Średniowiecze

(Upadek Cesarstwa Rzymskiego- 476 r. - 1453- Zdobycie Konstantynopola przez Turków)

Podział:

• Wczesne Średniowiecze (V-X w.)- Jest to okres pograniczny. W sztuce łączono tradycje sztuki rzymskiej ze sztuką plemion germańskich oraz ze sztuką Wschodu - Bizancjum. Główną rolę odgrywało piśmiennictwo łacińskie. Kształtowały się idee, tematy i motywy, które były wykorzystywane w późniejszych etapach rozwoju epoki.

• Dojrzałe Średniowiecze (XI-XII w.)- W sztuce dominuje styl romański. W literaturze zaczyna się kształtować, obok piśmiennictwa łacińskiego, również twórczość w językach narodowych. (to zjawisko potrwa aż do końca XV wieku).

• Schyłkowe Średniowiecze - tzw. jesień Średniowiecza (XIV-XV w.)- W sztuce dominuje styl gotycki. Pojawiają się pierwsze zwiastuny kolejnej epoki.

Średniowieczna edukacja:

• Uniwersytety: łacina jako język średniowiecznej Europy, rodzący się Kościół Chrześcijański i jego idee sprzyjały rozwijaniu się jednolitej kultury średniowiecza, którą określa się mianem uniwersalizmu (łac. universalis- powszechny). Dzięki niemu zaczął tworzyć się nadzorowany przez Kościół system nauczania w późniejszym okresie powstały uniwersytety:

• Bolonia (Włochy)- najstarszy uniwersytet, studiował tu Mikołaj Kopernik

• Oksford (Anglia)- najstarsza uczelnia Anglii

• Cambridge (Anglia)- rywal Oksfordu

• Sorbona- Paryż (Francja)

• Padwa (Włochy)- tu kształcił się Jan Kochanowski

• Praga (Czechy)- najstarszy uniwersytet w Europie Środkowej

• Kraków- Akademia Krakowska założona w 1364 przez Kazimierza Wielkiego, a odnowiona w 1400 przez Władysława i Jadwigę Jagiełło. Tu studiowali Mikołaj Kopernik i Jan Kochanowski

• Sztuki wyzwolone (łac. artes liberales)- były podstawą średniowiecznego nauczania.

• Trivium (łac. trójdroże)- łatwiejszy. Obejmował gramatykę, retorykę i dialektykę. Pod tą nazwą kryła się nauka biegłego posługiwania się łaciną w mowie i w piśmie. trywialny czyli prostacki

• Quadrivium (łac. czterodroże)- arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka.

Filozofie:

• Augustianizm i Teocentryzm (gr. theos- bóg, łac. centrum- środek)- filozofia narzucona przez Kościół. Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i celem wszystkiego. Nauka Św. Augustyna w pigułce

• Nawiązał do filozofii Platona

• Świat dzieli się na dwie sfery: materialną i duchową, człowiek jest duszą uwięzioną w ciele

• Wszystko co istnieje, powstało dzięki miłości Bożej

• Miłość to uniwersalna siła, która sprawia, że wszystko dąży do Boga

• Poznajemy przez miłość oraz intuicję, a także dzięki cudownemu oświeceniu przez Boga

• Wszystko co stworzył Bóg, jest dobre, stąd zło nie istnieje- jest nicością. Człowiek jest wolny, może więc skierować się ku nicości- zło wynika z wolności ludzkiej

• Tomizm i Scholastyka (łac. scholasticus- uczony, nauczyciel)- Głównymi założeniami sformułowanymi przez św. Tomasza z Akwinu było oparcie wiedzy na zhierarchizowanych autorytetach (najwyższy to Biblia, zamiast badać problemy szukano rozwiązania w księgach) oraz podporządkowanie wiedzy zasadom wiary (co jest z nią sprzeczne, jest nieprawdziwe).

Pigułka:

• Nawiązywał do filozofii Arystotelesa

• Wszystko co jest składa się z materii i formy. Ciało to część materialna człowieka, a dusza to jego forma człowiek to połączenie duszy i ciała a nie sama dusza

• Człowiek poznaje dzięki rozumowi lub przez wiarę. Te dwa porządki nie są sprzeczne, lecz uzupełniają się nawzajem; rozum może pojąc wszystko- nawet Boga

• Wszystko co istnieje jest hierarchicznie uporządkowane

• Najważniejsze dzieło to Summa teologiczna gromadząca całą średniowieczną wiedzę o Bogu, człowieku i świecie.

• Franciszkanizm- Był to ruch odnowy moralnej. Jego podstawą była radosna, prosta wiara, płynąca z miłości do Boga i całego stworzenia. Franciszkanizm przepełniony był ewangeliczną zasadą ubóstwa oraz miłosierdzia, braterstwa i pomocy potrzebującym. Główne założenia franciszkanizmu:

• życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją świata i jego piękna;

• sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga Stwórcy;

• radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem; świat jest domem człowieka, człowiek jest częścią natury; św. Franciszek kochał wszystkie stworzenia, całą przyrodę;

• ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, miłość daje ludziom radość, a ta prowadzi do świętości; św. Franciszek wyrzekł się wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia;

• ubóstwo uczy pokory; Franciszek mówił "Jestem tak mały, że mogę zmieszać się z pyłem";

• wypełnianie nakazów ewangelicznych jest możliwe do urzeczywistnienia, należy wprowadzać je w życie, postępować tak, jak Chrystus;

• ostatecznym szczęściem dla człowieka jest śmierć.

• Średniowieczna koncepcja człowieka:

• Dusza: doskonała, tęskniąca do Boga, oczekująca na nagrodę wiecznego życia

• Ciało: grzeszne, pragnące zmysłowych rozkoszy, powstrzymujące duszę w jej locie do nieba.

Początek literatury polskiej:

• Nulla gnieźnieńska z 1136 r.- dokument papieski napisany po łacinie, zawierający ponad 400 polskich nazw osobowych (imiona, przezwiska) i nazw miejscowości z terenów archidiecezji gnieźnieńskiej. Nazwy te zostały zapisane w archaiczny sposób, utrudniający często ich jednoznaczną interpretację

• Bogurodzica- Najstarsza polska pieśń religijna, a zarazem najstarszy polski tekst poetycki, którego autorstwo przypisywano św. Wojciechowi, jej powstanie jednak datuje się na XIII w. Odgrywała ona rolę hymnu państwowego. Pieśń jest oparta na idei pośrednictwa- wspólnota zwraca się do Maryi o wstawiennictwo u swojego Syna, oraz do samego Jezusa, by dał szczęśliwe i bogate życie na ziemi i wieczne bytowanie w raju

• Kazania świętokrzyskie (I poł XIV w.)- najstarszy dłuższy polski tekst prozatorski, zachowany w postaci pasków pergaminowych. Składa się z 6 kazań, z których jedno zachowało się w całości.

• Kazania gnieźnieńskie (początek XV w.)- rękopis zawierający ponad sto kazań łacińskich i dziesięć polskich, będących przeróbkami kazań łacińskich z tego samego kodeksu.

• Przekłady Biblii:

• Psałterz floriański- najstarszy rękopis zawierający polski przekład psalmów

• Biblia królowej Zofii- przekład ST na zlecenie Zofii Holszańskiej, żony Władysława Jagiełły.

• Posłuchajcie, bracia miła… (XV w.)- rękopis tej pieśni po powstaniu listopadowym został zabrany z Polski do Petersburga wraz ze zbiorami Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie i tam zaginął

• Legenda o św. Aleksym (XV w) nieukończony rękopis znajdujący się na sześciu kartach obszernego łacińskiego kodeksu, przechowywanego w Bibliotece Jagielońskiej

• Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (XV w)- najdłuższy średniowieczny wierszowany utwór polski. Rękopis zaginął podczas II wojny świtowej

• Antibolomenum (XV w)- słownik przyrodniczy Jana Stanki- najstarszy słownik polski zawierający 20 tys łacińskich nazw roślin, zwierząt i minerałów, z których 2 tys ma polskie odpowiedniki.

Zabytki literatury średniowiecznej 177

• Pierwsze polskie zdanie z Ksiąg henrykowskich- Daj ja ci pobruszę, a ty pociwaj.

Kronikarze polscy:

• Gall Anonim

• Wincenty Kadłubek

• Jan z Czarnkowa

• Jan Długosz

Motywy:

• Ars moriendi (łac. sztuka umierania)- zbiór rozważań, wskazówek i napomnień służących przygotowaniu człowieka do śmierci. Łączył zazwyczaj wykład zasad wiary, naukę o spowiedzi, wzory zachowania się w godzinie śmierci z rozważaniami ascetyczno-mistycznymi. Tekstowi towarzyszył często materiał ilustracyjny, m.in. alegoryczne wyobrażenie walki nieba z piekłem o duszę zmarłego. Ars moriendi była niekiedy częścią cyklów tańca śmierci

• Dance macabre- (fr. Taniec śmierci) - alegoryczny taniec w plastyce późnego średniowiecza (XIV i XV wiek), korowód ludzi wszystkich stanów z kościotrupem na czele, wyrażający równość wszystkich ludzi w obliczu śmierci.

• Deesis (gr. prośba, modlitwa)- charakterystyczna kompozycja przedstawiająca trzy postaci: Chrystusa siedzącego na tronie oraz Marię i Jana Chrzciciela. Jest to motyw zarówno wschodni jak i zachodni.

• Memento morii (łac. pamiętaj o śmierci) - przypomnienie, że nie można uniknąć śmierci: każdy w końcu umrze i nie można tego zmienić, ponieważ człowiek nie ma na to żadnego wpływu.

• Pieta (wł. litość)- przedstawienie Matki Boskiej rozpaczającej nad ciałem Chrystusa złożonym na Jej kolanach.

• Stabat Mater Dolorosa (łac. Stała Matka Boleściwa)- występująca częściej w kościele zachodnim. Przedstawia Jezusa na krzyżu oraz Marię i św. Jana.

• Styl gotycki- sztuka schyłku, jesieni średniowiecza. Charakteryzował się strzelistym budownictwem, o cienkich ścianach wzmacnianych wspornikami przebitych wysokimi ostrołukowymi oknami wypełnionymi witrażami. Malarstwo natomiast charakteryzuje się ekspresją i siłą przekazu (obrazy tortur, mąk)

• Styl romański- rozwijał się między XI a XIII w. W architekturze charakteryzuje się prostotą i masywnością. Mury grube, z ciosanych kamieni nakryte ciężkim sklepieniem kolebkowym. Okna małe, okrągłołukowe, a bryłę budynku urozmaicają przybudówki. W malarstwie postaci są płaskie i odrealnione. Brak perspektywy. Tło zazwyczaj jasne, jednokolorowe sugerujące idealną bezczasową przestrzeń szczęśliwego bytowania błogosławionych.

• Ubi sunt? (łac. gdzie są)- motyw polegał na wyliczaniu imion jakichś sławnych postaci oraz na powtarzanym wciąż pytaniu: gdzie są. Przykład motywu: „Wczorajsza róża istnieje tylko z imienia, imiona puste pozostały”. Po sławie, wiedzy i bogadztwie zostaje tylko pusty szkielet słów.

Ideały średniowiecza:

• Asceta- przekazywane w dziale hagiografii poprzez apokryfy, legendy, żywoty świętych: św. Franciszek, św. Aleksy (mieszkał pod schodami), św. Szymon Słupnik (spędził życie na słupie), św. Antoni (jeden z pierwszych, znosił niezliczone pokusy szatana), św. Marcin (podzielił się płaszczem z ubogim)

• Rycerz- przekazywane przez „pieśni o czynach” (fr. Chanson de geste): Pieśń o Rolandzie (fr.) Opowieść o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu (ang.) Słowa o wyprawie Igora (rus) i Pieśń o nibelungach (niem). Polskie ideały: Zawisza Czarny. Rycerze kierowali się następującymi cechami (kodeks rycerski)- dobre maniery, szacunek do bliźniego, takt, powściągliwość, cierpliwość, charyzmatyczny, szlachetny, niezłomny, waleczny

• Władca- na przykładzie kroniki Gala Anonima nazywanej też „Kroniką trzech Bolesławów” (Chrobrego, Śmiałego i Krzywoustego), w której Gal opisuje wydarzenia od czasów legendarnych do 1113 r. Władza pochodzi od Boga i kierują się cechami: męskości, bogobojności, dobrej gospodarności, sprawiedliwości, pokory, roztropności, charyzmatu, sprytu

Alegorie średniowiecza:

• Biel- czystość

• Błękit- niebo

• Czerń- niewiara, grzech

• Czerwień- miłość, władza

• Drabina- droga do nieba

• Heban- niezłomność, trwałość

• Jednorożec- dziewictwo

• Las- grzech, pokusy

• Lew- pycha

• Lilia- czystość

• Lis- chytrość

• Młot, męczeństwo

• Okrągły stół- równość praw

• Pantera- rozwiązłość

• Pelikan- ofiara Chrystusa

• Pies- pokusa, zawiść

• Róża- miłość

• Św. Graal- boskość

• Wilk- chciwość

• Włócznia- ofiara Chrystusa

• Zieleń- odrodzenie, nadzieja

• Żółć- zdrada.

Pojęcia:

• Apokryf= legendy, historie będące uzupełnieniem Ewangelii

• Asceza (gr. Ćwiczenie)- postawa dobrowolnego wyrzeczenia się wszystkich rozkoszy i przyjemności życia. Asceta nieustannie poddaje się ćwiczeniom, przez co bez problemu zostanie zbawiony.

• Epoka krzyża i miecza- krzewienie chrześcijaństwa poprzez podboje i krucjaty

• Groteska- specyficzna konstrukcja świata przedstawionego w sztuce. Charakterystyczne jest wyolbrzymianie i deformacja zjawisk, niejednolitość nastroju oraz stylu, zamiłowanie do satyry. Jej przykładem w polskiej literaturze może być Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią.

• Hagiografia- (gr. hagios- święty, grapo- piszę)- żywoty świętych

• Irenizm- czystość formy (renesans)

• Paralelizm- zjawisko służące porównaniu, części utworu literackiego

• Pareneza- inaczej porada, napominanie, pouczenie. W poezji termin pareneza, czyli poezja parenetyczna, jest to twórczość o charakterze dydaktycznym

Gatunki literackie:

• Epika:

• Epos rycerski - podgatunek eposu, rozwijający się w Średniowieczu, opowiadający o czynach walecznych rycerzy.

• Romans rycerski - rozbudowany utwór narracyjny, o fabule zwykle jednowątkowej, obfitujący w zawikłane sytuacje, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności, mające najczęściej charakter awanturniczo-erotyczny.

• Chanson de geste - pieśń o czynach. Gatunek ten należący do jednego z najstarszych w Średniowieczu, ukazywał bohaterskie czyny postaci legendarnych, bądź też historycznych. Obejmował francuskie poematy epickie z XII-XIII wieku. W utworach należących do tego gatunku wydarzenia historyczne mieszają się ze zmyślonymi, zaś postacie prawdziwe, jak na przykład Karol Wielki, z fikcyjnymi (na przykład Roland). Twórców chansons de geste nazywano truwerami, zaś ich wykonawców - żonglerami. Początkowo utwory były przekazywane drogą ustną. Zazwyczaj były śpiewane przez żonglerów, którzy wędrowali od zamku do zamku, przyjeżdżali na odpusty i wszędzie, gdzie tylko się pojawiali, śpiewali pieśni o bohaterskich czynach przy akompaniamencie muzyki. Dopiero w późniejszych czasach utwory te zostały spisane i dzięki temu przetrwały do naszych czasów.

• Apokryf - anonimowy tekst związany tematycznie z Biblią, nie należący jednak do kanonu ksiąg biblijnych. Uzupełnia historie biblijne licznymi szczegółami i epizodami o atrakcyjnej fabule, ale często sprzeczne z zawartością ksiąg kanonicznych. Uważano, iż teksty te były autorstwa wybitnych postaci w dziejach. Rozwój apokryfów przypada głównie na II i III wiek po Chrystusie. Utwory te wypełniały luki Pisma Świętego w tych miejscach, które dotyczyły np. codziennego życia Jezusa, Maryi, Apostołów. Legendarne motywy apokryficzne rozpowszechniły się w Średniowieczu w wielu utworach narracyjnych, zwłaszcza w hagiografii.

• Żywoty świętych - legendy o życiu i czynach świętych. Często były łączone w zbiory - historie o życiu wielu świętych.

• Legenda - opowieść o treści fantastycznej, nasycona cudownością i niezwykłością, zazwyczaj z życia świętych. Zawierała oczywiście także elementy prawdziwe, takie, które faktycznie zdarzyły się w życiu danej osoby.

• Kazanie - rodzaj przemówienia o tematyce religijnej, wygłaszanego przez kapłana podczas liturgii, komentującego tekst z Pisma Świętego. Kazanie wykłada podstawy wiary, przekazuje nauki moralne. Praktyką kazania zajmuje się homiletyka.

• Kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, utrzymana w porządku chronologicznym zdarzeń. Łączy elementy wiedzy historycznej z fikcją literacką i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi.

• Roczniki (annały) - utwory przedstawiające wydarzenia w porządku chronologicznym. W odróżnieniu od kronik przekazywały jedynie suche fakty.

• Liryka:

• Pieśń - najstarszy gatunek liryczny, związany genetycznie z muzyką. W budowie pieśni zachowane zostały istotne cechy, łączące ją z muzyką: podział na strofy, powtarzający się układ wersów, wyrazista rytmizacja, regularne rymy, paralelizmy leksykalne i składniowe, powtórzenia. Pieśni w Średniowieczu obejmowały tematykę zarówno świecką, jak i religijną.

• Lament (plankt, żale) - utwór poetycki opisujący żałobę, ból, nieszczęście, wyrażający bezradność wobec wyroków losu.

• Dramat:

• Dramat liturgiczny - inscenizacja fragmentów Biblii, osadzona w obrządku liturgicznym Kościoła. Dramaty liturgiczne odprawiano w kościołach, były one ściśle podporządkowane obrzędowi religijnemu.

• Misterium - gatunek średniowiecznego dramatu o tematyce religijnej. W odróżnieniu od dramatu liturgicznego (wchodzącego w skład liturgii), misteria nie były wystawiane w kościołach. Najczęściej można było je oglądać na placach przykościelnych bądź cmentarzach. Odłączenie od liturgii sprawiało, że misterium nie było ograniczone czasowo i nieraz rozciągało się w kilku dniowe cykle przedstawień. Ważną cechą misteriów było dostosowanie treści biblijnych do ówczesnej. Takie uwspółcześnienie odbywało się przede wszystkim na poziomie gestu i języka. W ten sposób w misteriach łączono potoczność z religijnością, sacrum z profanum.

• Moralitet- widowiska dydaktyczne zawierające uniwersalne prawdy o ludzkim życiu. Bohaterem był Każdy- postać z którą wszyscy się utożsamiali. Wokół niego krążyły personifikacje cnót i występów. Na oczach widzów rozgrywała się walka o ludzką duszę. Jej stawką było potępienie lub zbawienie duszy.

• Intermedium - niewielki utwór sceniczny o charakterze komicznym, wystawiany w przerwach innego, większego widowiska. W misterium czy dramacie liturgicznym intermedium pełniło rolę przerywnika, wprowadzającego scenki dialogowe o świeckiej tematyce.

• Mirakle - obrazy sceniczne z życia Matki Boskiej i świętych. Ukazywały cudowne wydarzenia i interwencje Boga w życie człowieka. Dawały przykłady posłuszeństwa Bożej Opatrzności.

• Farsa - wywodzący się z intermediów utwór komediowy. Farsa często posługiwała się żartem, karykaturą, ostrą satyrą. Charakteryzowała się wartą akcją, która wywoływała śmiech publiczności. Rozkwit gatunku przypada na koniec Średniowiecza - wtedy to, w XV wieku, powstała we Francji słynna Farsa o mistrzu Patelenie.

• Komedia elegijna - gatunek dramatyczno-epicko-liryczny (z pogranicza rodzajów literackich), uprawiany w XII wieku, głównie we Francji, Anglii i we Włoszech. Pisany dystychem elegijnym (strofą dwuwierszową), po łacinie, jego tematyka była głównie erotyczna. Zawierał mniej lub bardziej rozbudowaną akcję oraz rozwinięte partie dialogowe.

6