Patologia rodziny
Wykorzystywanie seksualne dzieci to zachowania seksualne wobec dzieci, które można podzielić na:
zachowania z kontaktem fizycznym, takim jak: penetracja, dotykanie intymnych części ciała dziecka, całowanie o charakterze seksualnym oraz dotykanie przez dziecko intymnych części ciała partnera,zachowania bez kontaktu fizycznego: ekshibicjonizm, voyeuryzm (podglądanie, doprowadzenie do eksponowania genitaliów przez dziecko) oraz włączanie dziecka w oglądanie lub produkcję materiałów pornograficznych. Ta forma wykorzystywania zawiera również składanie dziecku propozycji o charakterze seksualnym i werbalne molestowanie (np. lubieżne komentarze na temat ciała dziecka) (Finkelhor, 1994).
Przemocą seksualną jest sytuacja, gdy dorosły - ojciec, ojczym, dziadek, wujek, nauczyciel, ksiądz, matka, babcia, ciocia, przyjaciel lub przyjaciółka rodziny - używa dzieci do budowania swojego poczucia wartości i mocy oraz do zaspokajania swojej przyjemności, zachowując się wobec nich seksualnie. Nie każda przemoc seksualna jest dokonywana przez dorosłych, czasami starsze, mocniejsze i bardziej rozbudzone dzieci mogą wykorzystywać seksualnie inne dzieci, poprzez przymuszanie ich do "zabawy w seks". Sprawca różnymi sposobami kontroluje dziecko, aby użyć je do swoich własnych celów. Staje się dla niego zaufanym autorytetem czy przyjacielem, może dawać mu prezenty, zapewniać różne przyjemności, "zaspokajać" jego potrzebę ciepła, zastraszać, uczyć fałszywej moralności. Może wykorzystywać seksualnie dziecko, gdy jest ono z nim sam na sam, ale także wtedy gdy dom jest pełen ludzi, w ich bezpośredniej obecności lub dotykając dziecko podczas "zabawy" w pokoju obok, kładąc do łóżka, myjąc, podcierając mu pupę, wykonując czynności pielęgnacyjne. Przemoc seksualna z kontaktem fizycznym, obejmująca między innymi dotykanie, całowanie lub pieszczenie miejsc intymnych dziecka, masturbacje w obecności dziecka, penetracje narządów płciowych dziecka także za pomocą palca czy przedmiotów lub wymuszanie na dziecku, aby robiło to wobec sprawcy, stałe spanie (często z dużym już) dzieckiem w jednym łóżku, często nago. Badania prowadzone przez autorkę artykułu w 1998 roku wskazują, że tego rodzaju przemocy doznało około 50% kobiet i około 30% mężczyzn. Przemoc seksualna, bez kontaktu fizycznego dotyczy obnażania się w obecności dziecka, chodzenia nago po domu, podglądania dziecka w pokoju, gdy się przebiera, w łazience gdy się kąpie, przymuszania dziecka do oglądania stosunków płciowych, pokazywania gazet i filmów pornograficznych lub przyzwalania na oglądanie ich. Przemoc seksualna emocjonalna obejmuje między innymi wulgarne wyzywanie dziecka, opowiadanie mu o swoich kontaktach seksualnych z innym dorosłym, urządzanie pijackich imprez na których rozmawia się o seksie w obecności dzieci. Badania nad osobami dorosłymi, które wspominały swoją przeszłość wskazują, że ta przemoc występuje w około 70% polskich rodzin.
Przestępstwo znęcania określone jest w art. 207 § 1. Kodeksu karnego. Zgodnie z nim znęcanie polega na zadawaniu cierpienia fizycznego lub psychicznego osobie najbliższej, ale i innej osobie pozostającej w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny. Za tego rodzaju czyn grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jeżeli znęcanie połączone jest ze szczególnym okrucieństwem zagrożone jest karą od jednego roku do 10 lat pozbawienia wolności.Jeżeli następstwem znęcania się jest targnięcie się ofiary na własne życie, sprawca podlega każe od 2 lat do 12 lat pozbawienia wolności
Znęcanie fizyczne może polegać na biciu, głodzeniu ofiary, duszeniu, przypalaniu, kaleczeniu itp.
Znęcanie psychiczne polega natomiast na psychicznym dręczeniu ofiary np. poprzez lżenie, poniżanie, szydzenie, grożenie itp. Do popełnienia tego przestępstwa nie jest, więc konieczna fizyczna ingerencja sprawcy a wystarczy jego negatywny wpływ na psychikę ofiary.
Mity o przemocy w rodzinie:
Przemoc w rodzinie to prywatna sprawa nikt nie powinien się wtrącać
Przemoc zdarza się tylko w rodzinach z marginesu społecznego
Przemoc jest wtedy, gdy są widoczne ślady na ciele ofiar
Jeśli ktoś jest bity to znaczy, że na to zasłużył
Policja nie powinna interweniować w sprawach rodzinnych
Ofiary przemocy w rodzinie akceptują przemoc
To był jednorazowy incydent, który się nie powtórzy
Gdyby naprawdę ofiara cierpiała odeszłaby od sprawcy
Przyczyną przemocy w rodzinie jest alkohol
Gwałt w małżeństwie nie istnieje
Osoby używające przemocy muszą być chore psychicznie
PRZEJAWY
Przemoc fizyczna
Nazywamy nią takie zachowanie wobec dziecka, które wywołuje u niego znaczny ból fizyczny, bez względu na to, czy na jego ciele pozostaną ślady, czy też nie. Zazwyczaj jednak zostają - u maltretowanych dzieci są widoczne uszkodzenia skóry spowodowane kopnięciami, uderzeniami pięścią, pasami, drągami. Dzieci doznające przemocy fizycznej często są pacjentami szpitali - gdzie połamane kończyny, pęknięte kości, wybite zęby czy obrażenia wewnętrzne ich rodzice tłumaczą upadkiem lub niezamierzonym uderzeniem się o mebel. Dorosłych znęcających się nad swoimi dziećmi cechuje duża pomysłowość w wyszukiwaniu sposobów zadawania dzieciom bólu: szczypią je, przypalają papierosem, wyrywają włosy, wiążą sznurami, duszą, a nawet gryzą. Fizycznymi skutkami bicia dzieci może być kalectwo oraz różne choroby somatyczne uwarunkowane uszkodzeniami narządów wewnętrznych lub organicznymi uszkodzeniami mózgu, a nawet śmierć.
Jest jednak jeszcze wiele innych, rzadziej dostrzeganych skutków przemocy stosowanej wobec dzieci. Są to poznawcze, emocjonalne i behawioralne następstwa zespołu dziecka maltretowanego. Zaliczymy do nich zarówno brak poczucia bezpieczeństwa, przynależności uczuciowej do osób najbliższych oraz obniżoną samoocenę, jak i nieakceptowanie siebie, poczucie zagubienia, krzywdy i winy, a także trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem. Dzieci, które są ofiarami przemocy fizycznej, przeżywają stany depresyjne i lęki; są egocentryczne, bierne i zależne lub agresywne i nadpobudliwe, ze skłonnościami do autodestrukcji. U dzieci bitych obserwuje się również zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi, zaburzenia zachowania i emocjonalne oraz brak poczucia realności.
Przemoc fizyczna.
Lista przedstawionych przeze mnie skutków przemocy fizycznej w rodzinie jest imponująca, a są to przecież "tylko" bezpośrednie następstwa zespołu maltretowanego dziecka. Nawet bowiem gdy dziecko zostanie wyrwane ze świata fizycznego bólu i cierpienia, koszmar się nie kończy. Wiele lat później mogą się odezwać odległe skutki maltretowania w dzieciństwie. Osoby takie nadal mają poczucie winy i niską samoocenę. To jednak jedne z łagodniejszych następstw. Dużo poważniejszymi są alkoholizm, narkomania, zaburzenia nerwicowe i nerwice, a także zachowania agresywne i - co może najbardziej dziwić - stosowanie przemocy fizycznej w życiu dorosłym, w tym także wobec swoich dzieci.
Przemoc emocjonalna.
Emocjonalne krzywdzenie i zaniedbywanie definiuje się jako związek między dzieckiem a opiekunem, charakteryzujący się utrwalonymi, szkodliwymi dla dziecka wzorami działania. Te jednak nie obejmują bezpośredniego kontaktu cielesnego. Co ważne, intencja sprawcy nie jest tu istotna. W przeciwieństwie do wykorzystywania seksualnego, utrzymywanego w tajemnicy, ten rodzaj złego traktowania dzieci można z łatwością zaobserwować. Rozwój dziecka jest zaburzony we wszystkich sferach, ale fakt ten nie może stanowić podstawy do rozpoznania zaniedbywania i znęcania się psychicznego, gdyż zaburzenia mogą wynikać z innych przyczyn. Badania, doświadczenia kliniczne i rozważania teoretyczne doprowadziły do opracowania podstaw pojęciowych i zdefiniowania pięciu kategorii szkodliwych interakcji między dzieckiem a rodzicem. Ta typologia zachowań jest tutaj zestawiona z inną, proponowaną przez APSAC. Każda z wyróżnionych kategorii złego traktowania dziecka wymaga innego typu interwencji terapeutycznej. Ponieważ rozmiary krzywdzenia psychicznego dzieci budzą duże zaniepokojenie, konieczne jest zbadanie istoty krzywdzących relacji dorosłego z dzieckiem oraz sformułowanie propozycji konkretnych działań interwencyjnych. Wiedza na temat skutków tych działań ułatwiłaby wskazanie potrzebnych zmian legislacji i procedur sądowych.
Zaniedbywanie dziecka
Niezaspokojenie jego podstawowych potrzeb fizycznych oraz psychicznych.
Przemoc psychiczna lub emocjonalna
Niewłaściwe zachowania wobec dziecka, wyrządzające mu poważne szkody (czasem nieodwracalne) natury emocjonalnej.
Wykorzystywanie seksualne
Zaangażowanie osoby niedojrzałej rozwojowo, w czynności seksualne, których nie rozumie, na które świadomie nie wyraża zgody .Nadużywanie władzy przez dorosłych, nastolatki, dzieci starsze. Może zawierać: oglądanie dzieci w niestosowny sposób, obnażanie się, niestosowna nagość w domu, erotyczne całowanie, oglądanie filmów, zdjęć pornograficznych, dotyk, pocieranie, onanizowanie się przed lub z udziałem dzieci, penetracja palcem lub innym narzędziem, seks oralny, analny
Ponadto, diagnozując sytuację dziecka należy zwrócić uwagę na następujące zachowania w szkole:
chodzenie po klasie, zaglądanie innym przez ramię (reakcja na poczucie samotności ),
płacz, gdy coś się nie udaje,
mała tolerancja na zmiany (moja ławka, moja pani, brak poczucia bezpieczeństwa),
naruszanie sfery osobistej innych,
tendencja do widzenia świata jako zagrażającego,
nie korzystanie z szans.
Dziecko krzywdzone może również prezentować niepokojące zachowania w kontakcie z osobą przeprowadzającą wywiad:
strategia wybitnego dziecka: wysoka inteligencja, silna dbałość o osiągnięcia, bardzo dobrze się uczy, ograniczone kontakty z innymi dziećmi
strategia opieki: wyczulenie na potrzeby rodziców i dorosłych, „mały dorosły”, brak radości i spontaniczności
strategia spokoju i unikania: trzyma się z daleka od innych, niepozorne i ciche
zjawisko „nieruchomej czujności” (u dzieci poniżej pierwszego roku życia) - podejrzliwy wyraz oczu, baczna obserwacja każdego ruchu dorosłych,
tzw. podejście strusia - jeśli ja cię nie widzę, to ty mnie nie widzisz ,
unikanie za wszelką cenę kontaktu wzrokowego.
Przemoc rozpoznać można także obserwując relacje między rodzicami a dzieckiem, warto zwłaszcza zwrócić uwagę na :
zwlekanie ze zgłoszeniem się do lekarza w przypadku urazu, choroby dziecka,
niewystarczające lub nieprawdopodobne wyjaśnienia obrażeń,
brak jakichkolwiek wyjaśnień, wyjaśnienia różne u różnych osób,
obrażenia powstałe w różnym czasie o podobnym charakterze,
wcześniejsze występowanie w rodzinie przypadków krzywdzenia dzieci,
niewystarczająca troska rodziców (większość rodziców obarcza winą siebie),
duża surowość i krytycyzm, nierealistyczne oczekiwania,
Zaniedbywanie
Syndrom Munchausena: zachowanie, kiedy pacjent fabrykuje/wywołuje symptomy choroby w celu uzyskania opieki medycznej, hospitalizacji, przeprowadzenia testów medycznych itp. Aby zwrócić na siebie uwagę personelu medycznego, pacjent z syndromem Munchausena może specjalnie sprowokować uraz lub wywołać objawy ciężkiej choroby.
W przypadkach sztucznego wywoływania objawów u dzieci często powtarza się następujący scenariusz:
Dziecko jest przywożone do szpitala/kliniki w ciężkim stanie.
Po doprowadzeniu dziecka do stanu stabilnego objawy nie powtarzają się lub powtarzają w obecności tylko jednego (określonego) rodzica.
Badania przeprowadzone w szpitalu nie wykazują żadnych chorób ani odstępstw od normy.
Dziecko jest wypisywane w dobrym stanie.
Rodzic powtarza zachowanie i patrz punkt 1.
Zespół ten jest najczęściej rozpoznawany u dzieci w wieku 0 - 6 lat, które są zbyt małe aby zrozumieć swoją sytuację. Zaniedbywanie dziecka można zdefiniować jako sytuacje, w których najbardziej podstawowe potrzeby dziecka (wyżywienie, ubranie, higiena, ochrona, bezpieczeństwo, wychowanie, opieka lekarska) nie są zaspokajane przez osoby za to odpowiedzialne.
Literatura opisuje zaniedbanie jako nietypowa formę przemocy, która występuje wówczas, gdy mamy do czynienia z brakiem czynności prawidłowych, podczas gdy pozostałe rodzaje przemocy wobec dziecka przejawiają się występowaniem działań niepożądanych. O ile w przypadkach przemocy fizycznej czy seksualnej uznaje się sprawcę winnym, w przypadkach zaniedbywania dopuszcza się domniemanie niewinności sprawcy. Eufemistycznie mówi się wtedy o "bezradności", lub "niewydolności wychowawczej" rodziców. Zaniedbanie może być zamierzone (np. nadmierny liberalizm, brak zainteresowania dzieckiem) lub powstać z nieuświadomienia, z niewiedzy lub z niezdolności do odpowiedniego zajmowania się dzieckiem (np. brak podstawowych kompetencji wychowawczych).
Rodzaje zaniedbywania dziecka.
Jedna z typologii zaniedbania przyjmuje jako kryterium efekt zachowania sprawcy. Najczęściej wymienia się:
zaniedbanie fizyczne,
zaniedbanie emocjonalne lub psychiczne.
Inny podział odwołuje się do formy aktywności krzywdziciela:
zaniedbanie pasywne- związane z zaniechaniem działania, np. niepodanie dziecku leków,
zaniedbanie aktywne- polega na podejmowaniu działań szkodliwych, np. podanie niewłaściwego leku, pozostawienie dziecka w zamknięciu.
Zaniedbaniem aktywnym jest też tzw. "Syndrom Münchausena"- sytuacja, kiedy rodzice poddają dziecko nieustannym badaniom medycznym powołując się na patologiczne symptomy, wywoływane przez samych rodziców. Symulacja symptomów może być urzeczywistniana poprzez wymyślanie objawów trudnych do zdiagnozowania, poprzez podanie dziecku określonych substancji (środki uspokajające, insulinę, nadmiar soli), bądź też przez fałszowanie próbek poddawanych analizie. Inną, mało znaną formą zaniedbywania dzieci jest unikanie kontaktu rodziców z dzieckiem gdy przebywa ono w placówce opiekuńczej, mimo, że nie ma ku temu żadnych przeszkód ("chińska tortura").
Najbardziej powszechne formy zaniedbywania dziecka w środowisku rodzinnym:
brak kontroli- rodzice lub osoby odpowiedzialne za dziecko nie sprawują nad nim odpowiedniej kontroli,
porzucenie- przez dłuższy czas dzieckiem nikt się nie zajmuje,
głodzenie dziecka,
niewystarczający lub nieodpowiedni ubiór- dziecko ubrane jest w rzeczy brudne, zniszczone lub też nieodpowiednie do warunków atmosferycznych,
zaniedbanie stanu zdrowia- brak opieki medycznej, należytego leczenia,
zaniedbanie wychowawcze- dziecko nie otrzymuje odpowiednich bodźców do harmonijnego rozwoju,
wykorzystanie w pracy, np. żebractwo,
prowadzenie w obecności dziecka awantur, libacji,
niedostateczne zabezpieczenie dziecka przed zagrażającymi mu wydarzeniami,
brak dbałości o higienę dziecka.
Przedstawione powyżej przykłady odnosiły się do zaniedbywania fizycznego, istnieje wszakże też zaniedbywanie emocjonalne. Do form zaniedbania emocjonalnego należą m.in.:
odrzucenie- dorosły nie chce uznać potrzeb dziecka, unika i nie akceptuje obecności dziecka,
wyobcowanie- dorosły uniemożliwia dziecku kontakt z jego rówieśnikami, ogranicza dziecku dostęp do normalnych i zwyczajnych doświadczeń społecznych,
zastraszanie- dorosły grozi, straszy i atakuje dziecko werbalnie, tworząc klimat strachu i napięcia.
Niektórzy autorzy (np. A.Lipowska- Teutsch) sygnalizują, że zaniedbywanie dziecka może rozpocząć się już w okresie życia płodowego (zaniedbanie prenatalne), gdy matka prowadzi niehigieniczny tryb życia: niewłaściwie się odżywia, pali papierosy, nadużywa alkoholu, zażywa narkotyki czy podejmuje inne działania, które niosą za sobą wysokie ryzyko poronienia.
6