Emile Zola
Ur. 2 kwietnia 1840 w Paryżu, zm. 29 września 1902 tamże - francuski pisarz, główny przedstawiciel naturalizmu.
Zola postanowił skupić się na tworzeniu powieści, które wg jego zamysłu miały tworzyć jeden wielki cykl analizujący w sposób naukowy stosunki społeczne epoki II Cesarstwa (20-tomowy cykl Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa). Zola zachował iście romantyczną wyobraźnię, która pozwalała mu kreślić fascynujące opisy najbardziej prozaicznych miejsc. Natomiast wnikliwe badania warunków życia robotników i chłopów oraz działalności Kościoła katolickiego we Francji wywołały u niego sympatie socjalistyczne i antyklerykalne.
Germinal - powieść Emila Zoli, napisana w 1885 r. w języku francuskim. Jest trzynastą z cyklu powieści autora Rougon-Macquartowie, uważaną przez niego za swoją najlepszą, a przez wielu krytyków -- także za jedną z najlepszych powieści w języku francuskim. Powieść jest opisem strajku górników w północnej Francji, inspirowana przez autentyczny strajk w Anzin, widzianego zarówno od strony robotników, jak i burżuazji. Ponieważ opisuje ciężki los górników, przez socjalistów uważana za bardzo ważne dzieło w historii.
Tytuł nawiązuje do miesiąca rewolucyjnego germinal i w bardzo swobodnym przekładzie może być tłumaczony jako "wiosna" (porównaj tytuł "Przedwiośnie" S. Żeromskiego). W literaturze światowej i polskiej tytuł brzmi "Germinal".
TREŚĆ:
Powieść trwa rok od marca 1866 do kwietnia 1867, składa się z 7 części podzielonych na 5 - 7 rozdziałów.
Głównym bohaterem powieści jest Stefan (występuje również w powieści W matni), początkowo bezrobotny maszynista. W poszukiwaniu pracy Stefan przybywa do miejscowości Montsou, do kopalni Le Voreux, gdzie udaje mu się zatrudnić w kopalni(za jego pośrednictwem autor przekazuje swoje obserwacje i wrażenia z pobytu w Anzin). Widoki ciężkiej pracy pod ziemią, niskie płace i częsty głód sprawiają, że pod wpływem rosyjskiego kolegi - anarchisty Suwarina zaczyna interesować się ideałami socjalizmu i I Międzynarodówki. Do innych, drugoplanowych postaci należą Maheu (stary górnik), jego żona i dzieci, w tym nastoletnia córka Katarzyna zakochana w Stefanie, Levaque (sąsiad Maheu), dziadek Maheu (o pseudonimie Bonnemort - dobra śmierć), przyjmujący z pokorą swój los, Chaval, kochanek Katarzyny i rywal Stefana. Stronę arystokracji i burżuazji reprezentują m.in. państwo Gregoire, właściciele kopalni, oraz Hennebau, dyrektor kopalni.
Stefan przedstawiony jest jako dość naiwna osoba, wierząca w ideały socjalistyczne i łatwość ich realizacji. Udaje mu się doprowadzić do strajku i początkowo jest popierany przez prawie wszystkich kolegów. Towarzystwo, które jest właścicielem kopalni, nie ustępuje. Ciągnący się strajk doprowadza robotników do głodu, stopniowo robotnicy tracą wiarę w zwycięstwo, wielu z nich podejmuje pracę. Stefan, który początkowo cieszył się wielkim poważaniem kolegów, zaczyna spotykać się z ich niechęcią.
W końcu tłum wymyka się spod kontroli Stefana, a on sam mu ulega. Ludzie niszczą kopalnie, maszyny, atakują domy burżuazji. Wreszcie dochodzi do tragedii: sprowadzone wojsko, zaatakowane przez robotników, zmuszone jest otworzyć ogień. Ginie kilka osób, w tym Maheu, Moquette, Lidka.
Śmierć towarzyszy doprowadza do końca strajku. Kolejno górnicy podejmują pracę. Towarzystwo w akcie łaski przyjmuje wszystkich z powrotem do pracy.
Jednak Suwarin, który uważa, że górnicy ustępując zdradzili idee rewolucji, dokonuje sabotażu i uszkadza szyb windy. Gdy robotnicy są na dole, następuje awaria i cała kopalnia zostaje zalana. Ginie wielu robotników. Na dnie kopalni zostają uwięzieni Stefan, Chaval i Katarzyna. Po kolejnej kłótni Stefan zabija swojego rywala odłamkiem skały. Następnie w końcu wyznają sobie z dawna odczuwaną miłość z Katarzyną, jednak dziewczyna po kilku godzinach umiera z głodu.
Akcja ratunkowa przynosi ostatecznie ocalenie tylko Stefanowi. Stefan ostatecznie opuszcza pracę w kopalni i odchodzi, przekonany, że mimo tej klęski kolejny społeczny przewrót przyniesie zwycięstwo robotników.
OPRACOWANIE:
W XX wieku, szczególnie w krajach komunistycznych, powieść uważana była za wezwanie do rewolucji robotniczej. Ma przedstawiać „aspiracje i utopie proletariatu, stanowić obraz politycznej działalności robotnika. Tytuł sugerujący nadejście nowej epoki, jakim byłaby rewolucja socjalistyczna, częste nawiązania do Międzynarodówki, opis ciężkiego losu robotnika i opisy lenistwa burżuazji mogły o tym świadczyć.
W kilku miejscach Zola zwraca jednak uwagę na skutki takiej rewolucji. Rasseneur, dawny górnik, wzywa towarzyszy do spokoju i opanowania. Stefan uświadamia sobie, jak trudno jest kierować tłumem. W wielu miejscach robotnicy zauważają, że ideały są dobre, ale ich realizacja - trudniejsza. Nigdzie również autor nie oznajmia wprost, że uważa rewolucję za jedynie rozwiązanie, co więcej - ukazuje po stronie burżuazji postać dobrego pracodawcy, który jednak w momencie wybuchu strajku traci tak samo jak bezwzględni szefowie Towarzystwa.
Z tego powodu, mimo pochwał, część socjalistów rewolucyjnych krytykowała Zolę.
Wybór środowiska górniczego decyzją naturalną. W początkach lat 80 górnicy, którzy należeli do najgorzej płatnej i najciężej pracującej grupy ludności robotniczej, rozwijali szczególną aktywność. Walcząc o poprawę warunków pracy i bytu, nie zaniedbywali żadnych środków, aby zainteresować swoim losem opinię publiczną. Wystąpienia górnicze zainteresowały prasę, ale też pisarzy i artystów. Na przełomie lat 70 i 80 ukazuje się na ten temat wiele publikacji. Germinal to powieść o walce kapitału i pracy. Zola przedstawia z jednej strony obraz górników z drugiej strony zaś dyrekcję, a w tle widnieją akcjonariusze (Towarzystwo).Przy całej sympatii pisarza dla proletariatu widoczna jest troska o obiektywizm w przedstawieniu burżuazji, winni są nie poszczególni kapitaliści lecz system. Zola pokazuje obok potężnego kapitalisty, drobnego akcjonariusza (właściciela małej kopalni). Pokazuje w ten sposób eliminację słabszych konkurentów.
Słowo „germinal” sugeruje obraz wiosny, głodu i buntu; etymologicznie oznacza kiełkowanie, płodność, odradzającego się życia - wiara w życie mimo wszystko, zwycięstwo nad śmiercią. Pobyt w zagłębiu węglowym w Anzin przyczyniło się m. in. do utworzenia przez Zolę obrazu tak rzeczywistego i naturalistycznego. Czytał wiele artykułów dotyczących kwestii społecznych, ruchów robotniczych i socjalistycznych, o sytuacji ekonomicznej i kryzysach, o kopalniach, przemyśle węglowym, położeniu górników. W Germinalu maluje się obraz wszystkich strajków, które wystąpiły w ostatnich latach Cesarstwa. Powieść ta posiada podwójną perspektywę historyczną i współczesną. Zola aby uniknąć statycznych opisów ucieka się do techniki punktu widzenia (likwidacja wszechwiedzy i wszechobecności autora - triumf obiektywizmu nad subiektywizmem). Rzeczywistość pokazana oczami postaci i opowiadanej przez nią samą historii powieściowej.
Punkt widzenia robotników, w różnych jego wariantach, reprezentują: Stefan jego socjalistyczna edukacja prowadzi do „rewolucyjnego kolektywizmu”, właściciel szynku „posybilista” Rasseneur, funkcjonariusz Międzynarodówki, Pluchart, anarchista Suwarin (emigrant ros.). Ostatni jest przeciwstawiony reformiście Rasseneurowi oraz rewolucjoniście Stefanowi. Ideologia punktu widzenia burżuazji: Gregoire'owie - groteskowi, okrutni w swoim egoizmie, o „czystym sumieniu”, bezużytecznej dobroczynności, tępych i naiwnych, Deneulin - drobny kapitalista, „dobry pracodawca”, który w obliczu strajku wykorzystuje swoich pracowników, dyrektor Hannenbeau - w oczach górników ucieleśnia mityczne Towarzystwo Akcyjne.
Spór między krytykami, z których jedni widzą w Germinalu katastroficzną wizję świata zagrożonego nieodwracalną zagładą, inni zaś rewolucyjny optymizm.
Zola pisał: „Germinal nie jest dziełem rewolucyjnym, ale dziełem litości. Chciałem zawołać do szczęśliwych tego świata, do tych którzy są panami: […] spójrzcie na pod ziemię, zobaczcie tych nędzarzy, którzy pracują i którzy cierpią. Jest może jeszcze czas aby uniknąć tych katastrof.”
Krytyka była podzielona, jedni chwalili Germinal za specyficzną wyobraźnię Zoli, który przeobraził rzeczywistość w fikcję powieściową upoetyczniając ją, wyolbrzymiając i uogólniając („liryzm”, „symbolizm”, „epickość”, „potęga wyobraźni”, „gigantyczna wizja”). Inni zaś zarzucają Zoli nieprzyzwoitość: „bezwstydne i drastyczne sceny”, „bestialska zmysłowość”, „obsesja erotyzmu” itp. Wytykano anachronizmy i niedokładności oraz fałszywy obraz obu klas przedstawionych w powieści. Germinal został powitany przez socjalistów z uznaniem i sympatią, chwaląc go za to, że nawołuje do sprawiedliwości.
Halina Suwała, Emil Zola, Warszawa 1968.
NATURALIZM:
Prąd literacki, który powstał we Francji w XIX wieku i rozprzestrzenił się na inne kraje Europy, pojawił się także w Stanach Zjednoczonych. Powieści naturalistyczne nosiły znamiona dokumentalizmu (o estetyce skrajnie mimetycznej) - były fotograficznym opisem rzeczywistości. Fikcja literacka została ograniczona na rzecz przekazania problematyki społecznej. Wprowadzono także nowe typy bohaterów - ludzi pochodzących z najniższych warstw społecznych (miejska biedota, chłopstwo), a nawet z marginesu. Tematem utworów stały się zaś sprawy związane z ich codzienną egzystencją. Akcentowano niesprawiedliwość społeczną i powszechny wyzysk.
Naturaliści stworzyli także nowatorski sposób ekspresji. Często stosowali bardzo brutalne obrazowanie oraz elementy turpizmu. Wprowadzili autentyzm językowy do wypowiedzi bohaterów (gwarę, drastyczne słownictwo). Za prekursorów prądu można uznać Gustawa Flauberta, braci Julesa i Edmonda Goncourtów. Jednak najważniejszym propagatorem i teoretykiem naturalizmu był bez wątpienia Emil Zola. Za zasadnicze zadanie literatury uznał Zola poznanie człowieka i otaczającej go rzeczywistości socjologicznej i biologicznej. To poznanie miałoby się odbyć poprzez obserwację i eksperymentalne prowokowanie procesów zachodzących w rzeczywistości, później ich opis i zamieszczenie wyników w dziele literackim. Aby wykonać to zadanie, należało przyjąć określony punkt wyjścia, zgodnie z którym świat ludzki jest zdeterminowany czynnikami biologicznymi, ekonomicznymi i społecznymi, a także dziedzictwem minionych epok. Zola uznawał świat za poznawalny i wyjaśnialny; wierzył w postęp dokonujący się przez sam fakt upływu czasu. Pisarz najwyżej cenił naukę; poprzez zatarcie różnic dzielących naukę i literaturę chciał tej ostatniej nadać większą wartość. Wspólne dla naturalistów jest wprowadzenie nowych bohaterów: przedstawicieli nizin społecznych, proletariatu, ludzi marginesu społecznego, drobnomieszczaństwa i chłopów. Postacie te były zdeterminowane przez dziedziczność i wpływ otoczenia, stąd zainteresowanie dziejami rodziny i śledzeniem historii poszczególnych jej członków w poszukiwaniu praw rządzących rozwojem społeczeństw. Stąd też wynikło zainteresowanie biologicznym i socjologicznym środowiskiem determinującym rozwój człowieka. Tło, traktowane do tej pory jako dekoracja dla dziejących się zdarzeń, zostało poddane szczegółowym badaniom, zmieniając swój dotychczasowy charakter.
W zasadach, rządzących życiem człowieka, naturaliści dostrzegali prawa natury, a w jego zachowaniach - podobieństwo do zwierząt. W swych utworach pokazywali jednostki ludzkie, kierujące się instynktami, obdarte z jakichkolwiek wyższych pobudek. Zafascynowani byli darwinizmem oraz koncepcją walki o byt.
Podstawowym konfliktem w większości powieści naturalistycznych jest walka o przetrwanie: własne i potomstwa. Miłość została potraktowana jako głos natury, której nakazem jest płodność i reprodukcja gatunku; zaspokojenie popędów seksualnych jest drugą, obok walki o byt, charakterystyczną cechą naturalizmu. Co ciekawe, walczą między sobą nie tylko ludzie, ale także dzieła ludzkich rąk, np. większa kopalnia, by istnieć, musi "pożreć" mniejszą (Germinal Zoli).
Zdobyczą powieści naturalistycznej było zainteresowanie człowiekiem, jako wytworem przeszłości oraz współczesnych przemian. Nowością było zlekceważenie przemyślnie skonstruowanej fabuły (Zola jest tutaj wyjątkiem), dekompozycja ciągów fabularnych - ich rozkład na szereg luźnych scen, wprowadzenie opisu jako ważnego i funkcjonalnego elementu powieści, pozwalającego poznać i zrozumieć psychikę bohaterów i ich losów.
Artur Hutnikiewicz, Naturalizm [hasło w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, pod red. A. Brodzkiej i in., Wrocław 1992.