Elżbieta Kaczyńska: „ Człowiek przed sądem. Społeczne aspekty przestępczości w Królestwie Polskim”.
Przestępstwa ( wg Jerzego Jasińskiego)- różne sytuacje faktyczne, posiadające rozmaite tło społeczne, różną motywację, różne cele działania, różny stopień zagrożenia otoczenia lub wpływy ofiary na popełnienie przestępstwa przez sprawcę. Różnią się treścią, stopniem winy, znaczeniem dla porządku prawnego.
1. Klasyfikacja przestępstw:
Wszystkie czyny karne można podzielić na 5 kategorii:
1. Przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu jednostek i nie dających się bliżej określić zbiorowości.
Np. nie przestrzeganie przepisów o kwarantannie, o bezpieczeństwie. Kodeks Kar Głównych i Poprawczych wyróżnia bardzo wiele kategorii zabójstw: zabójstwo rodziców, krewnych, otrucie, dzieciobójstwo, pozostawienie bez opieki noworodka.
2. Przestępstwa przeciwko własności.
Np. kradzieże, rozbój i grabież, fałszerstwa, oszustwa celne, kredytowe, handlowe, podrabianie miar, wag znaków.
3. Wszelkiego rodzaju pogwałcenia przepisów narzuconych przez władzę państwową oraz wystąpienia antypaństwowe.
a) przestępstwa przeciwko państwu, administracji, przepisom bez. Wewnętrznego i zasadom współżycia z inny państwami.
b) przestępstwa służbowe, popełnione przez urzędników i funkcjonariuszy w czasie służby
c) naruszenie przepisów o porządku wewnętrznym- o zasadach poruszania się wew. kraju ( tułactwo, poruszanie się bez dowodów, żebractwo) oraz o bezp. Wewnętrznym. Chodziło tu o drastyczne ograniczenie swobody poruszania się po kraju- aby przedostać się z jednej guberni do drugiej lub nawet z gminy do gminy, trzeba było mieć specjalne dowody meldunkowe (paszporty).
4. Przestępstwa przeciwko obyczajom, prawom osobistym, rodzinnym i stanowym, przeciwko dobrej wierze i dobrej sławie oraz przeciwko religii.
a) groźby, obelgi i potwarze ( zniewagi czynne, słowne i rozgłaszane drukiem)
b) przestępstwa przeciwko dobrej wierze ( krzywoprzysięstwo, fałszywe oskarżenia, kłamliwe świadectwo), pozbawienie wolności, przywłaszczenie praw i tytułów lub ich nieuszanowanie, porwanie lub zamiana dziecka, cudzołóstwo, okrutne obchodzenie się ż żoną.
c) pogwałcenie obyczajności- przechowywanie i rozpowszechnianie materiałów pornograficznych, znęcanie się nad chorymi umysłowo, zmuszanie nieletnich do żebractwa, sodomia, stręczenie do nierządu.
d) przestępstwa przeciwko religii- zniewaga, bluźnierstwo, obraza, zakłócanie porządku w czasie nabożeństwa, świętokradztwo, ograbianie mogił. Ochronie prawnej podlegała tylko religia chrześcijańska.
5. Wykroczenia przeciwko przepisom o druku- obejście zakazów cenzorskich, otwieranie bez zezwoleń czytelni i księgarni, rozpowszechnianie niedozwolonych tekstów.
2. Prawo i sądy do 1818 r.
W myśl konstytucji z 1815 r. władza sądowa w Królestwie Polskim należała do króla (cara), a pieczę nad nią pełniła Komisja Sprawiedliwości.
W pierwszych latach istnienia K. Polskiego posługiwano się kodeksem cywilnym francuskim z 1804 r.
Utrzymywano proces inkwizycyjny, polegał na tajnym, pisemnym i sformalizowanym śledztwie. Sąd był oskarżycielem, wyroki podawał na podst. Protokołów inkwirenta.
W każdym powiecie Księstwa Warszawskiego w 1812 r. istniał Sąd Pokoju- 2 członków personalnych, rozpatrywał 3 rodzaje spraw. Jeżeli wynikał spór o majątek, testament, itp. To trzeba było najpierw sprawdzić wartość majątku:
a) majątek powyżej 1600 zł- sprawę odsyłano do wyższej instancji
b) 80- 160 zł- sprawa do rozstrzygnięcia w Sądzie Pokoju, ale można apelować.
c) do 80 zł- decyzje Sądu Pokoju nie podlegały apelacji
-W powiecie Warszawskim nie było Sądu Pokoju, tylko Wydział Sądowo- Policyjny, przy urzędzie municypalnym, rozpatrujący sprawy o wykroczenia.
-Sędzia- mianowany spośród podwójnej liczby kandydatów, wybieranych na ziemskich sejmikach, 6letnia kadencja, odwołanie tylko w wyjątkowych okolicznościach, sądził sprawy ludności ubogiej.
- W sprawach karnych nie rozstrzygał Sędzia pokoju, tylko podsądek- wydział policyjny Sądu Pokoju ( sądy policji prostej)
- Apelacja od wyroków Sądów policji prostej oraz sprawy o występki trafiały do sądów policji poprawczej
- W sprawach najpoważniejszych- zbrodniach oraz apelacjach- sądziły sądy kryminalne ( sądy sprawiedliwości kryminalnej, wyroki ponad 5letnie)
- Jako najwyższa instancja rozpatrywał Sąd Apelacyjny w Warszawie ( tzw. odzewny).
3. Kodeks Karzący i wymiar sprawiedliwości w latach 1818- 1847.
> W 1818 r. uchwalono Kodeks Karny ( karzący)- opierał się na austriackim kodeksie z 1803 r. Był bardzo surowy, ale dawał pewne gwarancje wolności, obowiązywał do 1847 r.
> W 1809 r. wprowadzono przepisy karno- administracyjne (człowieka podejrzanego o defraudację można było przetrzymać w areszcie śledczym wyłącznie na mocy decyzji organów administracyjnych).
W Kodeksie Karzącym wyróżniono zbrodnie, występki i wykroczenia („przestąpienia”) policyjne:
Zbrodnie- czyny przeciwko ujętemu w Kodeksie prawu, popełnione „ze złego zamiaru”. Groziła za nie najsurowsza kara: twierdza (więzienie warowne), więzienie ciężkie i kara śmierci ( za zbrodnię stanu, morderstwo, podpalenie, przewodzenie bandzie rabunkowej).
Kara więzienia od 10 do 20 lat. W więzieniu warownym skazani nosili ciężkie kajdany lub byli przykuci do taczek, mieli gorsze posłania, odzież, strawę.
W więzieniu ciężkim kajdany były lżejsze, strój prosty, lepsze jedzenie.
Występki- czyny spowodowane złym zamiarem lub „zawinione” (w sensie winy nieumyślnej); wymierzano kary poprawcze: zamknięcie w domu poprawy lub w areszcie publicznym na okres od 8 dni do 3 lat. Można je było zmienić na grzywnę pieniężną.
Areszt policyjny- do 8 dni, kara chłosty.
Okoliczności łagodzące: wiek młodociany (starczy), objawy niedorozwoju umysłowego lub szaleństwa, popełnienie czynu ze strach, z powodu posłuszeństwa, z powodu afektu lub nędzy, szczere przyznanie się do winy i wyrażenie skruchy.
4. kodeks Kar Głównych i Poprawczych oraz sądownictwo w latach 1847- 1863.
KKRiP- w K. Polskim od 1848 r.
Od 1846 r. zaczął w Rosji obowiązywać Kodeks Kar Głównych i Poprawczych, był rozległy i kazuistyczny. Bardzo surowy, ale ograniczono w nim znacznie karę śmierci, kt. groziła za przygotowanie lub dokonanie zamachu na cara, jego władzę i prawa, za próbę oderwania jakiejś części kraju, za zamach na osobę z rodu carskiego, szpiegostwo, pomoc nieprzyjacielowi w czasie wojny- były to ZBRODNIE STANU , śmierć przez powieszenie lub obcięcie głowy.
Przestępstwa zostały podzielone na:
A) przestępstwa- każde naruszenie ustaw przez targnięcie się na nietykalność władzy najwyższej, władz przez nią ustanowionych oraz na prawa i bezpieczeństwo osób.
B) wykroczenia- naruszenie przepisów o powszechnym i osobistym bezpieczeństwie i o dobrach.
Rodzaj kar zależał od przynależności stanowej (szlachcie nie wymierzano kar cielesnych). Operowano 21 karami ( w Kodeksie Karzącym- 8).
Drastyczne przepisy o ochronie religii chrześcijańskiej i specjalnej ochronie prawosławia. Za przewinienia przeciwko temu artykułowi groziły kary pozbawienia wszelkich praw, ciężkie roboty oraz piętnowanie.
Samobójstwo- karano jako usiłowanie zabójstwa.
5. Rosyjskie reformy sądowe lat sześćdziesiątych XIX wieku.
Losy Królestwa Polskiego były ściśle sprzężone z losami społeczeństwa rosyjskiego, dlatego też wszelkie wydarzenia, ważne dla Polaków, takie jak m. in. Powstanie Styczniowe, odbijało się dla nas niekorzystnie w ustawodawstwie rosyjskim.
1. Ukaz z 19 września/ 11 października 1862 r.- był tylko zapowiedzią reform. Zawierał wzmiankę o powołaniu sądownictwa wyjątkowego.
2. Kwiecień 1863 r.- zniesienie kary chłosty i piętnowania oraz ukaz o skróceniu odbywania kary w rotach aresztanckich. ( karę chłosty pozostawiono w wojsku i wobec zesłańców). We wrześniu 1864 r. rozciągnięto je także na skazanych w Królestwie. ( zakazu stosowania chłosty jednak nie przestrzegano, senat interpretował ukaz, twierdząc, że kara chłosty jest dopuszczalna wobec służby domowej i włóczęgów).
3. 20 listopada/ 2 grudnia 1864 r. „ Ustawy Aleksandra II”, składały się z 4 części:
postanowienia o organizacji instytucji sądowych, w tym o Sądach Pokoju
ustawy postępowania cywilnego
ustawy postępowania karnego
ustawy o karach nakładanych przez sędziów pokoju
W 1876 r. wydano przepisy wykonawcze wobec danych ustaw dla Królestwa Polskiego.
Ustawa z 1864 r. zawierała:
- wyroki o ograniczeniu kompetencji sądów pokoju ( niektóre wyroki tych sądów zatwierdzał gubernator)
- skrócono czas składania apelacji i wydawania orzeczeń sądów apelacyjnych
- tzw. „ wielka zbrodnia stanu” miała być rozpatrywana w Najwyższym Sądzie Karnym, złożonym z dygnitarzy Rady Państwa, śledztwo w takiej sprawie miał prowadzić senator, oskarżycielem miał być minister sprawiedliwości ( sąd ten zebrał się tylko raz w 1866 r. dla rozpatrzenia sprawy Dymitra Karkozowa o usiłowanie zamachu na cara).
4. W 1867 r. został wydany Kodeks Wojskowo- Sądowy (postępowy):
a) dawał oskarżonemu gwarancje osobistego uczestnictwa w postępowaniu śledczym
b) wprowadzał procedurę ustna i naoczną
c) dawał prawo do obrony i składania skarg, ale prawa obrońcy były nieduże
d) ustanowiono urząd śledczy i prokuratorów sądowych
5. W 1870 r. zniesiono roty aresztanckie.
6. Jednakże już w 1874 r. drastycznie zaostrzono ustawy, wydając ukaz o buncie i tzw. nieprawych stowarzyszeniach. Dotyczyło on nie tylko spraw politycznych i przestępstw popełnionych przez wojskowych, lale także wyższych urzędników państwowych i kleru prawosławnego
Idea Sądów Pokoju polegała na tym, żeby sprawy niewielkiej wagi rozstrzygać w drodze pojednań oraz by umożliwić dostosowanie się mniejszych spraw do lokalnych zwyczajów. Miały one rozpatrywać drobne, codzienne sprawy, wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu, drobne incydenty między obywatelami a lokalnymi władzami, sprawy o zakłócenie porządku w czasie nabożeństwa, naruszenie przepisów paszportowych, sprawy budowlane, drogowe, itp. Ten zakres kompetencji sądów pokoju znacznie się kurczył, aż pozostały tylko drobne sprawy o kradzież i niewielkie oszustwo, o korzystanie z cudzego lasu oraz żebranie.
Zalecano aby wybierać sędziego, cieszącego się zaufaniem ludności, taki człowiek nie musiał mieć prawniczego wykształcenia, jedynie średnie. Powinien natomiast zdać egzamin i mieć 3 lata praktyki zawodowej, musiał mieć też ukończone 25 lat i posiadać ziemię lub nieruchomość o pewnej określonej wartości.
Wprowadzone reformy sądowe były szeroko krytykowane przez opinię społeczną. W zamyśle Kodeks Karny miał być postępowy i korzystny, w praktyce daleko było mu do takiego stanu. Po pierwsze: były znaczne nierówności ludzi wobec prawa; człowiek biedny i niewykształcony za zabicie człowieka w bójce pod wpływem alkoholu zostawał skazany na katorgę, zakuto go i golono pół głowy, natomiast oficer za to samo przestępstwo mógł być nawet uniewinniony.
Po drugie: sądy nie były niezawisłe, bo car w każdej chwili mógł uchylić ich wyrok. Po trzecie: sądy nie były jedyną instytucją wymiaru sprawiedliwości, dużą rolę odgrywały specjalne instytucje polityczne, będąc wynikiem funkcjonowania określonego ustroju politycznego. Po czwarte: wszechwładna biurokracja, kontrolowana jedynie przez cara, stąd sytuacje „protekcyjne”. Po piąte: brak dobrze wyszkolonej kadry sędziowskiej, zwłaszcza w niższych instytucjach sądowych. Wreszcie w Królestwie Polskim sędziowie nie mogli należycie spełniać swojej roli, nie znając języka, znajdując się w obcym i wrogim sobie kraju.
6. Królestwo Polskie w latach 1864- 1875.
W porównaniu z Rosją w Królestwie Polskim śledztwo trwało stosunkowo krótko i kończyło się przed upływem roku, jeśli ktoś pozostawał areszcie dłużej niż rok, władze stanowe musiały się z tego tłumaczyć w specjalnych raportach. Słabą stroną praktyki sądowej Królestwa była obrona.
Organizacja gminy wiejskiej powodowała, że wymiar sprawiedliwości nad chłopami pozostawał patrymonialny do 1864 r. Chłop w drobnych sprawach karnych i sprawach cywilnych stawał przed wójtem albo przed sędzią- ziemianinem w sądach pokoju. Chłop stawał przed urzędnikiem- Podsędkiem. Od 1859 r. wójtem zostawał właściciel folwarku, jeśli w okolicy nie było folwarku, wówczas chłopi kilku gmin mieli prawo wybrać wójta. W maju 1860 r wyszła ustawa o sądzie gminnym, a czerwcu 1861 cztery ustawy Aleksandra Wielkopolskiego o samorządzie. Sądy gminne zaczęły funkcjonować w 1861 r. tylko w zakresie wykroczeń.
Sąd gminny składał się z wójta i dwóch ławników. Wymierzał kary za wykroczenia w wysokości do 10 rs., kary chłosty do 20 razów oraz odsyłał obwinionych do domów i przytułków pracy. W sprawach cywilnych decydował wtedy, gdy chodziło o dobro wartości do 150 rs. Od decyzji sądu gminnego nie było apelacji, chyba że uznano, że nie miła on prawa decydować w danej sprawie, przekroczył swe uprawnienia, albo wydał wyrok w niepełnym składzie. Sądy te nie cieszyły się zaufaniem ludności, gdyż często zasiadali w nich ludzie bez żadnego wykształcenia, nie znający się na prawie i bezpodstawnie je zmieniający.
Sprawy większej wagi trafiały do jednego z czterech Sądów Sprawiedliwości Kryminalnej (tzw. sądy kryminalne). Kasacje kierowano do senatu, a w razie niepowodzenia apelacji można było odwołać się do najwyższej łaski.
7.Reformy sądownictwa i prawa karnego w Królestwie Polskim w 1876 r.
Na mocy carskiego postanowienia z 1/ 13 lipca 1876 r. rosyjskie reformy sądowe z 1864 r. nabrały mocy prawnej w Królestwie Polskim. Zaczął obowiązywać Kodeks Kar Głównych i Poprawczych ( w redakcji z 1866 r.) i ogłoszona w 1864 r. rosyjska procedura karna, z wyjątkiem sądu przysięgłych. Tylko procedura cywilna zachowała swoją odmienność. Język rosyjski stał się oficjalnym językiem sądowym.
W 1878 r. zniesiono obrzęd kaźni publicznej wobec katorżników, w 1881 r. publicznie wykonywanie wyroku śmierci. W 1893 r. zniesione zostały kary cielesne wobec kobiet zesłanych na Syberię.
Nowy Kodeks Kar głównych i Poprawczych został wprowadzony od 25 września/ 7 października 1876 r ( ale było to tylko skrócone wydanie kodeksu z 1845 r.)
Wg kodeksu: Przestępstwo lub przewinienie- to nie tylko działanie przeciwne prawu, ale i opuszczenie tego, „co przed zagrożeniem kary przez prawo jest nakazane”. Podział na przestępstwa i wykroczenia nie miał żadnego praktycznego znaczenia, ponieważ znaczną część wykroczeń rozpatrywały sądy ogólne, a kary za niektóre przestępstwa i wykroczenia były identyczne.
Czyny podzielono na umyślne i nieumyślne. Umyślne dzieliły się na: rozmyślne i popełnione bez rozmysłu.
Czyny rozmyślne- popełnione z zamiarem „nie nagłym, zawczasu obmyślanym” ( z premedytacją).
Czyny popełnione bez rozmysłu- z zamiarem, ale „w skutek nagłego popędu”.
Stopnie winy: zamiar, oznaka zamierzenia (objawienie przez mowę, przechwałki, namowy, groźby, pismo), przygotowanie (zakupienie środków potrzebnych do popełnienia czynu, itp.), usiłowanie, działanie.
Jeśli czyn popełniony był w zmowie, wyróżniano sześć rodzajów udziału w zmowie: hersztów, uczestników, podżegaczy, sprzyjających, winnych nieprzeszkodzenia, zatajających ślady.
Jeśli zmowy nie było, to i tak wyróżniano winowajcę głównego i współwinowajcę.
Okoliczności łagodzące karę: niedorozwój umysłowy, ciemnota, działanie w afekcie, z powodu nędzy, poprzednie nienaganne prowadzenie się, wcześniejsze dobrowolne wyznanie winy i podjęcie próby zadośćuczynienia pokrzywdzonemu, szczera skrucha.
Winę zwiększały: wyższe wykształcenie i wyższe stanowisko społeczne, powtórzenie przestępstwa, uporczywe wypieranie się winy, zrzucanie winy na niewinnego.
Dzieci.
Wobec 10- 14letnich dzieci, sąd rozpatrywał stopień ich rozeznania w czasie popełnionego przestępstwa. Jeśli stwierdzono, że dziecko mogło być świadome swojej winy, odsyłano je albo do przytułku albo pod nadzór rodziców, ale karalność już się liczyła!
Dzieci w wieku 14- 17 lat, uważano za zdolne do oceny swego postępowania i karano oddaniem do przytułku dla młodocianych przestępców.
Młodzież w wieku 17- 21 lat, skazywano jak dorosłych, ale obniżano wykonanie kary o 1, 2 stopnie ( jednakże wysokie rozbudowanie skali sprawiało, że nawet dwustopniowe jej obniżenie należy uznać za nieznaczne).
Działanie pod wpływem alkoholu: albo okoliczność neutralna, albo obciążająca.
Nie było przedawnienia winy, jeśli zapadł wyrok skazujący.
Rodzaje kar:
1. Kary główne:
a) I stopień- kara śmierci i utrata praw stanu. Wymierzano je za czyny ujęte w art., umieszczonych w dziale pt. „Przestępstwa przeciwko państwu i prawu narodów”, były to: zamach i inne czyny wymierzone przeciwko panującemu i jego rodzinie, bunt i zdrada państwa.
b) II stopień- ciężkie roboty (katorga) w kopalniach i miejscach warownych, czemu towarzyszyło pozbawienie praw stanu i utrata praw rodzinnych i majątkowych.
c) zesłanie na osiedlenie (zwykle dożywotnie) na Syberię wraz z pozbawieniem praw stanu
d) zesłanie na Zakaukazie wraz z pozbawieniem praw stanu.
Pozbawienie praw stanu: pozbawienie szlachectwa, godności duchowej i związanych z tym przywilejów, dobrego imienia i przywilejów obywatelskich oraz kupieckich albo dobrego imienia i prawa stanu.
2. Kary poprawcze: -utrata praw stanu i zesłanie na osiedlenie w Syberii lub w oddalonych, ale nie syberyjskich guberniach, pobyt w cywilnych rotach aresztanckich ( od 1870 r. nazwane poprawczymi oddziałami aresztanckimi), zamknięcie w domu pracy przymusowej (w domu roboczym),czasowe osadzenie w twierdzy. Czasem pociągało to za sobą utratę praw, zamknięcie w domu poprawy lub „wieży” („lżejsze” więzienie dla szlachty, cudzoziemców, „osób wyróżniających się majątkiem”, wykształceniem.
- areszt, nagana, upomnienie, kary pieniężne.
Kary wymierzane przez sędziów gminnych i sędziów pokoju, ujęte w odrębny kodeks z 1864r
-za rozgłaszanie fałszywych wieści, budzących niepokój ludności, choć bez pobudek publicznych- kara 15 dni aresztu lub grzywna w wys. 50 rubli.
- za pokazanie się w publicznym miejscu w stanie opilstwa do nieprzytomności lub w gorszącej postawie- kara aresztu do 7 dni lub grzywna do 25 rubli
- za publiczne gry w karty lub kości- areszt do 1 miesiąca lub grzywna do 100 rubli
- za zbieranie bez zezwolenia władz składek na kościół lub cele dobroczynne- kra d0 250 rb.
8. Nowe sądy i ich działalność po 1876 r.
Wraz z utworzeniem Warszawskiej Izby Sądowej, Królestwo Polskie zostało podzielone na 10 okręgów sądowych, w których powołano nowe sądy (dawne uległy likwidacji): sądy gminne w gminach wiejskich, sądy pokoju w miastach, zjazdy sędziów pokoju, czyli sądy zjazdowe, w których uczestniczyli nie tylko sędziowie pokoju ale i sędziowie gminni, sądy okręgowe- po jednym w każdej guberni. Instancją wyższą i zarazem sądem apelacyjnym był Senat Rządzący w Petersburgu.
Od 1876 r. sądy gminne i miejskie sądy pokoju miały identyczne uprawnienia i charakter ,ale istniały między nimi 3 zasadnicze różnice:
1. sądy pokoju rozpatrywały sprawy wynikłe w miastach, a sądy gminne- na obszarach wiejskich, wliczając w to tzw. osady, czyli miasteczka, które po powstaniu styczniowym straciły prawa miejskie.
2. kandydacie na stanowiska sędziów i ławników w sądach gminnych pochodzili z wyboru, spośród nich władze zatwierdzały osoby na te stanowiska. Sędziowie pokoju- z nominacji- mianował minister sprawiedliwości po porozumieniu z warszawskim generałem - gubernatorem. Natomiast sędziów okręgowych- car na wniosek ministra sprawiedliwości.
3. sędziowie pokoju wyrokowali samodzielnie, sędziowie gminni- kolegialnie.
Kompetencje sądów pokoju i sądów gminnych: rozpatrywanie spraw karnych, za które przewidziane były kary nagany, grzywny do 300rs, aresztu do 3miesięcy i więzienia do 1 roku.