Sprawy formalne:

Zaliczenie:

• Obecność na wykładach, obecność i aktywność na ćwiczeniach.

• Przygotowanie i prezentacja referatu na ćwiczeniach.

• Egzamin = test jednokrotnego wyboru z wykładów.

Literatura obowiązkowa:

Strelau J. (red.) (2000). Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2, dział VI, s. 317-510.

Literatura dodatkowa:

Ekman P., Davidson R. J. (1998). Natura emocji. Podstawowe zagadnienia. Gdańsk: GWP.

Lewis M., Haviland-Jones J. M. (red.) (2005). Psychologia emocji. Gdańsk: GWP.

Franken R. E. (2005). Psychologia motywacji. Gdańsk: GWP.

Rheinberg F. (2006). Psychologia motywacji. Kraków: WAM.

Gasiul H. (2002). Teorie emocji i motywacji. Rozważania psychologiczne. Warszawa: Wydawnictwo UKSW.

Emocje i motywacje 1

Czym są emocje?

- różnorodność definicji emocji, jak sobie z nią poradzić?

Emocje i motywacja są zjawiskami złożonymi, które trudno zdefiniować jednoznacznie. Należą one do sfery osobowości, a ściślej rzecz biorąc jej dynamiki - tego, co napędza nasze doświadczanie świata i zachowanie, nadaje koloryt naszemu życiu wewnętrznemu przeżywaniu rzeczywistości i „akcję” naszym działaniom. Psychologia ma to do siebie - jako nauka stosunkowo młoda, którą można uprawiać w różny sposób (z jednej strony jako naukę biologiczną, a z drugiej jako społeczną bądź humanistyczną) - że wciąż brakuje w niej zgody co do definicji zjawisk zasadniczych, a zarazem niezwykle skomplikowanych, takich jak właśnie osobowość czy wchodzące w jej skład emocje i motywacje. W związku z tym na zajęciach tych będę prezentowała różne teorie emocji i motywacji - prostsze i bardziej złożone, akcentujące różne wymiary tych zjawisk. Chciałabym zwrócić Wasza uwagę na to, że chociaż teorie te mogą wydawać się konkurencyjne, sprzeczne, w gruncie rzeczy uzupełniają się nawzajem, są w większości komplementarne (podobnie jak teorie osobowości). Ich wielość i różnorodność pokazuje nam, jak bardzo złożoną - i dzięki tej złożoności wspaniałą i zachwycającą, wartą obserwacji i analizy - istotą jest człowiek. Chciałabym, żeby ta wielość teorii i podejść do osobowości, motywacji i emocji nie przerażała, tylko wzbudzała Wasze zainteresowanie i zaangażowanie.

W pierwszej serii wykładów będę mówiła o emocjach - dzisiaj przede wszystkim o związanych z nimi trudnościach definicyjnych i możliwych w związku z tym rozstrzygnięciach. W drugiej serii wykładów zajmiemy się motywacją.

Przechodząc do konkretów: czym są emocje? Zacznijmy od przyjrzenia się etymologii.

Pojęcie emocji pochodzi od łacińskich słów: „e” oznaczającego „z” i „movere” oznaczającego „poruszać się”. Interpretacja „z” jest dyskusyjna, jest dokonywana na dwa sposoby:

1. Niektórzy twierdzą, że w zlepku „emovere” „e”, czyli „z” oznacza „poruszanie się z wewnątrz” (w tym przypadku emocja byłaby zmianą, jakimś poruszeniem pochodzącym z wnętrza człowieka; w taki sposób „emovere” interpretuje Karol Wojtyła).

2. Inni, np. Murray, uważają że łacińskie „e” oznacza „poza, na zewnątrz”, a łaciński wyraz „emovere” oznaczał początkowo migrację, czyli wyprowadzanie się z jednego miejsca i przenoszenie na inne. Zgodnie z tą drugą interpretacją, pojęcie emocji oznaczałoby wychodzenie, wykraczanie poza stan dotychczasowy (typowy, ustalony) albo jakieś zakłócenie dotychczasowego, typowego stanu rzeczy.

W sposób nawiązujący do drugiego znaczenia „emovere” pojęcie emocji definiuje The International Webster`s Comprehensive Dictionary. Zgodnie z nim emocja to:

• „Niezwykłe lub zakłócające poruszenie” - w znaczeniu węższym lub,

• w znaczeniu szerszym to: „każdy wyraźny objaw (manifestacja) albo zakłócenie świadome lub nieświadome, zazwyczaj mimowolne i często prowadzące do kompleksowych zmian cielesnych i form zachowań”.

Paul Young definiuje emocje jako „nagły zakłócający proces albo stan, który powstaje w psychologicznej sytuacji, a który objawia się sygnalizowanymi zmianami w mięśniach gładkich, gruczołach i w całym zachowaniu” (1973). Jednak, pomimo takiej definicji emocji, Young zauważa, że pojęciem emocji obejmuje się w gruncie rzeczy wiele różnorodnych zjawisk, które można ogólnie nazwać procesami afektywnymi, do których należą:

1. Proste odczucia przyjemności i nieprzyjemności związane z zapachami, smakami, kolorami, tonami, bodźcami dotykowymi i innymi formami pobudzeń sensorycznych, zmysłowych

2. Negatywne organiczne odczucia głodu, chłodu, pragnienia, bólu, zmęczenia i pozytywne organiczne odczucia występujące w czasie jedzenia, wypróżniania się, seksualnego spełnienia i innych sposobów osiągania fizycznego dobrostanu.

3. Odczucia związane z podejmowanymi czynnościami, które obejmują tzw. stany apetytywne, takie jak dążenie do zaspokojenia głodu, pragnienia, seksualności, a także odczucia związane z zainteresowaniem, awersją, entuzjazmem, oburzeniem, nudą itd.

4. Moralne, estetyczne, społeczne, religijne, intelektualne sentymenty (czyli przywiązania, skłonności) i postawy, które bazują na wcześniejszych doświadczeniach - są rezultatem wychowania lub treningu.

5. Utrzymujące się nastroje - radości, smutku, niepokoju, uniesienia itd.

6. Patologiczne afekty, takie jak głęboka depresja, apatia, strach, mania, nienawiść.

7. Emocje typu śmiech, płacz, zakłopotanie, wstyd, cierpienie, obawa, poniżenie - czyli tzw. czyste stany emocjonalne (to, co w psychologii zazwyczaj kojarzymy z „emocjami”)

8. Indywidualne temperamenty, takie jak melancholijny, flegmatyczny, choleryczny. Temperamenty są względnie stałe (są warunkowanymi genetycznie cechami osobowości), jednak zmieniają się wraz z warunkami otoczenia, stanem zdrowia, wiekiem - dlatego je także kojarzy się z emocjami.

Wymienione kategorie procesów afektywnych nakładają się na siebie (np. określony typ temperamentalny ma skłonność do przeżywania określonych nastrojów i emocji), a ich lista nie jest wyczerpująca. Mamy więc niezłe zamieszanie, niezłą ilość możliwych sposobów definiowania emocji. Oto garść definicji „wyjętych” z literatury, obrazujących w jak różny sposób można emocje traktować:

Emocje są specyficzną formą przeżycia:

„Emocje są - zdaniem fenomenologów (np. Maxa Schelera) - formą poznania wartości, ponieważ te ostatnie mogą być dane wyłącznie w przeżyciach emocjonalnych. (…) odczucie wartości zawsze ma swój przedmiot, jest zatem pełne znaczenia i niesie określoną treść”.

Emocje są rodzajem doświadczenia wewnętrznego:

a konkretnie, np., odczuciem poziomu wzbudzenia:

„Podejście poznawcze zakłada, że kiedy podmiot odczuwa określony poziom wzbudzenia, przejawia różnorodną aktywność poznawczo-emocjonalną (…) i poszukuje etykietki dla stanu emocjonalnego”

(Schachter i Singer).

Emocje są stanami uczuciowymi:

„Emocja jest zazwyczaj definiowana w terminach stanów uczuciowych. Jest niemożliwe, aby oddzielić aktywację i ukierunkowane zachowania, subiektywne odczucie i poznanie” (R. Buck).

Emocje są odczuciami zmian cielesnych:

„Moja teoria (…) mówi o tym, że zmiany cielesne następują bezpośrednio po spostrzeżeniu faktu, który wywołał wzbudzenie i że nasze odczucie pewnych zmian, tak jak one zachodzą, jest emocją” (William James).

Emocje są definiowane jako afekty:

„Afekt jest doznaniem przyjemności, nieprzyjemności lub tymi obydwoma skojarzonymi z wrażeniem” (Ch. Brenner).

„Afekt (reakcja afektywna) - specyficzna reakcja oceny bodźców (zjawisk, przedmiotów, sytuacji, aktywności) jako pozytywnych lub negatywnych, która przejawia się w formie subiektywnego poczucia przyjemności lub przykrości oraz w formie tendencji do podtrzymywania kontaktu z bodźcami pozytywnymi, a przerywania - z negatywnymi” (J. Reykowski).

Emocje są definiowane poprzez procesy poznawcze:

OCENIANIE PIERWOTNE

• jest oceną każdej transakcji z otoczeniem z uwagi na jej znaczenie dla dobrostanu osoby.

OCENIANIE WTÓRNE

• związane z odczuwaniem: winy, odpowiedzialności, zaufania,

• wymaga rozważenia możliwości poradzenia sobie, przeciwstawienia się,

• związane z określonymi oczekiwaniami, antycypacją.

OCENIANIE POWTÓRNE

• dotyczy sprzężenia zwrotnego pomiędzy ocenianiem a danym epizodem adaptacyjnym

• związane z reakcją osoby i kontrreakcją otoczenia,

• prowadzi do zmian w ocenach, emocjach, relacji między osobą a środowiskiem.

Emocje są definiowane poprzez procesy fizjologiczne:

„Z fizjologicznego punktu widzenia, emocje tworzą specjalny mechanizm nerwowy, który gwarantuje zachowania adaptacyjne organizmów wyższych w sytuacjach, (…) gdy brak informacji potrzebnych do osiągnięcia celu umożliwiającego zaspokojenie potrzeby”

(Simonov).

Emocje są także ujmowane jako charakterystyki sytuacji:

„Charakterystykę emocji można ująć następująco:

1.Są wzbudzane zwykle przez bodźce zewnętrzne

2.Ekspresja emocji jest ukierunkowana ku pewnym bodźcom w otoczeniu, poprzez które jest wzbudzana” (R. Plutchik).

Emocje bywają traktowane jako procesy pośredniczące = O w formule S O R:

„W moim języku emocje są Planami, są neuronalnymi programami, które działają, gdy organizm ma naruszoną równowagę” (

K.H. Pribram)

Emocje bywają traktowane jako specyficzne zachowania ekspresyjne = R w formule S O R

„Jest to unikalna klasa jakościowa, która jest w sposób wrodzony powiązana z systemem motorycznym. Toteż ich wyjątkowość realizuje się wtedy, gdy włączona jest dynamika systemu motorycznego jako integralnej części ich czasowo - przestrzennego istnienia (...). Emocja i jej ekspresja tworzą jedność egzystencjalną, system” (M. Clynes)

Emocje jako procesy psychiczne spełniające określoną funkcję (

zwłaszcza adaptacyjną):

„Emocje można zdefiniować jako somatyczne, powtórne przystosowanie, które jest instynktownie wzbudzane przez sytuacje stymulującą i powoduje bardziej efektywną reakcję adaptacji do sytuacji”

(R. S. Lazarus).

Emocje jako rodzaj procesów motywacyjnych:

„Proces emocjonalny jest jednym z podstawowych procesów motywowanych u zwierząt wyższych, jest to rodzaj motywacji, który polega na względnie złożonej aktywności neuronalnej raczej, niż sprecyzowanych stanach chemicznych czy stanach receptorów” (

Leeper).

Emocje są również ujmowane funkcjonalnie, poprzez tworzenie definicji ODRÓŻNIAJĄCYCH je od innych procesów psychicznych:

W taki sposób traktuje je Nico Frijda, odróżniając je od innych stanów afektywnych:

„Emocje można pojmować jako proces sygnalizowania, że dzieje się coś istotnego z punktu widzenia dobrostanu jednostki oraz zadań realizowanych przez system poznawczy i zachowanie” (Frijda)

Frijda klasyfikuje stany afektywne w oparciu o dwa wymiary:

- Relację pomiędzy podmiotem a obiektem (intencjonalność vs nie intencjonalność)

- Temporalny aspekt danego stanu, procesu czy cechy

Klasyfikacja stanów afektywnych wg Frijdy:

• Afekt - przyjemne lub nieprzyjemne doznanie.

• Emocje - jak wyżej

• Nastrój - rozlany afekt pozytywny lub negatywny, nie intencjonalny, chwilowy.

• Sentymenty - dyspozycje warunkujące stabilną reakcję osoby na jakiś obiekt (określony sposób oceniania czegoś, określone motywacje i myślenie).

• Epizody emocjonalne - zmienne klasy stanów afektywnych powiązane z jakimś obiektem (np. reakcje na zniewagę), utrzymujące się w czasie.

• Cechy osobowości - dyspozycje emocjonalne, skłonność do określonego oceniania zdarzeń wywołujących emocje (np. strachliwość).

Jak widzicie, emocje można traktować - podobnie jak motywacje i osobowość, w skład której emocje i motywacje wchodzą - na różne sposoby, z różnych perspektyw. Przedsmak różnorodności psychologicznych ujęć tych samych zjawisk mieliście w ubiegłym roku czytając książkę Kozieleckiego - psycholodzy, tak jak ludzie w ogóle mają różne koncepcje człowieka i różne metody, perspektywy jego badania. Z jednej strony, zważywszy na ogrom psychologicznej wiedzy będący konsekwencją takiej różnorodności, może się ona wydawać niewygodna. Z drugiej strony, skoro człowiek jest istota skomplikowaną i różnorodną, lepiej - także ze względów praktycznych - mieć na jego temat wiedzę rozbudowaną i wielowątkową lecz trafną, niż jednoznaczną lecz fałszywą.

Jak można sobie radzić z wielością definicji? Przede wszystkim, przyjmując definicje porządkujące - zwykle eklektyczne i niezbyt dokładne, ale umożliwiające organizowanie informacji o określonych zjawiskach. W przypadku emocji taką definicją może być zaproponowana przez Carrolla Izarda, według którego:

„Emocja jest pojęciem złożonym, mającym aspekt neurofizjologiczny, neuromięśniowy i doświadczeniowy (fenomenologiczny). Na poziomie:

• neurofizjologicznym - emocja jest definiowana w terminach wzorców aktywności elektrochemicznej w układzie nerwowym;

• neuromięśniowym - emocja jest pierwotną aktywnością twarzową i stanowi wzorce aktywności twarzowej, wtórnie zaś jest to reakcja cielesna, posturalno-gesturalna, wisceralna i niekiedy miejscowa;

• Na poziomie doświadczeniowym (fenomenologicznym) emocja jest doświadczeniem motywującym lub/i doświadczeniem, które ma natychmiastowe skutki i ważność dla danej osoby”

2

---