Sądy boże w starożytności
Sąd boży był wyjątkowym środkiem postępowania sądowego. Idea, aby w sądzeniu człowieka brał udział sam bóg wypływała z poczucia niemożności dokładnego poznania badanej sprawy i wydania sprawiedliwego osądu. Wyrok wydany na takim sądzie był wolą bogów czyli triumfem niewinności i sprawiedliwości (gdyż bogowie stali po stronie prawdy i cnoty)- niesprawiedliwie oskarżeni odzyskiwali dobre imię a złoczyńcy byli karani. Sąd ów dawał zatem poczucie kosmicznego ładu i porządku gdyż wyrok był zawsze sprawiedliwy i niepodważalny.
Zasada sądu bożego jest niezwykle prosta - oskarżony by udowodnić swoją niewinność powoływał na swojego świadka samego boga, który dawał świadectwo prawdzie. Pominięcie zeznań świadków, demonstracji dowodów rzeczowych, mowy obrońców czy też możliwości ułaskawienia itd. sprawiało że sąd ów nie pasował do żadnego z innych wytworzonych przez człowieka systemów postępowania sądowego. W takiej postaci sąd ten stanowił nietypowy i nie do końca określony wymiar prawa karnego.
Geneza ordaliów - bo tak zwano sądy boże - wywodzi się z czasów antycznych i jest mocno powiązana z żywiołem wody, gdyż to właśnie w rzekach, źródłach czy jeziorach obecne były bóstwa rozsądzające spory. Była to najbardziej popularna forma wykazania czyjejś winy lub niewinności i obecnie najlepiej poznana. Próba chociażby ognia jest raczej zbyt dyskusyjna i zdecydowanie za słabo udokumentowana.
Jednym z najstarszych źródeł które świadczą o praktykowaniu sądów bożych jest Kodeks Ur-Nammu. Paragraf 10 mówi: „Jeżeli obywatel oskarża innego o (...) i ten został przyprowadzony przed boga rzeki, a bóg rzeki oznajmił, że jest niewinny, ten, który go przyprowadził (...)” Natomiast w Kodeksie Hammurabiego par. 2 mówi o ordalu pozwalającym oczyścić się z oskarżenia o czary, a par. 132 porusza kwestię cudzołóstwa.
Na terenie Mezopotamii ordale stanowiły więc element postępowania karnego.
Przykłady te ukazują, iż ordalia stosowane były w przypadku oskarżenia o zdradę bądź czary ponieważ ze wzg. na tajemniczość i intymność te sfery były raczej niedostępne dla osób trzecich, a że były kwestią niezwykle istotną, musiały zostać poznane i poddane osądowi.
Chęć objęcia najistotniejszych aspektów życia sankcjami prawnymi miała swój wyraz właśnie w postaci sądu bożego. Mimo iż kodeks Ur-Nammu jak na tamte czasy dosyć dokładnie określał warunki współżycia obywateli był, podobnie jak dzisiejsze kodeksy, niedoskonały, gdyż nie każdą sprawę dało się rozwiązać. Gdy zawodził człowiek - pomagał Bóg. I to jest jedna zasadnicza wspólna cecha, która była jednakowa dla sądu bożego czy to ludów Mezopotamii, Hetytów czy starożytnych Greków lub Rzymian.
Prześledźmy zatem, na konkretnych przykładach, przebieg sądu bożego wśród różnych kultur.
Egipt. Oskarżenie wnosi sam arcykapłan, zarzucając Marii i Józefowi grzech nieczystości. Na ich zapewnienie o niewinności mówi: „Dam wam pić wodę wybawienia Pańskiego i okażę grzech wasz przed oczyma waszemi”. Następnie wziąwszy wodę kazał ją wypić Józefowi i wysłał go na pustynię, a on powrócił zdrów i cały. To samo uczynił wobec Marii. I zdumiał się cały lud, ponieważ grzech nie wyszedł na jaw. Arcykapłan odstąpił zatem od oskarżenia, gdyż skoro Bóg nie okazał ich grzechu, to nie ma możności ich potępić.”
Podobnie jak w innych kulturach, pierwsze skrzypce gra tu żywioł wody, za sprawą którego Bóg ma rozsądzić sprawę. Przykład ów jest mimo wszystko inny od sądu bożego w starożytnym Rzymie, gdyż tam zasadniczą rolę odgrywają zbiorniki wodne - rzeki i jeziora i na sądzie obecny jest bożek reprezentujący dany żywioł, natomiast w Egipcie sędzią jest jedyny Bóg.
Rzym. Najgłośniejsze były sprawy: Emilii, Tucji i Klaudii Kwinty.
Emilia popadła w podejrzenie, kiedy jej młodziutka wychowanka dopuściła do wygaśnięcia wiecznego ognia Westy. Z tego powodu jak pisze Dionizjusz, w całym Rzymie zapanował wielki niepokój. Wtedy Emilia, chcąc dowieść swej niewinności w obecności kapłanów i pozostałych Westalek, wyciągnęła ręce w stronę ołtarza i modliła się błagając Westę o wstawiennictwo. Następnie oderwała od swej lnianej szaty rąbek i wrzuciła go na ołtarz. Wtedy z zimnych popiołów buchnęły wielkie płomienie ognia, symbolizujące niewinność Westalki.
Sytuacja Tucjii była o wiele poważniejsza, gdyż oskarżenie zostało formalnie wniesion. Oskarżyciel mimo iż nie mógł powołać się na fakt wygaśnięcia ognia wysunął zarzuty oparte na przypuszczeniach domniemanych świadków. Tycja odparła iż uwolni się od oskarżenia służąc Weście i jednocześnie pozwalając by bogini kierowała jej postępowaniem. Udała się wiec nad Tybr i tam ośmieliła się podjąć czynu zupełnie niemożliwego, zgodnie z przysłowiem, do wykonania. Zaczerpnęła sitem wodę z rzeki i niosąc ją aż na forum wylała dopiero u stóp kapłanów. Oskarżyciel zaś gdzieś przepadł i nie można go było nigdzie znaleźć.
Natomiast przypadek Klaudii Kwinty wygląd z goła inaczej. Jej reputacja była obiektem częstych kpin, choć nikt nie wystąpił z formalnym oskarżeniem. Chcąc ostatecznie rozwiać wszelkie plotki udała się nad brzeg Tybru gdzie zgromadzony był spory tłum obserwujący osadzony na mieliźnie statek. Klaudia na oczach wszystkich przystąpiła do ofiary oczyszczenia, następnie głośno modliła się a po zakończeniu obrzędów bez trudu ściągnęła statek z mielizny.
Podsumowując, przykłady rzymianek łączą następujące aspekty:
- same oskarżone występowały z inicjatywą ordalu,
- zapobiegały one nadaniu sprawie normalnego trybu postępowania przypisanego prawem karnym,
- obowiązkowa jest obecność tłumu,
- sprawy te były niemożliwe do orzeczenia w inny sposób,
- modlitwa-prośba do bóstwa, aby ono zaświadczyło o niewinności kobiet
Warto także wspomnieć o pewnych świętych miejscach, w których dokonywało się oczyszczenia bądź ukaranie.
Na Sycylii było źródełko Diany. „Jeśli ktoś rękami dotkniętymi zmazą zaczerpnął z niego wodę, pełen bólu nie zamieszał już nigdy wina w pucharze radosnego Bachusa”
Było tam również, znajdujące się w pobliżu wyżyny Uranion, źródło oliwy, która ma zapach podobny do trocin drewna cedrowego. Mówiło się, iż, kto przychodzi do źródła, powinien być prawy, a gdy się taki zjawia, ono wydaje z siebie dużo oliwy, tak, że może on zaczerpnąć bez obawy.
I ostatni, wyjątkowy przykład ordalu: odbywał się ów ordal w gaju otaczającym krąg świątynny,. Specjalnie hodowane tam psy przeprowadzały selekcję wśród ludzi odwiedzających świątynię. Skromnych i zarazem przyzwoitych traktowały po przyjacielsku, witając się z nimi i przepuszczając, natomiast ludzi ze zmazą na rękach gryzły i rozszarpywały. Pijanych doprowadzały do porządku, a złodziei okrutnie rozszarpywały.
Podsumowując, idea sądu bożego mimo iż obecna bodaj w każdej kulturze, różniła się od siebie. Na terenie Starożytnego Wschodu ordal włączono do systemu prawnego, gdzie pdobnie jak u Żydów i Hetytów był integralną częścią procedury sądowej. Natomiast w Grecji i Rzymie funkcjonował bardziej w ramach tradycji, będąc jednak akceptowanym przez ogół prawników. Mimo to, to właśnie rzymskie prawo w dużym stopniu przyczyniło się do jego marginalizacji, a to iż sąd boży nie zanikł zupełnie, jest zasługą ludów barbarzyńskich, germańskich zwłaszcza. Dodatkową siłą stymulującą odrodzenie się ordalu było chrześcijaństwo ze swą ideą Jedynego Boga Wszechmogącego i Sprawiedliwego. Dzięki tym czynnikom odrodzony ordal stał się częścią prawnej kultury chrześcijańskiego świata epoki średniowiecza.