PRAWO PRACY
Pojęcie pracy
Praca - w znaczeniu prawa pracy - to działalność człowieka podejmowana w celach zarobkowych, którą świadczy(wykonuje) pracownik, czyli osoba pozostająca w stosunku racy, na rzecz pracodawcy.
Praca charakteryzuję się tym, że:
Jej celem jest zarobek - pracownik wykonuje pracę, aby uzyskać za nią wynagrodzenie,
Jest dobrowolna - pracownik wykonuje ją z własnej woli, nie z nakazów prawa,
Jest świadczona osobiście przez pracownika,
Wykonywana jest na ryzyko pracodawcy, który kieruje pracownikiem.
Pojęcie prawa pracy
W obowiązujących w Polsce przepisach prawa pracy nie ma definicji „prawa pracy”. Art. 1 Kodeksu pracy mówi, że: „Kodeks pracy określa prawa i obowiązki pracowników i pracodawców”. Stwierdzenie to, choć określa zakres podmiotowy i przedmiotowy prawa pracy, to nie określa jednak, co to tak naprawdę jest prawo pracy.
Dopiero po uwzględnieniu wszystkich przepisów, ustaw i dokumentów traktujących o prawie pracy uzyskać możemy jego definicję. I tak prawo pracy jest to zespół przepisów prawa, stanowiących wyodrębnioną i skodyfikowaną dziedzinę prawa, regulujących stosunek pracy(np. jego powstanie, istnienie, rozwiązanie czy wygaśniecie) oraz liczne kwestie związane z istnieniem tego stosunku(m.in. prawa i obowiązki pracodawcy i pracownika).
Zakres przedmiotowy prawa pracy wyznaczają przepisy dotyczące treści stosunku pracy, a także: wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń związanych albo wynikających z faktu istnienia stosunku pracy, praw i obowiązków zarówno pracownika, jak i pracodawcy, czasu pracy, urlopów pracowniczych, ochrony prawnej pracy kobiet i młodocianych, bezpieczeństwa i higieny pracy, układów zbiorowych pracy, reguł prowadzenia sporów występujących między pracownikami a pracodawcami.
Źródła prawa pracy
Źródła prawa dzieli się na źródła prawa pracy powszechnie obowiązującego oraz autonomiczne źródła prawa pracy.
Podstawowe kwestie dotyczące pracy, a tym samym prawa pracy określono w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku w rozdziale I zatytułowanym „Rzeczpospolita” w artykule 24 oraz w podrozdziale „Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne” w artykułach od 65 do 67 włącznie, wprowadzające m.in. konstytucyjną zasadę ochrony pracy, zasadę wolności wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy, regułę, w myśl której minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę lub sposób ustalania tej wysokości określa ustawa, a ponadto prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
Aktualnie podstawowym aktem prawnym dotyczącym wyłącznie prawa pracy jest ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. zwana Kodeksem pracy, która obowiązuje od 1 stycznie 1975 roku. Kodeks pracy był wielokrotnie nowelizowany. Dodatkowo, niezależnie od Kodeksu pracy obowiązują ustawy szczególne - jest ich ok. 70 - które bezpośrednie regulują zagadnienia prawa pracy albo też uregulowania w nich zawarte mają pośredni związek z prawem pracy.
Do innych źródeł powszechnie obowiązującego prawa pracy zaliczyć należy również ratyfikowane umowy międzynarodowe w postaci: konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy(np. Konstytucja Międzynarodowej Organizacji Pracy, konwencji o odpoczynku tygodniowym w zakładach przemysłowych, konwencji w sprawie odszkodowania za choroby zawodowe), umowy międzynarodowe wielostronne lub dwustronne.
Ponadto źródłem prawa pracy są liczne akty prawne wykonawcze do Kodeksu pracy i ustaw szczególnych w formie rozporządzeń - obecnie jest ok. 100 tego typu aktów prawnych.
Autonomiczne źródła prawa pracy stanowią: układy zbiorowe pracy(zakładowe i ponadzakładowe) oraz inne - oparte na ustawie - porozumienia zbiorowe, regulaminy pracy, regulaminy wynagrodzeń oraz statuty określające prawa i obowiązki stron stosunku pracy.
Wszystkie dokumenty dotyczące prawa pracy reguluje z art. 9 ust. 1 Kodeksu.
Zasady prawa pracy w Konstytucji RP i w Kodeksie pracy
Konstytucyjna zasada ochrony pracy - jest ona określona w rozdziale I Konstytucji RP nazwanym „Rzeczpospolita” dotyczącym zasad ustroju politycznego i gospodarczego państwa. Zgodnie z treścią art. 24 Konstytucji RP praca znajduje się pod ochroną Rzeczpospolitej Polskiej i w związku z tym państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy.
Konstytucyjna zasada wolności wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy. Artykuł 65 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy, a wszelkie wyjątki od tej zasady muszą być określone ustawą. Konstytucja nie nakłada obowiązku pracy, ale także nie gwarantuje prawa do pracy. Mówi o tym również art. 10 ust. 1 Kodeksu pracy.
Konstytucyjna zasada bezpiecznej i higienicznej pracy - art. 66 ust. 1 Konstytucji RP mówi o obowiązywaniu w prawie pracy zasady BHP i to wyrażonej w formie zapisu konstytucyjnego. Mówi o tym również art. 15 Kodeksu pracy.
Zasada wolności pracy - opisana w art. 11 Kodeksu pracy mówi o tym, iż nawiązanie stosunku pracy bez względu na jego podstawę prawną wymaga zgodnego oświadczenia woli pracodawcy i pracownika.
Zasada ochrony dóbr osobistych pracownika - art. 11 Kodeksu pracy nakazuje pracodawcy takie postępowanie wobec pracownika, która zapewni szanowanie godności pracownika oraz powstrzymanie się od jakichkolwiek działań naruszających dobra osobiste pracownika.
Zasada równego traktowania pracowników - art. 11 Kodeksu pracy mówi o tym, iż pracodawca zobowiązany jest do jednakowego traktowania wszystkich pracowników wypełniających takie same obowiązki i mających takie same kwalifikacje oraz do równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie wykonywanej pracy.
Zasada niedyskryminacji pracownika - mówi o tym ratyfikowany przez Polskę dokument uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, ratyfikowana przez Polskę Konstytucja Międzynarodowej Organizacji Pracy, art. 32 ust. 2 Konstytucji RP oraz art. 11 Kodeksu pracy.
Zasada odpłatności za pracę - art. 13 Kodeksu pracy mówi, iż pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia, które zgodnie z art. 13 i art. 87 kodeksu pracy powinno odpowiadać: rodzajowi wykonywanej pracy, kwalifikacjom wymaganym przy wykonywaniu danej pracy oraz ilości i jakości świadczonej pracy.
Prawo do wypoczynku - art. 66 ust. 2 Konstytucji RP mówi o tym, iż pracownik ma prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów. Obowiązek tego prawa potwierdza art. 14 Kodeksu pracy.
Zasada zgodności postanowień umów o pracę z prawem - zasada ta została określona w art. 18 Kodeksu pracy i mówi o tym, iż przepisy prawa pracy zapewniają pracownikom minimalne standardy ich uprawnień i maksimum obowiązków, jakie mogą być nakładane na pracownika.
Zasada dopuszczalności organizowania się pracowników i pracodawców - zarówno pracownicy jak i pracodawcy mają prawo tworzenia własnych organizacji i przystępowania do nich w celu reprezentowania i obrony swoich praw i interesów - art. 18 ust. 1 Kodeksu pracy.
Pracownik i pracodawca
Zgodnie z art. 2 Kodeksu pracy pracownikiem jest osoba zatrudniona przez pracodawcę na podstawie umowy o prace, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę i tym samym zobowiązana do wykonywania pracy na rzecz pracodawcy.
Z reguły pracownikiem może być osoba fizyczna, która ukończyła 18 lat, o czym mówi art. 22 kodeksu pracy. Wyjątkiem może być osoba fizyczna zwana „młodocianym”, a więc osoba, która ukończyła 16 lat, ale nie ukończyła jeszcze 18 lat. Zgodnie z art. 22 ust. 3 kodeksu pracy pracownikiem może być również osoba nieposiadająca pełnej zdolności do czynności prawnej, ale także osoba z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych.
Zgodnie z art. 3 kodeksu pracy pracodawcą jest jednostka organizacyjna albo osoba fizyczna zatrudniająca pracowników.
Treść stosunku pracy
Stosunek pracy jest odmianą stosunku prawnego o charakterze zobowiązaniowym, w ramach którego występują dwa podmioty - pracodawca i pracownik.. Podstawą nawiązywania stosunku o prace może być umowa o pracę, ale również powołanie, wybór, mianowanie, spółdzielcza umowa o pracę lub umowa innego rodzaju niż umowa o prace.
Według art. 22 ust. 1 Kodeksu pracy istota stosunku pracy polega na tym, że pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, natomiast pracodawca zobowiązuje się do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem.
Treścią stosunku pracy są indywidualne prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy, przy czym występuje miedzy nimi ścisła współzależność polegająca na tym, że prawu jednej ze stron odpowiada obowiązek drugiej strony.
Stosunek pracy charakteryzują
W toku świadczenia pracy występuje podporządkowanie pracownika pracodawcy
Pracownik jest zobowiązany do przestrzegania z należytą starannością poleceń przełożonych
Pracownik jest zobowiązany do osobistego świadczenia pracy
Pracodawca ponosi ryzyko osiągania zamierzonych efektów gospodarczych i finansowych, a złe wyniki gospodarcze zakładu pracy nie powinny rzutować na wykonywanie przez pracodawcę obowiązku wynagrodzenia pracownika za prace
Pracownikowi należy się wynagrodzenie za samą gotowość świadczenia pracy, jeżeli to z winy pracodawcy nie dochodzi do jej wykonania.
Nawiązanie i ustanie stosunku pracy
Stosunek pracy powstaje(zostaje nawiązany) z mocy zgodnego oświadczenia woli stron bądź w następstwie innych zdarzeń, z których ustawa łączy jego powstanie.
Stosunek racy ustaje(przestaje istnieć) w następstwie rozwiązania umowy o pracę albo rozwiązania stosunku pracy powstałego na podstawie równoważnego aktu albo wystąpienia zdarzenia określonego w ustawie, a niebędącego czynnością prawną, z którym prawo pracy łączy wygaśnięcia stosunku pracy.
Rozwiązanie umowy jest następstwem dokonania czynności prawnych dwustronnych(porozumienia stron) lub jednostronnych(oświadczenia woli jednej ze stron powodującego ustanie stosunku pracy)
W myśl art. 63 kodeksu pracy umowa o pracę wygasa tylko w przypadkach określonych w Kodeksie pracy oraz w przepisach szczególnych
Umowa o pracę
8.1 Zawarcie umowy o pracę.
Umowa o pracę jako jedna z form czynności prawnych, jest zgodnym oświadczeniem woli pracownika i pracodawcy. Ma ona charakter zobowiązaniowy i jest umową wzajemną, ponieważ:
Jest wyrazem dobrowolnego nawiązania stosunku pracy między pracownikiem a pracodawcą
Ustala wzajemne zobowiązania stron zawierających umowę, a więc uprawnienia oraz powinności zarówno pracownika jak i pracodawcy
Jest zobowiązaniem się stron do starannego spełniania świadczeń określonych umową
8.2 Rodzaje umów o pracę
Kodeks pracy w art. 25 wyszczególnia cztery rodzaje umów pracę
umowa o pracę na okres próbny - może poprzedzać każdą z pozostałych umów o pracę i powodować nawiązanie stosunku pracy na okres do 3 miesięcy - art. 25 ust. 2 kodeksu pracy. Umowa ta może być zawarte, ale nie musi, ma więc charakter fakultatywny
Umowa o prace na czas określony - charakteryzuje się ścisłym określeniem czasu trwania stosunku pracy.
Umowa o prace na czas wykonywania określonej pracy - zawierana w celu świadczenia przez pracownika ściśle określonej pracy
Umowa o prace na czas nieokreślony
8.3 Forma i treść umowy o pracę
Formę i treść umowy o pracę określa art. 29 ust. 1 Kodeksu pracy. Jeśli chodzi o formę umowy o pracę to ma być ona pisemna. Można zaczęć umowę w innej formie jednak przed upływem 7 dni od daty rozpoczęcia pracy przez pracownika pracodawca zobowiązany jest przedstawić formę pisemną umowy o pracę.
Jeśli chodzi o treść umowy o pracę to powinna ona określać rodzaj i warunki umowy, a co najmniej - rodzaj pracy i miejsce jej wykonywania oraz termin rozpoczęcia pracy, a także wynagrodzenie odpowiadające rodzajowi pracy.
8.4 Rozwiązanie umowy o pracę
Art. 30 ust 1 Kodeksu pracy wyróżnia 5 sposobów rozwiązania umowy o pracę:
Na mocy porozumienia stron umowy, a więc w następstwie zgodnego oświadczenia woli obu stron stosunku pracy, przy czym rozwiązanie umowy następuje w terminie ustalonym przez pracownika i pracodawcę
Przez oświadczenie jednej ze stron stosunku pracy z zachowaniem okresu wypowiedzenia, co skutkuje rozwiązaniem umowy o pracę z wypowiedzeniem
Przez wypowiedzenie należy rozumieć czas, jaki musi upłynąć między złożeniem oświadczenia woli o wypowiedzeniu umowy o pracę a rozwiązaniem tej umowy w następstwie złożonego wypowiedzenia
W odniesieniu do umowy o pracę zawartej na okres próbny wypowiedzenie wynosi
a) 3 dni robocze, gdy okres próbny nie przekracza 2 tygodni
b) 1 tydzień, gdy okres próbny jest dłuższy niż 2 tygodnie, ale krótszy niż 3 miesiące
c) 2 tygodnie, gdy okres próbny wynosi 3 miesiące
W odniesieniu do umowy o pracę na czas nieokreślony wypowiedzenie wynosi
a) 2 tygodnie, gdy pracownik był zatrudniony krócej niż 6 miesięcy
b) 1 miesiąc, gdy pracownik był zatrudniony co najmniej 6 miesięcy, ale nie 3 lata
c) 3 miesiące, gdy pracownik był zatrudniony co najmniej 3 lata
Wypowiedzenie umowy o pracę rodzi uprawnienia pracownika do otrzymania zwolnienia na poszukiwanie pracy, które wynosi:
2 dni robocze, gdy kres wypowiedzenia nie przekracza 1 miesiąca
3 dni robocze w okresie 3 miesięcznego wypowiedzenia
Pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę, gdy:
Pracownikowi brakuje nie więcej niż 2 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego - art. 39 kodeksu pracy
W czasie występowania usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy - art. 41 kodeksu pracy
Pracodawca zgodnie z art. 42 kodeksu pracy ma prawo wypowiedzieć warunki pacy i płacy - nie jest to wypowiedzenie umowy o pracę w całości, a jedynie w części dotyczącej warunków pracy i płacy, przy czym pracodawca swoim oświadczeniem jednocześnie potwierdza wolę dalszego utrzymywania istniejącego stosunku pracy, jednakże na zmienionych warunkach.
Każdy pracownik zgodnie z art. 44 kodeksu pracy ma prawo do odwołania się od otrzymanego wypowiedzenia do sądu pracy.
Przez oświadczenie jednej ze stron stosunku pracy bez zachowania okresu wypowiedzenia, co skutkuje rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia
Kodeks o pracy wyróżnia trzy rodzaje rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia:
Przez pracodawcę z winy pracownika - może nastąpić tylko wówczas, gdy - art. 52 ust. 1 kodeksu pracy:
Pracownik dopuści się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych
Pracownik w czasie trwania umowy o prace popełni przestępstwo, które uniemożliwia dalsze zatrudnienie go na zajmowanym stanowisku
Pracownik swoim zawinionym zachowaniem doprowadził do utraty uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku
Przez pracodawcę z przyczyn niezawinionych przez pracownika - art. 53 ust. 1 kodeksu pracy, tylko gdy:
Pracownik jest chory, jego niezdolność do pracy przekracza 3 miesiące, pod warunkiem, że pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 6 miesięcy
Konieczna jest ciągła opieka na dzieckiem
Konieczne jest odosobnienie pracownika ze względu na chorobę zakaźną
usprawiedliwionej nieobecności pracownika pod warunkiem, że trwa ona dłużej niż miesiąc
Przez pracownika wobec szkodliwości pracy lub ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków przez pracodawcę, wtedy gdy:
Zostanie wydane oświadczenie lekarskie stwierdzające szkodliwy wpływ wykonywanej pracy na jego zdrowie
Pracodawca dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika
Z upływem czasu, na który umowa była zawarta
Z dniem ukończenia pracy, dla której wykonania umowa była zawarta
Stosunek pracy na podstawie powołania, wyboru, mianowania oraz spółdzielczej umowy o pracę.
Powołanie - jako źródło powstania stosunku pracy jest aktem administracyjnym, a tym samym aktem jednostronnym, który powoduje dwojaki skutek - powstanie stosunku pracy między osobą powołaną a pracodawcą, u którego powołany zostaje zatrudniony, a ponadto nadanie powołanemu określonego stanowiska
Stosunek pracy na podstawie wyboru - występuje wówczas, gdy następstwem przyjęcia wyboru na określone stanowisko jest obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika. Tego rodzaju stosunek pracy charakteryzuje się:
Stosunek pracy na podstawie mianowania - są to z reguły akty prawne zwane pragmatykami, będące zbiorem przepisów określających prawa i obowiązki poszczególnych grup pracowników związane z wykonywaniem przez nich czynności służbowych. Mianowanie jest aktem administracyjnym wydawanym przez pracodawcę na podstawie przepisów szczególnych.
Aktem prawnym regulującym spółdzielczą umowę o pracę - jest ustawa z 16 września 1982 r. zwana Prawo spółdzielcze. Ten rodzaj stosunku pracy charakteryzuje się, tym że jest on stosunkiem niesamodzielnym, a pochodnym, jego powstanie i istnienie zależy od występowania stosunku członkostwa w spółdzielni(stroną umowy może być tylko członek spółdzielni).