http://www.prawo-pracy.pl/glosa_do_wyroku_TK_z_dnia_27_listopada_2007-g-28.html
publikowane: 28.10.2008 Autor: Tadeusz M. Nycz
Glosa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 listopada 2007 r.,
SK 18/05, Dz. U. z 2007 r. Nr 18, poz. 310
Teza rozstrzygnięcia
Art. 58 w związku z art. 300 Kodeksu pracy, rozumiany w ten sposób, że wyłącza dochodzenie innych niż określone w art. 58 K.p. roszczeń odszkodowawczych, związanych z bezprawnym rozwiązaniem stosunku pracy bez wypowiedzenia, jest niezgodny z art. 64 ust. 1
w związku z art. 2 Konstytucji RP oraz nie jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji.
Przesłanki stanu faktycznego
Umowa zawarta na czas nieokreślony została rozwiązana w 1995 r. bez wypowiedzenia z winy pracownika. W wyroku z dnia 8 maja 1997 r., I PK 131/97, Sąd Najwyższy stwierdził, że pracodawca w sposób oczywisty naruszył przepisy prawa pracy i z tego powodu uchylił wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia.
Następnie, w wyniku rozpatrzenia kolejnej skargi kasacyjnej, wyrokiem z dnia 25 sierpnia 1998 r. sygn. akt I PKN 268/98, SN zasądził na rzecz powódki odszkodowanie w wysokości 3-miesięcznego wynagrodzenia na podstawie art. 58 K.p.
Odrębne powództwo - w którym poszkodowana domagała się zasądzenia odszkodowania z tytułu utraconych korzyści w związku z bezprawnym zwolnieniem z pracy, a to pozbawienia prawa do wcześniejszej emerytury, do nagrody z zysku, odprawy z tytułu zwolnienia z pracy z przyczyn niedotyczących pracownika - prawomocnie, na mocy wyroku SN z dnia 22 stycznia 2004 r., sygn. akt I PK 252/03, zostało oddalone.
Zdaniem skarżącej, art. 58 K.p. służy uproszczonemu dochodzeniu odszkodowania, jeżeli pracownik nie potrafi wykazać szkody w związku z bezprawnym zwolnieniem z pracy. W sytuacji wykazania takiej szkody, która przekracza wysokość 3-miesięcznego wynagrodzenia za pracę, nie można ograniczać możliwości dochodzenia od pracodawcy stosownego odszkodowania na podstawie odpowiednich przepisów Kodeksu cywilnego, stosowanych przez art. 300 K.p.
Wykładnia dotychczas powszechnie akceptowana przez sądy i literaturę przedmiotu jest wadliwa, m.in. z tego powodu, że skłania pracodawcę do podejmowania działań zastępujących normalne wypowiedzenie umowy, rozwiązaniem stosunku pracy w sposób bezzwłoczny z winy pracownika, gdyż zakres możliwości dochodzenia odszkodowania przez pracownika jest ekonomicznie korzystniejszy dla podmiotu zatrudniającego.
W szczególności, w takim przypadku pracodawca nie jest zobowiązany zapłacić pracownikowi odprawy z tytułu zwolnienia z pracy z przyczyn niedotyczących pracownika, gdyż roszczenie odszkodowawcze jest limitowane przez art. 58 K.p.
Tak rozumiana treść art. 58 K.p. rażąco narusza zasady wyrażone w art. 2, art. 45 ust. 1, art. 64 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji, a nie jest uzasadniona przesłankami wymienionymi w art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Uczestnicy postępowania przed TK, a to Prokurator Generalny oraz przedstawiciel Sejmu RP wnioskowali o stwierdzenie braku niezgodności art. 58 K.p. z przepisami Konstytucji RP.
Argumentacja Trybunału Konstytucyjnego
W sprawie istotne znaczenie ma ocena konstytucyjności normy kolizyjnej, sformułowanej w orzecznictwie sądowym na podstawie art. 58 w związku z art. 300 K.p., która rozstrzyga zbieg roszczeń majątkowych unormowanych w art. 58 K.p., i w szczególności na podstawie art. 415 i nast. lub art. 471 i nast. K.c. w ten sposób, że wyłącza możliwość dochodzenia odszkodowania na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego.
Mimo że skarga dotyczyła stanu faktycznego zaistniałego przed wejściem w życie obecnej Konstytucji RP, Trybunał przyjął za poprawne dokonanie tej oceny na podstawie stanu prawnego obecnie obowiązującego, uznając, że ostateczne rozstrzygnięcie w sprawie zapadło już pod jej rządami.
Obowiązek zapłaty odszkodowania na podstawie art. 58 K.p. istnieje wówczas, gdy ten rodzaj roszczenia przyjmie pracownik, albo gdy sąd uzna za niecelowe przywrócenie do pracy, co nie może dotyczyć pracowników szczególnie chronionych w zakresie trwałości stosunku pracy, w stosunku do których odmowa przywrócenia do pracy może mieć miejsce w sytuacjach zupełnie wyjątkowych, przy zastosowaniu reguł przewidzianych w art. 8 K.p.
Roszczenie odszkodowawcze, przewidziane w art. 58 K.p., ma charakter roszczenia ustawowego, dla którego rozmiar poniesionej przez pracownika szkody jest bez znaczenia. Powoduje to ten skutek, że pracownik nie musi wykazywać doznanej szkody, a poza tym zasądzone odszkodowanie nie podlega obniżeniu o wartość innych świadczeń zapewniających pracownikowi utrzymanie w okresie pozostawania bez pracy, nawet gdy pracownik podejmie pracę u innego pracodawcy niezwłocznie po zwolnieniu z pracy.
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego, a także w literaturze przedmiotu przyjmowana jest dotychczas jednolicie wykładnia, zgodnie z którą roszczenie odszkodowawcze dotyczące zarówno zwolnienia z pracy za wypowiedzeniem, czy bez wypowiedzenia wyczerpywało w całości możliwość dochodzenia odszkodowania od pracodawcy.
Trybunał Konstytucyjny zauważa przy tym, że jednolite poglądy literatury prawa pracy, wyrażane głównie w komentarzach do Kodeksu pracy, pozostają w zasadzie bez dodatkowej argumentacji.
Trybunał uznał, że sposób rozumienia art. 58 K.p. - jako wyłączającego możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych związanych z doznaną szkodą, przewyższającą odszkodowanie z tego przepisu - narusza konstytucyjną zasadę ochrony praw majątkowych.
Dopatrzył się także paradoksalnych skutków tak pojmowanego w zakresie wykładni art. 58 K.p. Polega to na tym, że w razie niecelowości przywrócenia do pracy pracownika szczególnie chronionego przed zwolnieniem, osoba ta, której ustawodawca gwarantuje szczególną ochronę stosunku pracy pozbawiona byłaby możliwości dochodzenia roszczeń przewyższających odszkodowanie z art. 58 K.p., co kłoci się z istotą funkcji ochronnej prawa pracy i pozostaje w sprzeczności z zasadami sprawiedliwości.
Wreszcie Trybunał podzielił pogląd wnioskodawcy, co do tego, że istniejący kierunek rozumienia art. 58 K.p. z ekonomicznego punktu widzenia skłania pracodawcę do dokonywania zwolnień z pracy bez wypowiedzenia zamiast za wypowiedzeniem, gdyż ta pierwsza forma zwolnienia okazuje się dla podmiotu zatrudniającego tańsza.
Istotne znaczenie przypisał TK funkcji ochronnej prawa pracy, jako chroniącej słabszą stronę stosunku pracy. Porównując możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych przez pracodawcę względem pracownika, które w przypadku zawinienia umyślnego nie doznają żadnych ograniczeń (art. 122 K.p.), Trybunał uznał, że odpowiednio stosowana instytucja odszkodowawcza przysługująca pracownikowi, w sytuacji gdy w stosunku do niego pracodawca umyślnie narusza przepisy prawa pracy, bezpodstawnie ogranicza możliwości odszkodowawcze poszkodowanego, właśnie przez błędne stosowanie art. 58 K.p.
Zasada sprawiedliwości społecznej wyrażona w art. 2 Konstytucji nie pozwala na to, aby pracodawca był pod tym względem traktowany lepiej, kosztem naruszenia praw pracownika, którego bezprawnie zwolnił z pracy.
Jednocześnie Trybunał nie dopatrzył się sprzeczności glosowanego wyroku z dotychczasowym swoim orzecznictwem na tle art. 58 K.p., ponieważ poprzednie rozstrzygnięcia dotyczyły analizy konstytucyjności tego przepisu w relacji do innych zasad konstytucyjnych.
Ocena rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego zasługuje na pełną aprobatę. Przywraca bowiem stan równowagi odszkodowawczej między stronami stosunku pracy, dotychczas zaburzonej nieprawidłowym ograniczaniem możliwości dochodzenia roszczeń przez pracownika, przede wszystkim zwalnianego z pracy z rażącym naruszeniem prawa.
W pełni przekonujące jest twierdzenie Trybunału o poprawnym kierunku stosowania art. 58 K.p., który powinien polegać na tym, że odszkodowanie należne z tego tytułu powinno być zasądzane w każdym przypadku, jako swoistego rodzaju sankcja dla pracodawcy za zwolnienie pracownika sprzeczne z prawem, bez względu na to, czy w związku z tym doszło do szkody materialnej po stronie poszkodowanego.
Zaistnienie szkody, powoduje natomiast ten skutek, że owo ustawowe odszkodowanie powinno być uwzględnione przy ocenie całokształtu należnego pracownikowi odszkodowania, przy czym art. 58 K.p. nie może zamykać drogi do dochodzenia wyższego odszkodowania na podstawie w szczególności art. 415, czy art. 471 K.c. przez art. 300 K.p.
Znaczenie glosowanego rozstrzygnięcia jest szczególnie ważne w sferze przywrócenia sprawiedliwego stanu równowagi między stronami stosunku pracy w zakresie możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych przez pracownika względem pracodawcy.
Jednym z istotnych argumentów mających wpływ na taki kierunek orzeczenia Trybunału był zauważony absurd, polegający na tym, że dotychczasowy kierunek stosowania art. 58 K.p. paradoksalnie skłaniał pracodawcę do tańszego zwalniania pracownika, w drodze rozwiązania stosunku pracy bez wypowiedzenia zamiast za wypowiedzeniem.
W razie wadliwego wypowiedzenia umowy o pracę należna pracownikowi odprawa z tytułu zwolnienia z pracy z przyczyn niedotyczących pracownika jest roszczeniem niezależnym od odszkodowania wskazanego w art. 471 K.p.
Tymczasem zwalniając pracownika w trybie art. 52 K.p., pracodawca uwalnia się od konieczności zapłacenia tej odprawy, płacąc, w dotychczasowym stanie wykładniowym, jedynie odszkodowanie na podstawie art. 58 K.p.
Wszechstronna analiza glosowanego rozstrzygnięcia TK prowadzi do wniosku, że cały dotychczasowy kierunek wykładniowy, polegający na zamknięciu pracownikowi możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych w związku z wadliwym ustaniem stosunku pracy, musi ulec przewartościowaniu pod kątem zaprezentowanego w niniejszym orzeczeniu poglądu.
Oznacza to, że nie tylko art. 58 K.p. nie może zamykać drogi do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od pracodawcy, ale analogicznie należy pojmować art. 471 K.p. Nie ma bowiem z konstytucyjnego punktu widzenia istotnej różnicy między tymi rodzajami odszkodowań, gdyż formuła przejścia przez art. 300 K.p. w celu zastosowania odpowiednich przepisów Kodeksu cywilnego jest identyczna.
Reasumując, glosowany wyrok należy ocenić jako szczególnie korzystny na drodze przywracania elementarnych zasad sprawiedliwości i uczciwości w stosunkach pracy. Ma on jednocześnie istotne znaczenie zwłaszcza dla przypadków rażąco bezprawnego i umyślnego zwalniania niewygodnych pracowników, w tym osób szczególnie chronionych w zakresie trwałości stosunku pracy, które obecnie, niezależnie od miarkowanych odszkodowań, mogą dochodzić roszczeń w granicach rzeczywiście poniesionej szkody.
Kierunek wykładniowy zaprezentowany przez Trybunał będzie także hamował zapędy tych pracodawców, którzy, nie licząc się z przepisami prawa pracy, usiłują w sposób bezpardonowy walczyć z pracownikami pełniącymi funkcje społeczne w organach przedstawicielskich, których pozbycie się bez poważnego uszczerbku materialnego dla pracodawcy nie będzie możliwe.