumieniu z dowództwem radzieckim atakowały wycofujących się Niemców. W ten sposób oswobodzono m.in. Lwów i Wilno. Bohaterstwo żołnierzy AK było doceniane przez Rosjan. Mimo to idące w ślad za Armią Czerwoną oddziały NKWD dokonywały aresztowań większości akowskiej kadry oficerskiej oraz przedstawicieli władz cywilnych. Razem z oficerami w obozach osadzono tych żołnierzy, którzy odmówili wstąpienia do armii gen. Berlinga. Część oddziałów AK — widząc poczynania NKWD — zdecydowała się wycofać na zachód, w stronę Warszawy.Po zlikwidowaniu polskich formacji zbrojnych na terenach Lwowszczyzny Rosjanie rozpoczęli walki z oddziałami UPA, które — z różnym natężeniem — trwały na tych terenach aż do 1949 r.Cały obszar ziem wschodnich, aż do rzeki Bug, Stalin uznawał za fragment terytorium ZSRR. Komendant główny AK i rząd polski w Londynie łudzili się jeszcze, że po przekroczeniu Bugu, Armia Czerwona i NKWD uszanują legalne władze państwa podziemnego.Na początku lipca Rosjanie wkroczyli na Lubelszczyznę. Armia Krajowa kontynuowała akcję „Burza”. Spotkała się ona jednak z taką samą reakcją, jak po drugiej stronie linii Curzona. „Wszystkie powiaty meldują — podsumowywał raporty z terenu pułkownik AK „Janczar” — o aresztowaniach oficerów, podoficerów i szeregowców AK, którzy byli na stanowiskach kierowniczych względnie brali udział w «Burzy». NKWD domaga się wydania dowódców i broni. Po badaniach następuje wywożenie do obozów”.Pod koniec lipca wojska radzieckie i jednostki polskie dotarły nad Wisłę. Nad stolicą II Rzeczypospolitej pojawiły się samoloty radzieckie rozrzucające ulotki nawołujące ludność do walki z okupantem. Zachęcało również do tego radio moskiewskie. Mimo to w pierwszych dniach sierpnia, gdy trwało powstanie, ofensywa radziecka zatrzymała się na przedpolach Warszawy, a główne uderzenie radzieckie poszło na Bałkany. Armia Czerwona wkraczała kolejno do Rumunii, Bułgarii i Jugosławii, gdzie działał silny prokomunistyczny ruch oporu, z Josipem Broz Tito na czele. Następnie walki przeniosły się na Węgry. Obszary, na które wkraczali Rosjanie, wchodziły powoli w skład radzieckiej strefy wpływów. Powstawały tam nowe rządy, w których poważne znaczenie odgrywali komuniści.Zarówno zatrzymanie się Armii Czerwonej nad Wisłą, jak i kontynuowanie działań zbrojnych na Bałkanach były to decyzje polityczne, podejmowane w imię mocarstwowych interesów ZSRR.
„BURZA”, kryptonim planu i akcji zbrojnej AK 1944; zakładała mobilizację oddziałów AK w czasie przesuwania się frontu wsch. przez ziemie państwa pol. i atakowanie wycofujących się wojsk niem., w celu opanowania terenu przed wkroczeniem wojsk sowieckich. Terenowym dowódcom AK i przedstawicielom Delegatury Rządu RP na Kraj polecono ujawnianie się wobec wkraczającej Armii Czerwonej i obejmowanie władzy wojsk. i cyw. na wyzwolonym terenie. Działania zbrojne w ramach „Burzy” AK prowadziła od marca do listopada 1944, a w bardzo ograniczonej formie w styczniu 1945. Rozpoczął okręg Wołyń, mobilizując w styczniu 1944 Dwudziestą Siódmą Wołyńską Dywizję Piechoty Armii Krajowej (walki pod Kowlem, na Polesiu i Lubelszczyźnie, wyzwalanie m.in. Kocka i Lubartowa); w lipcu 1944 wil. brygady AK i nowogródzkie zgrupowanie AK realizowały plan zdobycia Wilna („Ostra Brama”); na obszarze lwow. w końcu lipca 1944 oddziały AK uczestniczyły w wyzwoleniu Lwowa; mobilizację oddziałów AK przeprowadzono także w okręgu Białystok (4 zgrupowania pułkowe), Polesie (30 dyw. piechoty), Lublin (3 i 9 dyw. piechoty, współdziałające z jednostkami sowieckimi w wyzwalaniu m.in. Krasnegostawu, Szczebrzeszyna), w podokręgu Wschód obszaru warsz. (4 zgrupowania pułkowe walczące m.in. w rejonie Tłuszcza i Radzymina); 21 VII 1944 KG AK zadecydowała, aby objąć akcją „Burza” Warszawę, w wyniku czego 1 VIII 1944 rozpoczęło się powstanie warszawskie. Jednocześnie kontynuowano mobilizację na terenach leżących po drugiej stronie Wisły; okręg kiel.-radom. sformował 2 i 7 dywizję oraz 72 pułk piechoty, połączone w Kiel. Korpus AK (w sierpniu 1944 podjął nieudaną próbę marszu na pomoc Warszawie, a we wrześniu 1944 walczył m.in. pod Radoszycami); okręg Łódź wystawił 25 pułk piechoty (walczył m.in. pod Diablą Górą); w okręgu Kraków utworzono dywizje piechoty: 106, zawiązki 6, zgrupowanie 22 i 24 oraz Krak. Brygadę Kawalerii, walczyły tam także jednostki Grupy Operacyjnej „Śląsk Cieszyński”. Jesienią 1944, na terenach okupowanych przez Niemców, zmobilizowane oddziały AK rozformowano, a realizację planu „Burza” zawieszono. Na obszarach wyzwolonych oddziały AK, które zgodnie z rozkazami odmówiły złożenia broni i wstąpienia do Armii Pol. w ZSRR (dow. gen. Z. Berling), następnie WP, zostały rozbrojone i internowane (wielu żołnierzy wywieziono w głąb ZSRR). Polityczny cel planu „Burza” (objęcie władzy w wyzwolonym kraju przez upoważnionych reprezentantów władz państwa pol.) nie został osiągnięty; mobilizacja ok. 100 tys. żołnierzy i prowadzone działania zbrojne w sposób istotny przyczyniły się do wyzwolenia Polski.
POWSTANIE WARSZAWSKIE 1944, rozpoczęte 1 VIII wystąpienie zbrojne Armii Krajowej, wsparte przez ludność miasta, w celu wyzwolenia stolicy; początkowo plan „Burza” nie przewidywał walk w mieście (obawiano się odwetu niem.), oddziały warsz. AK miały opuścić Warszawę i podjąć walkę na terenie zach. podokręgu Obszaru Warsz. AK; 21 VII dowództwo AK podjęło decyzję o podjęciu walki w mieście, w celu opanowania go przed wkroczeniem Armii Czerwonej; 25 VII KG AK wydała rozkaz gotowości do powstania (w całym kraju); od 26 VII trwały zabiegi pol. u aliantów o wsparcie akcji w Warszawie (władze bryt. odrzuciły prośbę stwierdzając, iż Warszawa znajduje się w sowieckiej strefie operacyjnej); o podjęciu walki zadecydowały względy polit.: oddziały AK i struktury Delegatury Rządu RP na Kraj ujawniające się w ramach planu „Burza” były rozbrajane przez władze sowieckie, a ludzie więzieni, również na zach. od linii Bugu; rozpoczął działalność PKWN; uznano, że opanowanie stolicy przez AK i objęcie w niej władzy przez krajowe agendy rządu RP na uchodźstwie zmusi ZSRR do uznania suwerennych praw Polski; 8 VII rząd upoważnił Delegaturę Rządu i KG AK do ogłoszenia powstania w Warszawie w momencie przez nie obranym; 31 VII, po uzyskaniu informacji, że czołgi sowieckie są już na obrzeżach Pragi, KG AK podjęła decyzję (zaaprobowaną przez Delegata Rządu) o rozpoczęciu walki 1 VIII o godz. 17 (godzina „W”). Siły AK liczyły łącznie ok. 50 tys. żołnierzy, dysponujących 6 tys. sztuk broni palnej, 45 tys. granatów i zapasem amunicji na 2-3 dni walki; jednostki innych organizacji (AL, PAL, KB, NSZ) grupowały ok. 2,5 tys. żołnierzy; garnizon niem. liczył prawie 20 tys. dobrze uzbrojonych żołnierzy i policjantów, ponadto w mieście znajdowały się liczne pododdziały jednostek kierowanych na front; Niemcy spodziewali się wybuchu powstania od dawna, od wiosny 1944 umacniali obiekty zajmowane w mieście. Prowadzona w pośpiechu i półjawnie mobilizacja sił powstańczych sprawiła, że rozkaz nie dotarł na czas do części dowódców i oddziałów, a w wielu rejonach miasta doszło do potyczek przed godziną „W”, co zaalarmowało siły niem. (odpadł największy atut sił powstańczych — zaskoczenie); powstanie rozpoczęło ok. 23 tys. żołnierzy (tylko 10% uzbrojonych) ogólnym szturmem na rozrzucone po całym mieście niem. punkty oporu; dow. sił powstańczych: komendant okręgu warsz. AK płk A. Chruściel („Monter”). Powstańcy nie zdobyli większości atakowanych obiektów, m.in. dzielnicy z siedzibami władz adm. — pałacu Brühla, i policyjnych — rejonu alei Szucha, Dworca Gł., Poczty Gł., Komendy Miasta, Uniw. Warsz., Muzeum Nar., elektrowni, Państw. Wytwórni Papierów Wartościowych, Cytadeli, Dworca Gdań., Domu Akademickiego przy pl. Narutowicza, lotnisk na Okęciu i Bielanach, mostów przez Wisłę; ponieśli duże straty — ok. 2 tys. zabitych (Niemcy — ok. 0,5 tys.); opanowali natomiast zwarty zespół dzielnic mieszkalnych w Śródmieściu i mniejsze zespoły budynków w innych dzielnicach; większość oddziałów z Żoliborza, Ochoty i części z Mokotowa wycofała się do podwarsz. lasów — Puszczy Kampinoskiej, lasów sękocińskich i kabackich, oddziały praskie powróciły do konspiracji; do 4 VIII siły powstańcze kontynuowały ataki, zdobyły kilka ważnych punktów niem. oporu, m.in.: Pocztę Gł., elektrownię, Państw. Wytwórnię Papierów Wartościowych, pałac Blanka, Bank Pol. na Bielańskiej; w nocy 4/5 VIII na Żoliborz powróciło zgrupowanie z Puszczy Kampinoskiej. 4 VIII KG AK z powodu braku amunicji zabroniła podejmowania działań ofensywnych; od 3 VIII premier rządu RP na uchodźstwie bez rezultatu prosił Stalina o pomoc wojsk. dla powstania; po zmianie stanowiska władz bryt. 4 VIII-21 IX samoloty alianckie dokonywały zrzutów broni, amunicji i żywności nad Warszawą i Puszczą Kampinoską; łącznie z pd. Włoch startowało 199 samolotów (94 pol.), które przewiozły 233 t zaopatrzenia (tylko 47 t odebrali powstańcy). W wyniku działań w pierwszych dniach powstania wytworzyły się 3 ośr. walki (Śródmieście z Wolą i Starym Miastem, Dolny Mokotów i Żoliborz), zorganizowane w 3 grupy taktyczne: Śródmieście (dow. ppłk E. Pfeiffer „Radwan”), Północ — obejmującą Stare Miasto, Powązki, Marymont, Żoliborz i Puszczę Kampinoską (ppłk K. Ziemski „Wachnowski”), Południe — obejmującą Mokotów, Czerniaków, lasy chojnowskie i kabackie (ppłk J. Rokicki „Karol”); siły powstańcze zostały poparte przez ludność cyw., która spontanicznie pomagała w obronie, budowie umocnień, tworzeniu służb sanitarnych i ratowniczych, zaopatrzeniu w żywność i wodę; jawną działalność w okresie powstania prowadziły władze i organy Pol. Państwa Podziemnego — KRM, RJN, departamenty Delegatury Rządu RP na Kraj; audycje nadawała radiostacja „Błyskawica”, harcerze zorganizowali pocztę polową, kontynuowały pracę RGO i PCK (gł. wyżywienie), niesienie pomocy mieszkańcom wspierał Kościół katolicki. Od 5 VIII Niemcy, wykorzystując przybywające nowe oddziały SS, policji, jednostki frontowe i lotnictwo, rozpoczęli natarcie na Woli i Ochocie w celu otwarcia tras komunik. przez mosty; 5-6 VIII mimo oporu zgrupowania ppłka J. Mazurkiewicza „Radosława” (okrążone — przebiło się na Stare Miasto) zdobyli Wolę i odcięli Stare Miasto od Śródmieścia, wymordowali ok. 40 tys. osób cyw.; 4-11 VIII opanowali Ochotę i również dokonali rzezi ludności; następne uderzenie zostało skierowane na Stare Miasto, zamykające wylot trasy komunik. na most Kierbedzia; Niemcy, nie mogąc opanować dzielnicy jednym uderzeniem, rozpoczęli systematyczne niszczenie domów atakami artylerii i lotnictwa; po zepchnięciu obrońców w głąb Starego Miasta od 19 VIII rozpoczęli szturm generalny; pomocy obrońcom próbowało udzielić zgrupowanie partyzanckie z Puszczy Kampinoskiej; po niepowodzeniu próby przedarcia się przez Powązki przeszło na Żoliborz i w nocy 19/20 oraz 20/21 VIII, ponosząc duże straty, atakowało bez powodzenia Dworzec Gdań.; 25 VIII-1 IX trwała ewakuacja obrońców Starego Miasta kanałami do Śródmieścia (4,5 tys.) i na Żoliborz (0,8 tys.); ludność cyw. (80 tys.) i ciężko ranni (8 tys.) zostali w dużej części wymordowani przez Niemców, pozostałych wywieziono do obozu w Pruszkowie; w innych dzielnicach w sierpniu powstańcy umacniali pozycje obronne, w Śródmieściu zdobyli m.in.: gmach PAST-y, Pałac Staszica, Komendę Policji, budynek YMCA. 13 VIII władze ZSRR oficjalnie potępiły dowództwo powstania, 15 VIII nie wyraziły zgody na wahadłowy lot zaopatrzeniowy dla Warszawy bombowców amer. połączony z lądowaniem na lotnisku pod Połtawą; ujawnienie świat. opinii publ. stanowiska rządu sowieckiego w sprawie pomocy dla powstania i upór premiera W. Brytanii W. Churchilla doprowadziły do wyrażenia zgody na jeden lot na pocz. września; po upadku Starego Miasta Niemcy, licząc się z możliwością sowieckiego ataku na Pragę i koniecznością organizowania linii obrony wzdłuż zach. brzegu Wisły, rozpoczęli jego oczyszczanie, 3-6 IX wyparli powstańców z Powiśla, od 5 IX atakowali Śródmieście wzdłuż Al. Jerozolimskich dążąc do odblokowania trasy komunik. przez most Poniatowskiego; 9-10 IX dowództwo powstania podjęło rozmowy kapitulacyjne, przerwane po zapowiedzi dziennego lotu amer. z zaopatrzeniem oraz rozpoczęciu sowieckiego natarcia na Pragę; 11 IX Niemcy uderzyli na Czerniaków i 13 IX odcięli od Śródmieścia; 16-21 IX oddziały 2 dyw. piechoty WP sforsowały Wisłę, utworzyły niewielkie przyczółki na Żoliborzu, Powiślu, Czerniakowie i nawiązały współdziałanie z siłami powstańczymi, jednak nie zdołały odeprzeć niem. przeciwuderzenia; większość żołnierzy poległa lub została zamordowana; od 13 IX zrzuty dla powstańców rozpoczęło lotnictwo sowieckie; 18 IX 110 amer. bombowców dokonało zrzutu nad Warszawą (powstańcy przejęli 30% zasobników); 24 IX Niemcy zaatakowali Mokotów, 26 IX część obrońców kanałami przeszła do Śródmieścia (0,6 tys.), reszta 27 IX skapitulowała; tego samego dnia oddziały niem. rozpoczęły operację likwidacji zgrupowania partyzanckiego w Puszczy Kampinoskiej, 29 IX oddziały pol., próbujące wydostać się z okrążenia, zostały rozbite pod Jaktorowem; 29 IX Niemcy uderzyli na Żoliborz, który 30 IX skapitulował; osamotnione Śródmieście poddało się 2 X. Układ kapitulacyjny zapewniał powstańcom prawa kombatanckie, zabraniał stosowania odpowiedzialności zbiorowej wobec ludności cyw.; oddziały powstańcze, bezpośrednio przed kapitulacją przeorganizowane w Warsz. Korpus AK (8 Dyw. Piechoty AK im. R. Traugutta — oddziały żoliborskie, 10 Dyw. Piechoty AK im. S. Okrzei — mokotowskie, 28 Dyw. Piechoty AK im. M. Rataja — śródmiejskie), do 5 X opuściły Warszawę; ludność cyw. ewakuowano do obozu przejściowego w Pruszkowie, później rozesłano do różnych miejscowości na terenie okupacji niem., część młodzieży i powstańców wywieziono do obozów pracy i obozów koncentracyjnych. Cel powstania nie został osiągnięty; straty niem. wynosiły: 10 tys. zabitych, 6 tys. zaginionych, 9 tys. rannych, prawie 300 czołgów, dział szturmowych i samochodów pancernych; wśród powstańców było ok. 10 tys. zabitych, 7 tys. zaginionych, 5 tys. ciężko rannych, do niewoli poszło ok. 16 tys. żołnierzy; zginęło 150-200 tys. osób cyw.; planowe działania Niemców w czasie powstania i po jego upadku doprowadziły do zniszczenia ok. 70% majątku miasta.
10. STOSUNKI POLSKO-RADZIECKIE 1941-43: Działalność rządu polskiego (1941-1943). W lipcu 1941 r. władze polskie na wychodźstwie — idąc w ślady rządu angielskiego — nawiązały stosunki dyplomatyczne z przedstawicielami ZSRR. W wyniku podjętych rozmów doszło do podpisania układu, który przewidywał uznanie polskich władz przez Związek Radziecki, amnestię dla wszystkich obywateli polskich, przebywających od 1939r. w łagrach, a także utworzenie armii polskiej z jeńców wojennych znajdujących się w obozach NKWD. Układ polsko-radziecki unieważniał jednocześnie wcześniejsze umowy ZSRR z III Rzeszą, co zdaniem rządu polskiego oznaczało honorowanie przez Stalina granicy wyznaczonej przez pokój ryski z 1921 r. Nie podzielali tego poglądu przywódcy Związku Radzieckiego, którzy nie zamierzali prowadzić rozmów na temat granicz politykami II Rzeczypospolitej. Dowódcą polskich sił zbrojnych na wschodzie został gen. Władysław Anders, dopiero co zwolniony z więzienia moskiewskiego na Łubiance. Sztab armii polskiej zorganizowano w Buzułuku koło Kujbyszewa. W Kujbyszewie powstała też ambasada. Do jej cywilnych delegatur zaczęły napływać tysiące umęczonych rodaków: żołnierzy września i cywilów, pochodzących głównie z terenów wschodnich II Rzeczypospolitej. Zgłaszali się też obywatele polscy żydowskiego i ukraińskiego pochodzenia. Wszyscy chcieli opuścić tę „nieludzką ziemię” — jak nazwał Rosję pisarz-więzień obozów jenieckich — Józef Czapski. Wielu Polaków nie dotarło jednak do żadnej polskiej placówki. Część łagierników nie została w ogóle powiadomiona o zawarciu układu, część zaś błądząc po syberyjskich bezdrożach nie mogła trafić do wyznaczonych punktów rekrutacji do armii polskiej.Ambasada i gen. Anders prowadzili ewidencję oficerów i żołnierzy internowanych przez ZSRR we wrześniu 1939 r. Z raportów wynikało niezbicie, że nic nie wiadomo o losach ok. 15 tys. osób (według dzisiejszych ustaleń — ok. 22 tys.). Mimo licznych interwencji strona radziecka odmawiała konkretnego wyjaśnienia tej sprawy.Począwszy od 1942 r. ZSRR hamował rozwój liczebny polskiej armii; jednocześnie zmniejszono racje żywnościowe dla już sformowanych oddziałów. Groziło to głodem wśród żołnierzy, jak również wśród ludności cywilnej przebywającej w miejscach koncentracji wojska. Wzmagały się także naciski Stalina, aby jak najszybciej żołnierze — jeszcze do niedawna więźniowie — znaleźli się na linii frontu u boku Armii Czerwonej. W tej skomplikowanej politycznie i moralnie sytuacji gen. Anders przyjął propozycję brytyjską i - mimo oporów gen. Sikorskiego — zdecydował się na wyprowadzenie swojej armii, wraz z częścią ludności cywilnej, do Iranu. Na ewakuację oddziałów polskich wyraził zgodę rząd radziecki. Wyjazdu odmówiła grupka oficerów z ppłk. Zygmuntem Berlingiem na czele, którą Stalin przygotował na wypadek tworzenia wojska polskiego, tym razem jednak całkowicie kontrolowanego przez władze Moskwy. Wkrótce po ewakuacji armii gen. Andersa pogorszyły się stosunki władz polskich z Kremlem, a propaganda radziecka rozwinęła kłamliwą nagonkę na rząd gen. Sikorskiego. Rosjanie domagali się także, aby strona polska uznała „historyczne prawo narodu ukraińskiego i białoruskiego do zjednoczenia”, co w praktyce oznaczało chęć ponownego zagarnięcia wschodnich obszarów II Rzeczypospolitej przez ZSRR. Równocześnie Stalin rozpoczął tworzenie faktów dokonanych: w lutym 1943 r. reprezentacja polityczna, składająca się głównie z wiernych państwu radzieckiemu komunistów polskich, powołała do życia Związek Patriotów Polskich (ZPP), który nawiązał kontakt z PPR i zapowiedział tworzenie nowej armii polskiej.W kwietniu 1943 r. — w chwili najmniej korzystnej dla stosunków polsko-radzieckich — Niemcy ogłosili światu, że w lasku katyńskim koło Smoleńska znaleziono groby oficerów i żołnierzy polskich, pomordowanych przez oddziały NKWD wiosną 1940 r. Strona polska wystąpiła do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, aby zbadał okoliczności mordu; to samo uczyniły władze niemieckie. Fakt ten posłużył Stalinowi za pretekst do zerwania stosunków dyplomatycznych z rządem gen. Sikorskiego. ZSRR oskarżył Niemcy o zamordowanie polskich żołnierzy, a rząd polski o „kontakt i zmowę” z hitlerowcami. (Według dzisiejszych ustaleń w Katyniu zamordowano ok.4,5 tys. oficerów i żołnierzy polskich. Groby pozostałych odnaleziono niedawno w Miednoje i Charkowie na Ukrainie. Rosja przyznała się do tej zbrodni dopiero po 1989 r.)Zerwanie stosunków polsko-radzieckich pozwoliło Stalinowi, wykorzystującemu rosnącą przewagę Armii Czerwonej na froncie i krótkowzroczność aliantów zachodnich, na konsekwentną realizację planu wprowadzenia podległej sobie władzy komunistycznej w Polsce.Kolejnym bolesnym ciosem dla narodu polskiego była tragiczna śmierć gen. Władysława Sikorskiego. Premier i naczelny wódz Polskich Sił Zbrojnych (PSZ)zginął w lipcu 1943 r. — w nie wyjaśnionych dotąd okolicznościach — w katastrofie lotniczej w Giblartarze. Wydarzenie te nastąpiło w okresie, gdy na arenie międzynarodowej decydowały się przyszłe losy Polski. Nowym premierem rządu polskiego został polityk SL, Stanisław Mikołajczyk, naczelnym wodzem zaś — gen. Kazimierz Sosnkowski.
11. POSTANOWIENIA KONFERENCJI JAŁTAŃSKIEJ W SPRAWIE POLSKI: Armia niemiecka, po klęskach z 1944 r., broniła już tylko dostępu do III Rzeszy. Dla koalicji rozpoczął się wyścig, którego metą była stolica Niemiec — Berlin. Tymczasem ostatnie miesiące wojny przyniosły rozstrzygnięcie sporu między sprzymierzeńcami o przyszły kształt Europy. W lutym 1945 r. doszło do spotkania wielkiej trójki w Jałcie na Krymie. Przebieg działań wojennych, a także fakt, że Stany Zjednoczone oczekiwały na szybką pomoc ZSRR w walce z Japonią, zadecydowały o zbliżeniu stanowisk między Rooseveltem i Stalinem. Oba mocarstwa były gotowe do podziału świata na dwie strefy wpływów. Pozycja Churchilla — inicjatora Karty Atlantyckiej — została mocno ograniczona.Znaczną część konferencji w Jałcie poświęcono na omówienie sprawy polskiej. W wyniku dyskusji między Churchillem, broniącym praw rządu polskiego w Londynie, a Stalinem, utrzymującym stosunki dyplomatyczne z rządem lubelskim, osiągnięto pozorny kompromis, oddający faktycznie władzę na ziemiach polskich w ręce Rządu Tymczasowego, zdominowanego przez komunistów: „Rząd, który obecnie działa w Polsce, winien być przeorganizowany na szerszych demokratycznych podstawach, z włączeniem doń demokratycznych przywódców z samej Polski i z Polaków z zagranicy. [...] Polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej [TRJN] będzie zobowiązany do przeprowadzenia w możliwie najszybszym czasie wolnych i nieskrępowanych wyborów, opartych na powszechnym prawie tajnego głosowania”. Wielka trójka ustaliła również wchodnią granicę Polski mniej więcej na linii Curzona. O granicy zachodniej miała zadecydować kolejna konferencja, ogólnikowo przyrzeczono jedynie Polsce „znaczne poszerzenie terytorialne na północy i zachodzie”.W sprawie pol. (strefa wpływów ZSRR) zadecydowano o reorganizacji Rządu Tymczasowego; uznano, że wsch. granica Polski powinna przebiegać wzdłuż tzw. linii Curzona (co oznaczało utratę prawie połowy przedwojennego terytorium państwa) oraz zapowiedziano przesunięcie granic Polski na pn. i zachodzie; przeciwko postanowieniom konferencji protestował rząd RP na uchodźstwie oraz władze pol. państwa podziemnego, które jednocześnie deklarowały gotowość ułożenia stosunków z ZSRR i udziału w powołaniu rządu jedności nar. w kraju. Decyzje konferencji jałtańskiej, które doprowadziły do podziału Europy na wolny świat oraz sowiecką strefę wpływów, straciły moc po rozpadzie 1989-90 bloku sowieckiego i 1991 — ZSRR. Jednym z głównych tematów europejskich była Polska. Wielka Trójka uznała linię Curzona za granicę wschodnią, Odry i Nysy Łużyckiej za granicę zachodnią Polski oraz uzgodniła podstawy przyszłego rządu polskiego przez wprowadzenie do Rządu Tymczasowego paru demokratycznych przywódców obozu londyńskiego. Rząd taki miał być uznany przez wszystkich sojuszników i przeprowadzić w kraju wybory „gdy tylko to będzie możliwe”. Reorganizacją rządu miała się zająć trójstronna specjalna Komisja Dobrych Usług. Wybory w Polsce miały się odbyć bez kontroli międzynarodowej, a formuła o dopuszczeniu do nich partii „demokratycznych i antynazistowskich”, bez podania kto ma je oceniać, otwierała drogę do radzieckich manipulacji. Arbitralne rozwiązanie przyjęte w sprawie polskiej stanowiło kolejne pogwałcenia zasad Karty Atlantyckiej.
CURZONA LINIA, projekt pol.-sowieckiej linii demarkacyjnej przedstawiony 1920 przez bryt. min. spraw zagr. G.N. Curzona sowieckiemu min. G.W. Cziczerinowi w związku z konferencją w Spa; na Linię Curzona miały się cofnąć wojska pol. po podpisaniu rozejmu w wojnie z sowiecką Rosją; pn. część Linii Curzona pokrywała się z linią ustaloną 8 XII 1919 przez Radę Najwyższą Konferencji Pokojowej w Paryżu; przebiegała na pn. od Suwałk, od źródeł Pregoły i Szczary, przez Sejny i Grodno i dalej dawną granicą Królestwa Pol. na Bugu; pd. odcinek Linii Curzona miał być ustalony wg linii frontu w dniu zawarcia rozejmu (na wsch. od Przemyśla, a na zach. od Rawy Ruskiej, Sambora i Borysławia do Karpat w rejonie źródeł Sanu, Dniestru i Stryja); granica pol.-sowiecka została ostatecznie wytyczona w traktacie ryskim 18 III 1921 i biegła ok. 200 km na wsch. od Linii Curzona; podczas II wojny świat. w wyniku decyzji konferencji międzysojuszniczych w Teheranie (1943) i Jałcie (1945) oraz umowy między Tymczasowym Rządem Jedności Nar. a rządem ZSRR (16 VIII 1945), Linię Curzona uznano za podstawę wytyczenia powojennych wsch. granic Polski.
12. TWORZENIE SIĘ PODZIEMIA ZBROJNEGO:
„NIE”, „Niepodległość”, kadrowa organizacja wojsk. tworzona od wiosny 1944 w celu kontynuowania walki o niepodległość Polski po zajęciu terytorium kraju przez Armię Czerwoną i przejęciu władzy przez komunistów; kadry, środki finansowe i techn. miała przejąć z AK (po jej rozwiązaniu); komendanci: III-VII 1944 płk E.A. Fieldorf („Nil”), VII 1944-I 1945 gen. L. Okulicki („Niedźwiadek”), III-V 1945 płk J. Rzepecki („Prezes”); do VIII 1944 zawiązki organizacyjne „Nie” utworzono w okręgach wsch. (zabużańskich) i w okręgu lubel. AK; po wkroczeniu na ich obszar Armii Czerwonej działalność podjęły jedynie ogniwa „Nie” obszaru lwow.; w okresie powstania warsz., ze względu na mobilizację oddziałów AK, zawieszono prace przygotowawcze w okręgach centr. i zachodnich. Po rozwiązaniu AK (19 I 1945) „Nie” podjęła samodzielną działalność; jej struktura organiz. obejmowała 3 obszary: centr. (komendant płk J. Mazurkiewicz), zach. (płk J. Szczurek-Cergowski) i pd. (brak danych), okręgi i inspektoraty; „Nie” prowadziła gł. propagandę i wywiad, jej działalność dezorganizowały aresztowania i przesunięcia frontu radz.-niem. (I 1945); V 1945 na wniosek komendanta „Nie” pełniący obowiązki Nacz. Wodza gen. W. Anders rozwiązał organizację; w jej miejsce płk Rzepecki powołał Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj.
ZRZESZENIE „WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ” (WiN), właśc. Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji „Wolność i Niezawisłość”, organizacja konspiracyjna utworzona IX 1945, po rozwiązaniu Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ) przejęła większość jej kadr i struktur organiz.; inicjatorem powołania Zrzeszenia był płk J. Rzepecki („Prezes”); WiN było próbą przekształcenia konspiracji wojsk. w cyw. ruch społ.-polit.; deklarowało walkę w obronie podstawowych praw obywateli, wolności oraz niezawisłości (suwerenności) państwa pol., żądało przeprowadzenia w Polsce wolnych wyborów parlamentarnych, poprzedzonych przywróceniem swobody zrzeszania się i prasy, popierało politykę S. Mikołajczyka i PSL, zachowywało niezależność od władz RP na uchodźstwie (Nacz. Wódz gen. T. Komorowski nakazał rozwiązanie organizacji); WiN rywalizowało z NSZ i Narodowym Zjednoczeniem Wojskowym o prymat w podziemiu niepodległościowym; poza WiN pozostała część lokalnych organizacji konspiracyjnych, m.in. Konspiracyjne Wojsko Polskie; od 1946 WiN ograniczyło poparcie dla PSL i podporządkowało się władzom RP na uchodźstwie oraz, przewidując szybki wybuch kolejnej wojny świat., uznało prymat walki zbrojnej o odzyskanie niepodległości Polski; podjęło współpracę z innymi organizacjami podziemnymi (przedstawiciele obszaru centr. współtworzyli Komitet Porozumiewawczy Organizacji Polski Podziemnej). Organy najwyższych władz Zrzeszenia tworzyły Gł. Kom. Wykonawczy i podporządkowany mu ZG (powołano 4 zarządy, kolejno rozbijane przez UB); prezesi ZG: IX-XI 1945 płk Rzepecki, XI 1945-I 1946 obowiązki pełnił płk W. Kwieciński („Głóg”), I-X 1946 płk F. Niepokólczycki („Teodor”); X 1946-I 1947 płk Kwieciński, I-XI 1947 mjr Ł. Ciepliński („Pług”); WiN działało na obszarze całego kraju, zorganizowano 3 obszary: centr. (prezesi: płk J. Rybicki, płk Kwieciński; rozbity przez UB I 1947), pd. (płk A. Sanojca, płk Niepokólczycki, mjr Ciepliński), zach. (płk J. Szczurek-Cergowski, po aresztowaniach XI-XII 1945 nie odbud.), które dzieliły się na województwa (okręgi), rejony (inspektoraty), powiaty (obwody), koła, komórki; część lokalnych ogniw, gł. we wsch. i pn.-wsch. Polsce, zachowała strukturę organiz. AK; 1946 działały, zachowujące niezależność, 2 ośr. kierownicze organizacji (zarządy obszarów centr. i pd.), 1947 ostatni ZG kierował tylko ogniwami WiN w pd.-zach. Polsce; na przeł. 1945 i 1946 WiN liczyło ok. 30 tys. czł.; masowe aresztowania i amnestie, ogłaszane przez władze komunist., spowodowały zmniejszenie liczby czł. Zrzeszenia, w poł. 1947 ogniwa podporządkowane ZG liczyły kilkaset osób; samodzielnie, ze względu na brak łączności, działała część oddziałów i grup, gł. leśnych; WiN prowadziło wywiad i kontrwywiad (gł. gromadziło informacje o UB, KBW, WP), informację i propagandę (m.in. wzywało do głosowania w referendum VI 1946 przeciwko zniesieniu senatu, potwierdzeniu reformy rolnej i przejęciu przez państwo dużej własności prywatnej w gospodarce) oraz wymuszoną przez terror władz komunist. samoobronę (m.in. rozbijanie więzień) i walkę partyzancką (oddziały leśne); 1946 przekazało za granicę Memoriał do Rady Bezpieczeństwa ONZ dotyczący podporządkowania państwa pol. ZSRR. Władze komunist. zwalczały WiN środkami militarnymi, terrorem i propagandą; uwięzieni czł. ZG byli skazywani w grupowych, pokazowych procesach polit. (procesy WiN). W 1948 Minist. Bezpieczeństwa Publ., po rozbiciu kierownictwa WiN, przejęło kontrolę nad organizacją, powołało fikcyjny ZG (prezes „Kos”), m.in. utrzymujący łączność z delegaturą WiN w W. Brytanii, który XII 1952 zakończył działalność.
NARODOWE SIŁY ZBROJNE (NSZ), konspiracyjna organizacja wojsk. utworzona w Polsce 20 IX 1942; powstała w wyniku połączenia części Narodowej Organizacji Wojskowej i Organizacji Wojskowej Związku Jaszczurczego (ZJ), podporządkowanego Organizacji Polskiej, a także Nar.-Lud. Organizacji Walki, Pol. Obozu Narodowo-Syndykalistycznego, Zakonu Odrodzenia Polski, Zbrojnego Pogotowia Narodu oraz częściowo: Konfederacji Zbrojnej, Organizacji Wojsk. „Wilki”, Bojowej Organizacji „Wschód”. NSZ miała być ponadpartyjną formacją wojsk.; zwierzchnictwo nad nią sprawowała początkowo Rada Sześciu, następnie Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna (TNRP) złożona z przedstawicieli Wojennego Zarządu Gł. SN i Kom. Wykonawczego Organizacji Polskiej. Głównym celem NSZ była walka o niepodległość Polski i odbudowę państwa pol. w przedwojennych granicach, ale z nową granicą zach. opartą na Odrze i Nysie Łużyckiej (koncepcja marszu na zach.) oraz utworzenie tzw. Katol. Państwa Pol. drogą przewrotu nar. (rewolucji) we wszystkich sferach życia społ.: nar. samorząd gosp. z zachowaniem własności prywatnej, solidaryzm nar. przeciwstawiony podziałom klasowym, nar. system parlamentarny w konfederacji państw środk. Europy, armia nar. do obrony wspólnoty nar. przed totalizmami: niem. i sowieckim, katol. państwo wyznaniowe. W pracy ideowo-wychowawczej i propagandzie (wydawano ok. 70 własnych czasopism, m.in. „Narodowe Siły Zbrojne”, „Szaniec”, „Lex Mundi” — dla księży) żołnierzom wpajano ducha walki o niepodległość Wielkiej Polski, eksponowano nacjonalizm i wiarę katol., potępiano faszyzm i komunizm, atakowano tzw. partyjniactwo i wpływy dawnych piłsudczyków w AK, przeciwstawiano się dotychczasowej roli Żydów w społeczeństwie i postulowano jej ograniczenie w przyszłej Polsce; podkreślano lojalność wobec władz RP na uchodźstwie i Nacz. Wodza. Dowódcami NSZ byli: płk I. Oziewicz — „Czesław” (do VII 1943) oraz płk T. Kurcyusz („Żegota”), a organem dowodzenia Sztab Gł. (szefowie: ppłk E. Michalski — „Kajetan”, mjr S. Żochowski — „Strzałka”, ppłk Świeciński — „Tuwar”). Struktura terytorialna NSZ (1944) obejmowała 6 inspektoratów-obszarów (ziem): Centr., Ziem Zach., Pd.-Zach., Północ, Pn.-Wsch., Pd.-Wsch., w których skład wchodziły: okręgi, podokręgi, powiaty (dzielnice), rejony, placówki; sieć organiz. NSZ obejmowała terytorium Rzeczypospolitej oraz Opolszczyznę, Śląsk Cieszyński, Pomorze z Warmią i ekspozytury wywiadu w głębi III Rzeszy. W strukturze terytorialnej wydzielono pion liniowy, obejmujący: grupy operacyjne (jeden lub kilka okręgów), pułki (w powiatach), bataliony, kompanie, plutony i sekcje, a także pion operacyjny (partyzancki), działający gł. w ramach tzw. walki bieżącej (Akcji Specjalnej), skupiający kilkadziesiąt oddziałów liczących kilka tys. ludzi. Ponadto istniała Służba Cywilna Narodu (sieć cyw.-adm.) podległa TNRP oraz Gł. Rada Wojsk., nazywana także Komisją Trzech Generałów (gen.: T. Jastrzębski — „Jabłoński”, M. Poniatowski — „Krukowski”, J. Plisowski — „Znicz”). W X 1943 NSZ liczyły ok. 72,5 tys. czł. (41 bataliony, 166 samodzielne kompanie, 150 samodzielnych plutonów). Po zawarciu 7 III 1944 umowy o scaleniu NSZ z AK, podpisanej przez TNRP z KG AK, nastąpił rozłam na dwie organizacje o tej samej nazwie: NSZ (NOW) — wywodzące się z Nar. Organizacji Wojsk., uznające polit. zwierzchnictwo SN i wojskowo podporządkowane AK, które przejęły większość okręgów; NSZ (ZJ) — wywodzące się ze Związku Jaszczurczego, politycznie podporządkowane Organizacji Pol. i zachowujące niezależność wojsk.-organiz., które przejęły znaczną część okręgów: Warszawa-miasto, Warszawa-ziemska (województwo), Częstochowa, Kielce, Kraków. NSZ (NOW) dowodził pełnomocnik Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju ds. NSZ ppłk A. Rak — „Lesiński”; komendantami gł. NSZ (ZJ) kolejno byli: ppłk S. Nakoniecznikoff („Kmicic”), gen. T. Jastrzębski („Powała”), major WP/gen. NSZ Z. Broniewski („Borucki”), S. Kasznica („Wąsal”). NSZ prowadziły przygotowania do powstania zbrojnego, opierającego się na założeniu, że całość ziem pol. opanuje Armia Czerwona (dlatego przewidywano wystąpienie zbrojne w obszarze-inspektoracie Ziem Zach., z chwilą podejścia wojsk amer. i bryt.) — opracowywano plany operacyjne ze szczególnym uwzględnieniem Ziem Postulowanych, organizowano werbunek do Służby Cyw. Narodu i Wojsk. Wydzielonych Rejonów (WWR), szkolenie wojsk., gromadzenie broni. Podczas wkraczania wojsk sowieckich na ziemie pol. tworzono 3 grupy operacyjne (pn., środek, pd.), przygotowywane w celu ewakuacji sił organizacji na zach. Europy; ostatecznie jedynie z grupy pd. utworzono VIII 1944 Brygadę Świętokrzyską, która I 1945 przeszła z jednostkami niem. w Sudety. W walce bieżącej rozbudowano wywiad wojsk., przeprowadzano akcje zaopatrzeniowe i uwalniania więźniów, prowadzono walkę zbrojną, m.in. bitwy Brygady Świętokrzyskiej: z oddziałami AL i partyzantki sowieckiej pod Rząbcem (8 IX 1944) i Niemcami pod Cacowem (20 IX 1944). Oddziały NSZ wzięły udział w powstaniu warsz. (ok. 2 tys. żołnierzy). W XI 1944 podporządkowane AK NSZ (NOW), wznowiły samodzielną działalność i zostały przekształcone w Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (NZW). Pozostała część organizacji — NSZ (ZJ) zachowała samodzielność do częściowego połączenia z NZW na przeł. 1945/46; działając w podziemiu (kilkadziesiąt oddziałów liczących ok. 2-4 tys. żołnierzy) prowadziła walkę zbrojną z NKWD, grupami operacyjnymi UB, KBW i WP oraz oddziałami UPA; 1947 większość oddziałów i KG zostały rozbite, niektóre grupy pozostały w konspiracji do połowy lat 50.
23. SOWIETYZACJA: 1) w znaczeniu potocznym określenie procesu narzucania przez ZSRR państwom uzależnionym od niego po II wojnie świat. form ustrojowych, instytucji życia publ. oraz modelu życia społ. i jednostkowego, co miało prowadzić do faktycznego ich ujednolicenia; s. połączona z ideologiczną indoktrynacją przebiegała intensywnie 1949-54, po 1956 tendencje unifikacyjne stopniowo słabły;
2) termin stosowany wobec przeobrażeń mentalności indywidualnej i zbiorowej w społeczeństwie sowieckim, przenoszony także na społeczeństwa krajów, które znajdowały się pod władzą komunistów; cechy właściwe s.: zanik moralności w życiu publ., konformizm i oportunizm, postawy roszczeniowe, upadek etyki pracy, ucieczka od odpowiedzialności, zastąpienie postaw obywatelskich uległością wobec władzy; pojęcie człowieka sowieckiego — homo sovieticus — upowszechnił A.A. Zinowjew; zastosowanie go wobec społeczeństwa PRL przez księdza J. Tischnera wywołało wiele polemik.
5