Filozofia Arystotelesa
0. Arystoteles urodził się w połowie lat '80 IV w. p.n.e. w Stagirze; ojciec jego pozostawała na służbie ojca Filipa Macedońskiego; w wieku 18 lat wstąpił do Akademii Platona, w której pozostał do śmierci Platona; po śmierci mistrza A. opuścił ją i udał się do Azji Mn., gdzie przebywał do lat '40, kiedy został wezwany przez Filipa Macedońskiego na dwór i został nauczycielem Aleksandra Wlk.; w połowie lat '30 wrócił do Aten i wynajął budynki w pobliżu świątyni poświęconej Apollinowi Likejosowi - stąd nazwa Liceum (Likejon); do naszych czasów dotarła większość pism filozoficznych (dzieła szkolne - służące dydaktyce prowadzonej przez A.), tzw. corpus aristotelicum: organon - dzieła poświęcone logice; dzieła z zakresu filozofii przyrody, psychologii, Metafizyka, dzieła etyczne i polityczne;
1. A. podzielił nauki na trzy działy: i) nauki teoretyczne - nauki poszukujące wiedzy dla niej samej, ii) nauki praktyczne - nauki poszukujące wiedzy, aby za jej pomocą osiągnąć doskonałość moralną, iii) nauki wytwórcze (pojetyczne) - służące wykonywaniu przedmiotów; najwyższą wartość mają nauki teoretyczne: metafizyka, fizyka (tu: psychologia), matematyka
2. Metafizyka: termin metafizyka nie pochodzi od Arystotelesa (posługiwał się nazwą „filozofia pierwsza” w przeciwieństwie do „filozofii drugiej” (fizyki)); metafizyka jest nauką zajmującą się bytami znajdującymi się ponad bytami fizycznymi, rzeczywistością ponad-fizyczną;
2.1 A. podaje 4 definicje metafizyki: zajmuje się 1) przyczynami i pierwszymi, najwyższymi zasadami, 2) bytem jako bytem, 3) substancją, 4) Bogiem i substancją ponadzmysłową;
2.1.1 Pierwsze przyczyny: wg A. liczba przyczyn musi być skończona - jest ich 4: 1) przyczyna formalna, 2) p. materialna, 3) p. sprawcza, 4) p. celowa; p. formalna i materialna to forma (istota) i materia, z których składają się wszystkie rzeczy; przyczyną formalną dla zwierząt jest dusza zwierzęca, dla figur geometrycznych ich własności, ogólnie - struktura przedmiotów; przyczyna materialna: to, z czego dana rzecz jest zrobiona: zwierzęta - ciało i kości, złotej filiżanki - złoto; dwie pierwsze przyczyny wystarczają do wyjaśnienia bytu w aspekcie statycznym, kiedy ujmujemy go dynamicznie (w jego powstawaniu, stawaniu się, rozwoju) przestają wystarczać: przyczyna sprawcza (poruszająca) - to, od czego pochodzi zmiana i ruch w rzeczach: dla dziecka jest to rodzic, wola jest przyczyną sprawczą działań człowieka itd; przyczyna celowa - cel, przeznaczenie rzeczy i działań: to, ze względu na co lub dzięki czemu, rzecz jest tym, czym jest i czym się staje; przyczyną celową wg A. jest dobro każdej rzeczy
2.2 Byt jako byt: w przeciwieństwie do eleatów, dla których termin byt był jednoznaczny, A. głosi wielość znaczeń terminu byt; znaczenia bytu: 1) przypadłość (byt przypadłościowy/przypadkowy), 2) przeciwieństwo bytu przypadłościowego - byt w sobie samym - to, co jest bytem istotowo; 3) byt jako prawda, byt „logiczny”, byt istniejący tylko w myśli; 4) byt jako możność i jako akt; widzącym jest ten, kto ma możność widzenia (ten, kto może widzieć, ponieważ ma oczy (ale w danej chwili może je mieć zamknięte, a co za tym idzie - nie widzi), jak i ten, kto w danej chwili widzi; podsumowując dla A. byt ma 4 grupy znaczeń - od najmocniejszego znaczenia do najsłabszego: a) byt jako różne kategorie, b) byt w możności/akcie, c) byt jako prawda/fałsz, d) byt jako przypadłość (nb nie-byt posiada tylko trzy znaczenia: a) nie-byt stosownie do kategorii, b) nie-byt jako możność (= nie-bycie-w-akcie), c) nie-byt jako fałsz (nie ma nie-bytu odpowiadającego przypadłości, bo ta jest dla A. bliska nie-bytowi);
2.3. Kategorie: byt przysługuje w pierwszym rzędzie substancji, w drugim - kategoriom; kategorie to znaczenia, na które dzieli się byt - podział na kategorie jest podziałem na „najwyższe rodzaje” bytu; lista kategorii: 1) substancja (istota), 2) jakość, 3) ilość, 4) relacja, 5) działanie (działać), 6) doznawanie (doznawać), 7) miejsce (gdzie), 8) czas (kiedy), 9) posiadanie, 10) położenie; na te kategorie nakłada się rozróżnienie byt w możności i byt w akcie - istnieją odmienne formy bycia w akcie i możności według jakości, według ilości, miejsca itd.; różnica między bytem przypadłościowym a kategoriami: to, czy człowiek jest blady, czy nie jest kwestią przypadku (czasem jest, czasem nie), ale konieczne jest, by człowiek posiadał takie czy inne (nie ważne jakie) jakości; nie wszystkie kategorie znajdują się na tym samym poziomie - substancja różni się radykalnie od pozostałych kategorii: byt kategorii zależy od bytu pierwszej z nich: substancji;
2.4. Pytanie o nią jest centralnym pytaniem filozofii; wg A. pytanie o substancję jest pytaniem o to jakie substancje istnieją: czy tylko zmysłowe (jak chcą filozofowie przyrody), czy także ponad-zmysłowego (jak chcę platonicy); by na to odpowiedzieć, A. musi odpowiedzieć na pytanie, czym jest substancja: czy materią? czy formą? czy ich złożeniem?; innymi słowy: „czym jest substancja?” przygotowuje „jakie substancje istnieją?”;
2.4.1. Substancja wg A. może oznaczać 1) formę, 2) materię, 3) ich złożenie, tj. synolon; 1) substancja jako forma - wewnętrzna natura, istota rzeczy, to, czym rzeczy są: formą (istotą) człowieka jest dusza, tj. to, co sprawia, że jest on stworzeniem ożywionym i rozumnym; kiedy definiujemy rzeczy - mówimy, czym one są - odwołujemy się do ich formy, istoty; 2) gdyby jednak dusza nie była formą ciała, nie byłoby człowieka; gdyby istota stołu nie została urzeczywistniona w drewnie, nie byłoby stołu - materia okazuje się również istotna dla ukonstytuowania się rzeczy, jak forma - jest substancją; 3) synolon jest konkretnym połączeniem formy i materii, wszystkie konkretne rzeczy są ich złączeniem;
2.4.2. A. określa nie tylko, co jest substancją, ale też określa cechy substancji w ogóle: 1) substancja - to, co nie tkwi w czymś innym i nie jest orzekane o czymś innym, lecz jest podłożem; 2) może istnieć sama przez się lub oddzielnie od reszty; 3) coś, co jest określone, a nie - ogólne lub abstrakcyjne, 4) s. musi być wewnętrznie jednolita, 5) s. jest to, co jest aktem lub jest w akcie; substancją w tym sensie jest forma lub synolon: z punktu widzenia empirycznego i opisowego - substancją jest synolon, z punktu widzenia metafizycznego - forma (jest fundamentem, przyczyną rzeczy);
2.4.3. Akt i możność: materia jest możnością, tj. jest zdolna przyjmować/otrzymywać formę: brąz ma możność bycia posągiem, ponieważ ma możność przyjęcia formy posągu; forma jest aktem - aktualizuje tę zdolność; wszystkie byty materialne są złożeniem potencjalności i aktualności; akt (entelechia) oznacza urzeczywistnianie się, doskonałość, która się aktualizuje lub już została zaktualizowana; akt ma „pierwszeństwo” i wyższość nad możnością: możność można jedynie poznać tylko odnosząc ją do aktu (możność czytania vs czytanie), akt jest celem potencjalności;
3. Wg A. istnieją substancje 1) zmysłowe i 2) ponadzmysłowe: 1a) zmysłowe - powstające i ginące; 1b) zmysłowe - niezniszczalne: niebo, planety, gwiazdy (zbudowane są z eteru, który podlega zmianom, ale nie zepsuciu, nie ginie i nie powstaje), 2) ponadzmysłowe - nieruchome, wieczne: Nieruchomy Poruszyciel, sfery nieba; 1a,b) utworzone są z materii (1a - 4 elementy; 1b - eter), 2) są bezwzględnie wolne od materii; 1a,b) stanowią przedmiot fizyki i astronomii, 2) - przedmiot metafizyki;
3.1. Dowód na istnienie tego, co ponadzmysłowe: substancje są pierwszą rzeczywistością w tym sensie, że inne sposoby bytowania zależą od nich - gdyby więc były zniszczalne, nie istniałoby nic absolutnie niezniszczalnego, ale - wg A. - z pewnością niezniszczalny jest czas i ruch: czas nie powstał, ani nie zginie, bo by musiałoby być jakieś „przed” i „po”, a „przed” i „po” to właśnie czas; czas jest określeniem ruchu - nie ma czasu bez ruchu, a zatem wieczny czas wymaga wiecznego ruchu; pod jakim warunkiem może istnieć wieczny ruch? Tylko wtedy, gdy istnieje pierwsza Zasada, będącego jego przyczyną; jaka musi być ta Zasada? Musi być 1) wieczna (skoro wieczny jest ruch, to jego przyczyna musi być wieczna), 2) nieruchoma (wszystko, co poruszone, jest poruszone przez coś innego, to coś innego jest poruszone itd. w nieskończoność - cofanie się w nieskończoność jest nie do pomyślenia, a zatem musi istnieć pierwsza przyczyna nieruchoma, taka, której nic nie porusza); 3) musi być czystym aktem (gdyby była potencjalnością, oznaczałoby to, że mogłaby aktualnie w ruch nie wprawiać); tak określoną zasadą jest dla A. Pierwszy Poruszyciel; jak jednak to, co absolutnie nieruchome może poruszać? A. wyjaśnia, że porusza tak, jak przedmiot miłości pociąga kochającego, Poruszyciel nie porusza na zasadzie przyczynowej, ale celowej - jest celem dla świata;
3.2 Jaka jest natura Pierwszego Poruszyciela: doskonalsza i wspanialsza od tego, co na ziemi; jest ona życiem najwspanialszym, znanym ludziom tylko chwilowo, tj. życiem kontemplacji, życiem czystej myśli; Bóg jako najdoskonalszy myśli o rzeczy najdoskonalszej, tj. o sobie samym - jest myślą myśli; Bóg zatem jest wieczny, nieruchomy, wolny od potencjalności i materii, jest życiem duchowym - jest myślą myśli.
4. Fizyka: drugą nauką teoretyczną A. jest fizyka, tj. „filozofia druga” - jej przedmiotem jest rzeczywistość zmysłowa, której - w przeciwieństwie do przedmiotu metafizyki - znamieniem jest ruch; physis przestaje oznaczać całość bytu (jak w filozofii przedsokratejskiej), a oznacza tylko byt zmysłowy; obecnie fizyka jest nauką ilościową, dla A. była nauką jakościową - jest to filozoficzne rozpatrywanie natury, które funkcjonowało do czasów Galileusza.
4.1 Ruch: istotną cechą natury-physis jest ruch - na nim A. skupia swe analizy: czym jest ruch? P. wyjścia - eleackie zanegowanie ruchu jako zakładającego nie-byt; 1) A. zakłada, że ruch jest faktem pierwotnym, a zatem nie można podawać go w wątpliwość; 2) jedno ze znaczeń byt odnosiło się do bytu jako możności i bytu jako aktu: w porównaniu do bytu-w-akcie byt-w-możności może być nazwany nie-bytem (nie-bytem-w-akcie) [możność jest realna, zatem: nie-byt względny]; wniosek ruch (ogólnie: zmiana) jest przejściem od bytowania potencjalnego do bytowania aktualnego (ruch jest aktualizowaniem tego, co zawarte w możności; ruch - przechodzenie z możności w akt - dotyczy większości kategorii: 1) substancji, 2) jakości, 3) ilości, 4) miejsca: ruchem jest w 1) powstawanie i ginięcie, w 2) zmiana jakościowa, w 3) zmiana ilościowa (przyrost/ubytek), w 4) przemieszczenie;
4.2 Z pojęciem ruchu wiążą się pojęcia miejsca, próżni i czasu: 1) Przedmioty nie znajdują się w nie-bycie, bo ten nie istnieje, ale są gdzieś, tj. w miejscu, które jest zatem czymś, co istnieje; doświadczenie pokazuje, że istnieje „miejsce naturalne”, do którego dąży każdy z elementów: ogień - do góry, ziemia i woda - na dół; jak więc A. określa miejsce: granica ciała otaczającego, będącego w styczności z ciałem otaczanym, jest to nieruchoma granica ciała otaczającego; wynika z niej, że nie da się pomyśleć miejsca poza wszechświatem, ani miejsca, w którym znajduje się wszechświat - nie ma nic poza światem, bo świat to całość - skoro poza światem nie ma nic, to świat nie znajduje się w „niczym innym”; z przytoczonej definicji wynika niemożliwość próżni - próżni pojmowanej jako „miejsce, w którym nie znajduje się żadne ciało”; 2) Czas: A. określa go w odniesieniu do duszy i ruchu: „czas nie istnieje bez zmiany; bo gdyby stan naszej myśli w ogóle nie podlegał zmianie, albo gdybyśmy nie doznawali tych zmian, nie odczuwalibyśmy upływu czasu”; czas nie jest ruchem, ani zmianą - jest właściwością ruchu: ruch ma charakter ciągły, a zatem czas jest ciągły - w tym, co ciągłe wyróżnia się „przed” i „po”: „Czas jest ilością ruchu ze względu na „przed” i „po”; postrzeganie „przed” i „po” zakłada duszę, która to postrzega - bez istnienia duszy nie byłoby czasu
5. A. fizyka bada nie tylko przyrodę w ogólności, ale też poszczególne rodzaje bytów: byty nieożywione, byty ożywione nie posiadające rozumu i byty ożywione obdarzone rozumem (człowieka); byty ożywione różnią się od nieożywionych tym, że zawierają zasadę, która udziela im życia - duszę. Czym jest dusza?
5.1. Wszystkie rzeczy składają się z materii i formy - materia jest możnością, forma jest aktem: ciała ożywione mają życie, ale nie są życiem, są zatem materialnym, potencjalnym podłożem, którego formą, aktem jest dusza; A. dzieli ją na 3 części (czyni to na podstawie ogólnej analizy bytów ożywionych i ich istotnych funkcji): skoro zjawiska życiowe zakładają określone stałe, ściśle wyodrębnione działania, to i dusza, która jest zasadą życia musi posiadać części czy funkcje regulujące te działania; podstawowe zjawiska mają charakter: 1) wegetatywny (rodzenie, odżywianie się, wzrost), b) zmysłowo-motoryczny (postrzeganie, przemieszczanie się), c) rozumny (poznanie, wybieranie) - zatem A. wprowadza podział na duszę: 1) wegetatywną, 2) zmysłową, 3) rozumną; nie wszystkie byty ożywione posiadają wszystkie te dusze: rośliny posiadają tylko 1), zwierzęta 1+2), człowiek 1+2+3);
5.2. 1) Dusza wegetatywna jest najbardziej podstawową zasadą życia - odpowiedzialna jest za najbardziej elementarne zjawiska życia: odżywianie się, wzrastanie, rodzenie się (każda rzecz wg A. jest stworzona na wieczność, a nie dla śmierci - rozmnażanie się jest dążeniem do wieczności (jako konkretny byt musi umrzeć, ale może przetrwać jako gatunek); 2) Dusza zmysłowa: zwierzęta nie tylko posiadają wyżej wymienione funkcję, ale również odbierają wrażenia, pożądają i poruszają się: najważniejszą funkcją duszy zmysłowej jest postrzeganie: A. tłumaczy postrzeganie przy pomocy możności i aktu: posiadamy władze zmysłowe zdolne (tj. w możności) do odbierania wrażeń - na skutek kontaktu z przedmiotem zmysłowym z możności władza umysłowa staje się czymś, co aktualnie odbiera wrażenia: zmysł jest zdolny przyjąć formę zmysłową ciała pozbawioną materii „w podobny sposób, w jaki wosk przyjmuje znak sygnetu bez złota”; każdy z 5 zmysłów ma wg A. właściwy sobie przedmiot (są rówież przedmioty wspólne dla różnych zmysłów: ruch, spoczynek, kształt, wielkość); zmysły są nieomylne tylko kiedy ujmują przedmioty im właściwe (nie można mylić się, że coś jest białe, można się mylić w tym, co jest białe); z wrażeń pochodzi wyobraźnia, która wytwarza obrazy i pamięć, która obrazy przechowuje (z nagromadzenia zapamiętanych obrazów bierze się doświadczenie); 3) Dusza rozumna: akt poznania intelektualnego jest analogiczny do aktu postrzeżenia zmysłowego - jest to przyjęcie/przyswojenie form ujmowalnych intelektualnie - ale nie jest powiązany z tym, co cielesne; intelekt jest zdolnością i możnością poznawania czystych form; A. dzieli intelekt na 1) możnościowy (bierny) i 2) aktualny (czynny): 1) możność ujmowania, 2) aktualizacja tej możności - pozwala formom zawartym w postrzeżeniach zmysłowych i obrazach wyobraźni „odcisnąć” się w intelekcie możnościowym;
6. W arystotelesowskim podziale nauk, nauki praktyczne (etyka, polityka) zajmują drugie miejsce po naukach teoretycznych: stoją w hierarchii niżej, ponieważ ich cel nie jest teoretyczny - nie służą zdobyciu wiedzy dla jej samej; wiedza, do której prowadzą, podporządkowana jest celom praktycznym;
6.1. Etyka: człowiek poprzez rozmaite działania dąży zawsze do ściśle określonych celów, które jawią się jako dobra: dobro dla Arystotelesa jest „celem wszelkiego dążenia”; istnieją jednak dobra, których człowiek chce ze względu na inne dobra - są dobrami względnymi, prowadzącymi do innych dóbr; ponieważ dla A. nie do pomyślenia jest proces nieskończonego przechodzenia od jednego dobra do drugiego (por. Pierwszy Poruszyciel) - samo pojęcie dobra i celu implikują istnienie jakiegoś kresu - trzeba przyjąć, że wszystkie cele i dobra, do których dąży człowiek, odnoszą się do jakiegoś celu ostatecznego i dobra najwyższego; dla A. najwyższym szczęściem jest eudajmonia, szczęście;
6.2. Szczęście nie polega na przyjemności, doznawaniu rozkoszy, zdobywaniu zaszczytów; dobrem dla A. nie może też być Dobro platońskie, tj. Idea Dobra, transcedentne Dobro-samo-w-sobie: takie dobro wg A. jest nieosiągalne - dobro zaś dla A. jest czymś, co można osiągnąć, zdobyć poprzez działanie, co można urzeczywistnić; co jest najwyższym dobrem możliwym do urzeczywistnienia?
6.2.1 Dobro człowieka może polegać tylko i wyłącznie na działaniu właściwym tylko człowiekowi, tj. na takim działaniu, do którego on i tylko on jest zdolny: 1) nie jest to życie - żyją rośliny i zwierzęta, 2) nie jest to doznanie zmysłowe - doznają zwierzęta, 3) zatem jedynym możliwym specyficznym działaniem człowieka jest rozumność - działanie podług rozumu; dobrem człowieka jest działanie zgodne rozumem, rozwijanie, doskonalenie i urzeczywistnianie tej działalności;
6.2.2. Skoro szczęście polega na działaniu duszy zgodnie z cnotą, to po to, by pogłębić wiedzę o cnocie, trzeba pogłębić wiedzę o duszy; dusza dzieli się na 3 części: 1) dusza wegetatywna, nie mająca nic wspólnego z rozumem, jest wspólna wszystkim bytom ożywionym, jej cnota jest więc im wszystkim wspólna, a co za tym idzie, nie wyróżnia człowieka; 2) dusza zmysłowa, pożądliwa - uczestniczy do pewnego stopnia w rozumie, można nad nią zapanować za jego pośrednictwem - cnotą duszy zmysłowej będzie opanowywanie dążeń i impulsów, które z same z siebie nie mają miary - jest to „cnota etyczna”; 3) dusza rozumna - jej cnotą będzie cnota rozumu, tj. „cnota dianoetyczna”;
6.3. Cnoty etyczne: cnót etycznych jest wiele, ponieważ jest wiele impulsów i uczuć, które rozum ma miarkować; cnoty etyczne powstają w nas w skutek przyzwyczajenia: z natury posiadamy zdolność (możność) ich formowania, którą wprowadzamy w życie (aktualizujemy) poprzez ćwiczenie; jaka zatem jest natura wspólna wszystkim cnotom? A. odpowiada: nie ma nigdy cnoty, kiedy coś występuje w nadmiarze, bądź w niedostatku - cnota zakłada słuszną proporcję, która jest wypośrodkowaniem dwóch skrajności; cnota jest więc zachowywaniem środka w uczuciach, namiętnościach i działaniach; cnota jest wypośrodkowaniem między dwoma wadami - nadmiarem i niedostatkiem;
6.4. Cnoty dianoetyczne: są to cnoty najszlachetniejszej części duszy, tj. duszy rozumnej; skoro dusza rozumna zaś dzieli się na dwie części, tj. posiada dwie funkcje: jedna jej część poznaje rzeczy przygodne i zmienne, druga - poznaje rzeczy niezmienne i konieczne, to są również dwa rodzaje doskonałości, które odpowiadają obu funkcjom; te dwie części duszy to rozum praktyczny i teoretyczny, a odpowiednimi cnotami zatem będą doskonałe formy, w jakich ujmowana jest prawda praktyczna i prawda teoretyczna; cnotą rozumu praktycznego jest rozsądek, rozumu teoretycznego - mądrość;
6.4.1. Rozsądek, tj. mądrość praktyczna, polega na umiejętności poprawnego kierowania życiem człowieka, tzn. namysłu nad tym, co dobre lub złe dla człowieka;
6.4.2. Mądrość: intuicyjne ujęcie zasad przez intelekt, dyskursywne poznanie wniosków, które wynikają z tych zasad; mądrość stoi wyżej niż rozsądek, ponieważ ten odnosi się do tego, co zmienne w człowieku, a ta - do tego, co ponad człowiekiem; mądrość pokrywa się z naukami teoretycznymi, przede wszystkim z najwyższą z nich - metafizyką;
6.5 Szczęście: szczęście polega wg A. na działaniu zgodnym z cnotą - polega przede wszystkim na działaniu intelektu zgodnie z jego cnotą: intelekt jest tym, co najdoskonalsze w człowieku; człowiek osiąga szczyt swych możliwości w intelektualnej kontemplacji i to w niej urzeczywistnia to, co jest w nim najwyższe; na drugim miejscu znajduje się życie w zgodzie z cnotami etycznymi - prowadzą do szczęścia na poziomie ludzkim, tymczasem życie w zgodzie cnotami dianoetycznymi - wprowadza człowieka w wymiar ponadludzki;
7. Polityka: dla A. dobro jednostki i dobro państwa mają taką samą naturę - oba dobra zasadzają się na cnocie; dobro państwa stoi jednak wyżej niż dobro jednostki - jest ważniejsze, piękniejsze i doskonalsze; jest tak dlatego, że człowiek ze swej natury nie jest zdolny do życia w izolacji i zawsze musi - by być człowiekiem - odnosić się do innych ludzi, musi mieć z nimi kontakt; człowiek jest zwierzęciem społecznym (animal sociale);
7.1 Natura podzieliła ludzi na mężczyzn i kobiety, którzy łączą się ze sobą w pierwszą wspólnotę, tj. w rodzinę służącą prokreacji i zaspokajaniu pierwszych potrzeb; rodzina okazuje się niewystarczająca, powstaje wioska; rodzina i wioska wystarczają do zaspokojenia potrzeb życiowych w ogólności, nie wystarczają do zagwarantowania warunków życia doskonałego, tj. życia moralnego - je mogą zapewnić jedynie prawa, urzędy, ogólnie mówiąc: organizacja państwa; to w państwie jednostka przestaje się kierować tym, co dla niej, subiektywnie, jest dobre, ale tym, co jest dobre obiektywnie i naprawdę; państwo nie jest zatem tworem konwencji - jak głosili sofiści - lecz natury;
7.2 Rodzina: na rodzinę - podstawową komórkę państwową - składają się 4 elementy: 1) relacje mąż - żona, 2) relacje ojciec - dzieci, 3) relacja pan - niewolnicy, 4) sposób zdobywania potrzebnych rzeczy, głównie bogactw; A. koncentruje się na 2 ostatnich; do tego, by zdobywać określone dobra pan potrzebuje narzędzi - ożywionych i nieożywionych; potrzebni są zatem rzemieślnicy i niewolnicy; rzemieślnik wytwarza, niewolnik - tylko działa, tylko pracuje; jak uzasadnia A. niewolnictwo? Zakłada, że ludzie, u których z natury nad ciałem panują dusza i intelekt, powinni rządzić tymi, u których tak nie jest: ogólne przekonanie głosiło, że u mężczyzna dusza i rozum panują w większym stopniu niż u kobiety, przeto ta jest podporządkowana mężczyźnie; tym bardziej podporządkowani są niewolnicy, którym natura dała krzepkie ciało i wątły umysł;
7.3 Obywatel: od rozważań nad rodziną A. przechodzi do rozważań nad państwem - skoro państwo tworzą obywatele, to podstawowe pytanie brzmi: kto jest obywatelem? By być obywatelem, trzeba mieć prawo udziału w sądach i w rządzie, trzeba móc brać udział w stanowieniu prawa i rządzeniu; obywatelami nie mogą być mieszkańcy podbitych terytoriów, oczywiście nie mogą być niewolnicy, ani rzemieślnicy, którzy od niewolników różnią się tym, że pozostają na usługach nie jednej, ale wielu osób i nie dysponują potrzebnym czasem do sprawowania sądów i rządów;
7.4 Państwo może urzeczywistniać się w rozmaitych formach, tj. może przyjmować różne ustroje - ustrój to sposób sprawowania najwyższej władzy: może sprawować ją 1) jeden człowiek, 2) niewielu ludzi, 3) większa część ludzi; każda z tych form rządów może być sprawowana w sposób prawidłowy, tj. ku ogólnemu pożytkowi bądź nie, tj. ku pożytkowi własnemu; tym sposobem istnieją ustroje poprawne: monarchia, arystokracja, politeja (rządy obywateli); zdegenerowane: tyrania, oligarchia, demokracja (demokracja dla A. oznacza to, co dziś nazwać można demokracją zepsutą, demagogią); tyrania - rządy dla korzyści jednostki, oligarchia - dla korzyści bogaczy, demokracja - dla korzyści ubogich - żadna z nich nie służy dobru ogółu;
7.4.1. Która z tych form jest najlepsza? A. nie udziela jednoznacznej odpowiedzi: wszystkie „zdrowe” formy rządów są zgodne z naturą, tj. dobre, bo realizują dobro państwo, tj. dobro ogółu: gdyby w danym państwie istniał człowiek przewyższający innych doskonałością, wówczas on powinien sprawować władzę monarchiczną; gdyby grupa osób - wówczas rządy arystokratyczne; tak się jednak nie dzieje - zauważa A. - zatem najlepsza jest politeja, ustrój, w którym władają ludzie, którzy nie są lepsi od innych, lecz są zdolni do kierowania i podlegania kierownictwu;
7.5. Poetyka: trzecią grupą nauk wyróżnionych przez A. są nauki pojetyczne, tj. wytwórcze - techniki; Grecy podkreślali poznawczy wymiar sztuk-technik - nie ograniczają się do mechanicznego poziomu, dociekają „dlaczego tak jest jak jest” - stanowią formę poznania; z tej racji techniki włączone są do grona nauk, a jednocześnie są umieszczone na trzecim, najniższym poziomie: nie mają na celu poznania dla samego poznania, ani poznania dla dobra osoby poznającej, ale poznanie zwrócone ku dobru wytwarzanego przedmiotu; z nauk pojetycznych A. zajmuje się głównie „sztukami pięknymi”; A. przeciwstawia sztuki, które uzupełniają naturę - ich cel jest czysto pragmatyczny, oraz sztuki, które ją naśladują - tragedia - „Poetyka”: mimesis i katharsis
7.6. Retoryka: dociekania nad retoryką rozpoczęli sofiści (Gorgiasz starał się podać jej definicję), później potępił ją Platon; wg A. retoryka nie może zrywać z prawdą i sprawiedliwością i nie może opierać się na poruszaniu uczuć; retor musi znać 1) rzeczy, do których chce przekonać, oraz 2) dusze słuchaczy; zadaniem retoryki wg A. nie jest wychowywanie, ani nauczanie, lecz odkrywanie, jakie są sposoby i środki wiodące do przekonania w określonych kwestiach; formalnie retoryka jest podobna do logiki badającej struktury myślenia i rozumowania, z treściowego p. widzenia - odpowiada etyce i polityce: ludzie starają się przekonywać wzajemnie przede wszystkim w sądach (by oskarżać lub bronić), na zgromadzeniach (by doradzać), a ogólniej - by chwalić lub ganić - te kwestie wiążą się z etyką i polityką; innymi słowy - pod względem formalnym retoryka odpowiada logice, pod względem treściowym - pokrywa się z zakresem stosowania etyki i polityki;
8. W ogólnym planie nauk A. nie ma miejsca na logikę - ta wg A. nie rozważa, ani wytwarzania czegoś, ani określonych treści; logika rozważa formę, jaką musi mieć dyskurs, który chce coś wykazać i udowodnić; księgi poświęcone logice zostały nazwane organon, tj. narzędzie - logika dla A. ma dostarczyć narzędzi myślowych niezbędnych do podjęcia jakiegokolwiek typu badań; A. nie używał pojęcia „logika”, lecz „analityka” - analityka, tj. rozkład, metoda, przy pomocy której wychodząc od danego wniosku, rozkładamy go na elementy, z których się wywodzi, tj. na przesłanki i w ten sposób znajdujemy jego podstawy, tj. uzasadnienie.
9. Po śmierci A. jego filozofia zaczęła przechodzić okres „upadku” - odżyła pod koniec antyku w pismach jego komentatorów; w wiekach średnich A. zajmowali się przede wszystkim Arabowie (na Bliskim Wschodzie i Hiszpanii) i to za ich pośrednictwem myśl A. zagościła na powrót na Zachodzie - cała średniowieczna scholastyka stała pod znakiem jego myśli - A. przestał być postacią historyczną, a stał się symbolem Filozofa - określano go mianem Filozofa;