ATRYBUCJE
teoria atrybucji: określenie sposobu, w jaki ludzie wyjaśniają przyczyny tak swego zachowania, jak i zachowania innych ludzi; ojcem tej teorii jest Fritz Heider
Fritz Heider (1958) jest często określany ojcem teorii atrybucji
atrybucja wewnętrzna: wnioskowanie, że jakaś osoba zachowała się w określony sposób zarówno ze względu na swe właściwości, jak i postawy, charakter czy osobowość
atrybucja zewnętrzna: wnioskowanie, iż jakaś osoba zachowała się w określony sposób ze względu na właściwości sytuacji, w której się znalazła; zakłada się tu, że w tej sytuacji większość ludzi reagowałaby w ten sam sposób
Edward Jones i Keith Davis sformułowali teorię wnioskowania z czynników towarzyszących.
teoria wnioskowania z czynników towarzyszących: teoria, w myśl której dokonujemy wewnętrznych atrybucji dotyczących jakiejś osoby, gdy: a) istnieje niewiele nietożsamych konsekwencji jej zachowania, b) zachowanie jest nieoczekiwane.
rezultaty nietożsame: konsekwencje określonego przebiegu działania, które nie mogłoby wystąpić przy alternatywnym działaniu
Rola rezultatów nietożsamych. Zgodnie z tą teorią dokonujemy porównania rezultatu, który ludzie uzyskali, zachowując się tak, jak postąpili, z tym, co mogli zyskać działaniem alternatywnym (w myśl teorii porównując skutki odmiennych rozwiązań). Na przykład, by rozstrzygnąć, co Karen osiągnęła, przyjmując pracę w reklamie, powinniśmy rozważyć, co by uzyskała, dokonując innego wyboru. Atrybucja wewnętrzna jest łatwiejsza, ponieważ występuje tu kilka nietożsamych rezultatów przy odmiennych wyborach, co oznacza, iż decydując się na zatrudnienie w Nowym Jorku, Karen mogła uzyskać jeden czy dwa rezultaty, których by nie osiągnęła, gdyby przyjęła inną pracę.
Rola rezultatów nietożsamych. Gdy ludzie jednym działaniem mogą uzyskać wiele z tego, czego nie mogą osiągnąć poprzez działanie alternatywne, wówczas może być trudno stwierdzić, dlaczego postąpili właśnie tak, a nie inaczej (zobacz lewą stronę ryciny). Natomiast, gdy istnieje niewiele rezultatów nietożsamych — gdy ludzie jednym działaniem mogą uzyskać bardzo mało tego, czego nie mogą osiągnąć w inny sposób — wtedy łatwiejsze jest dokonanie atrybucji wewnętrznej
oczekiwania oparte na kategorii: oczekiwania dotyczące ludzi, bazujące na cechach grupy, do których te osoby przynależą, na przykład oczekiwanie, że ktoś kocha chodzić na przyjęcia, ponieważ należy do towarzystwa miłośników przyjęć lub żeńskiego kółka studenckiego
Oczekiwania oparte na kategorii odnoszą się do oczekiwań wobec ludzi, formułowanych na podstawie ich przynależności grupowej. Gdyby ci powiedziano, że Mick Jagger ukończył London School of Economics, uczelnię bardzo prestiżową, to byłbyś bardzo zdumiony, ponieważ nie jest to typowe wykształcenie czy zachowanie gwiazdy
oczekiwania oparte na obiekcie: oczekiwania wobec jakiejś osoby, bazujące na jej wcześniejszych działaniach, takie jak oczekiwanie, że ktoś w czasie wakacji pójdzie na plażę, ponieważ zwykle chodził na plażę w przeszłości
Oczekiwania oparte na obiekcie odnoszą się do zachowań, jakich spodziewasz się po danej osobie, znając jej działania w przeszłości. Gdyby Madonna zwołała konferencję prasową i oznajmiła, że wierzy, iż seks, golizna i rock and roll to wymysły szatana, byłbyś zdumiony, ponieważ z pewnością nie była to jej postawa w przeszłości. W obu przypadkach sformułowałbyś raczej wniosek korespondujący z tymi działaniami, zakładając, że zachowanie Micka Jaggera i Madonny odpowiada ich dyspozycjom.
model współzmienności: koncepcja, według której dokonujemy atrybucji przyczynowych dotyczących zachowania jakiejś osoby na podstawie obserwacji faktów, które zmieniają się wraz z jej zachowaniem — na przykład, jak dalece czyjś taniec staje się niezdarny tylko wówczas, gdy tańczy z tym, a nie innym partnerem
model współzmienności Kelleya (1967) stosuje się do wielokrotnych przejawów zachowania, które powtarzają się w czasie i w różnych sytuacjach (np. czy twój znajomy już kiedyś w przeszłości nie chciał ci pożyczyć samochodu? Czy pożyczał go innym? Czy również nie lubi pożyczać ci innych rzeczy?).
zgodność informacji: informacja dotycząca tego, w jakim stopniu inni ludzie zachowują się wobec tych samych bodźców tak samo, jak to czyni aktor
wybiórczość informacji: informacja mówiąca o tym, do jakiego stopnia dany aktor zachowuje się w ten sam sposób wobec różnych bodźców
spójność informacji: informacja mówiąca o stopniu, w jakim zachowanie jakiegoś aktora wobec określonego bodźca jest takie samo mimo upływu czasu i innych okoliczności
Podsumowując, zarówno teoria wnioskowania z czynników towarzyszących, jak i model współzmienności przedstawiają ludzi jako profesjonalnych detektywów, wywodzących przyczyny zachowania tak systematycznie i logicznie, jak zrobiłby to Sherlock Holmes.
W trakcie badań stwierdzono, że, przynajmniej w pewnych warunkach, ludzie tak właśnie postępują. Jednak, jak wskazaliśmy w rozdziałach 3 i 4, nie zawsze uzyskujemy w ten sposób najbardziej dokładne czy racjonalne przesłanki do sformułowania osądu o innych. Czasem zniekształcamy informację, by nie zburzyć swej samooceny. Innym razem posługujemy się swoistymi skrótami poznawczymi, które, choć pomocne, mogą jednak tworzyć nieadekwatne obrazy (patrz rozdz. 4). Czy to samo dotyczy wnioskowania służącego wyjaśnianiu, dlaczego inni robią to, co robią? Obecnie spróbujemy wykazać, że w pewnych warunkach dokonując atrybucji, stosujemy skróty poznawcze.
podstawowy błąd atrybucji: tendencja do przeceniania czynników wewnętrznych przynależnych do dyspozycji, a niedocenianie roli sytuacji
wyrazistość spostrzeżeniowa: informacja, która skupia naszą uwagę; ludzie są skłonni przeceniać przyczynową rolę informacji, która jest wyrazista spostrzeżeniowe
Różnica między aktorem a obserwatorem
Interesującym naruszeniem prawidłowości reguły funkcjonowania podstawowego błędu atrybucji jest to, iż nie stosuje się ona do naszych własnych atrybucji o nas samych w takim zakresie, w jakim stosuje się do atrybucji dotyczących innych. Podczas gdy częściej spostrzegamy zachowanie innych jako skutek dyspozycji (podstawowy błąd atrybucji), to gdy wyjaśniamy nasze własne zachowanie, czynimy to rzadziej. Nazwano to różnicą między aktorem a obserwatorem. Na przykład Nisbett, Caputo, Legant i Maracek (1973) prosili studentów college'u o uzasadnienie, dlaczego wybrali taką właśnie specjalizację oraz dlaczego zrobił to także ich najlepszy przyjaciel. W obu przypadkach badani wymieniali więcej powodów, które dotyczyły przymiotów wewnętrznych (np. „Interesuje się psychologią", „Ona jest dobra w matematyce"), niż powodów, które by dotyczyły czynników zewnętrznych dla danej osoby (np. „Jest to dziedzina, która daje dużo możliwości zrobienia kariery"). Jednak promowanie powodów wewnętrznych było mniej wyraziste, gdy ludzie wyjaśniali swój własny
wybór. W wielu badaniach stwierdzono, iż obserwatorzy (ludzie wyjaśniający czyjeś zachowanie) stawali się teoretykami osobowości, spostrzegając zachowanie innych jako wywodzące się z ich cech i postaw. Natomiast aktorzy (ci, którzy wyjaśniają swoje własne zachowanie), mimo że nadal preferują wyjaśnienia wewnętrzne, dostrzegają również, iż na ich własne zachowanie wpływały także czynniki zewnętrzne. Stąd też biorą się różnice między aktorem a obserwatorem (Jones, Nisbett, 1972; Schoeneman, Rubanowitz, 1985; Watson, 1982; West, Gunn, Chernicky, 1975; zobacz list do Anny Landers na poprzedniej stronie (brak w wersji e-book) ukazujący interesujący przykład różnicy między aktorem a obserwatorem). Dlaczego chętniej spostrzegamy swoje zachowanie jako spowodowane przez sytuację?
różnica między aktorem a obserwatorem: tendencja do spostrzegania zachowań innych ludzi jako następstwa ich dyspozycji, podczas gdy swoje własne zachowania tłumaczy się wpływem czynników sytuacyjnych
atrybucje w służbie ego: wyjaśnienia, które przypisują sukcesy czynnikom wewnętrznym zależnym od dyspozycji, za niepowodzenia zaś obwiniają czynniki zewnętrzne należące do sytuacji
atrybucje obronne: wyjaśnienia zachowania, które pozwalają tłumić świadomość tego, że się jest śmiertelnym i podatnym na zranienia
nierealistyczny optymizm: forma obronnej atrybucji polegająca na przeświadczeniu ludzi, że rzeczy dobre przydarzą się raczej im niż ich partnerom, a złe spotkają raczej innych niż ich samych
Melvin Lerner (1980) nazwał to wiarą w sprawiedliwy świat, czyli przeświadczeniem, że ludzie otrzymują to, na co sobie zasłużyli.
wiara w sprawiedliwy świat: forma obronnej atrybucji, gdzie zakłada się, że zło dotyka złych ludzi, natomiast dobro spotyka dobrych
Podsumowanie
Spostrzeganie społeczne jest badaniem, jak powstają wyobrażenia i w jaki sposób ludzie wnioskują o innych. Nieustannie tworzymy wyobrażenia, ponieważ pomagają nam zrozumieć i przewidywać świat społeczny wokół nas. Jednym ze źródeł informacji jest niewerbalne zachowanie innych. Komunikacja niewerbalna służy wyrażaniu emocji, przenoszeniu postaw, informowaniu o cechach osobowości oraz ułatwia i reguluje wypowiedzi słowne. Badania dowodzą, że ludzie potrafią poprawnie odkodowywać subtelne przesłanki niewerbalne. Świadczy o tym na przykład to, że wszędzie na świecie ludzie poprawnie spostrzegają sześć głównych emocji. Inne wyrazy twarzy zmieniają się zależnie od kulturowo zdeterminowanych reguł ujawniania. Reguły te określają, jaką mimiką winna się pojawić. Emblematy, czyli niewerbalne gesty, mające określone znaczenia, są również zdeterminowane kulturowo. Na ogól kobiety lepiej rozumieją i przekazują emocje w sposób niewerbalny, z jednym wyjątkiem — słabiej wykrywają tą drogą czyjeś kłamstwa. Zgodnie z teorią roli społecznej, uwzględniającej różnice płciowe, może to być spowodowane tym, iż w wielu społecznościach kobiety przyswoiły sobie inne niż mężczyźni umiejętności, a jedna z nich nakazuje im uprzejmość w interakcjach społecznych, a w konsekwencji niedostrzeganie tego, że ktoś kłamie. Dokonując ątrybucji, wykorzystujemy również rozmaite skróty poznawcze - schematy i teorie. Jednym z takich skrótów jest podstawowy błąd atrybucji. Jest to tendencja do przeceniania w postępowaniu ludzi roli wewnętrznych, dyspozycyjnych wartości. Jest tak dlatego, że zachowanie człowieka ma często dla spostrzegania większą ważność niż kontekst sytuacyjny. Różnica między aktorem a obserwatorem jest istotą podstawowego błędu atrybucji: jesteśmy bardziej skłonni popełniać ten błąd, gdy wyjaśniamy zachowanie innych, niż wówczas, gdy wyjaśniamy własne zachowanie. Na dokonywane atrybucje wywiera również wpływ potrzeba ochrony swej samooceny (atrybucje w służbie ego) wraz z potrzebą unikania poczucia własnej śmiertelności (atrybucje obronne). Jedną z form atrybucji obronnej jest, dotyczący przyszłości, nierealistyczny optymizm, który każe nam sądzić, że to raczej nam niż innym ludziom sprzyjać będzie szczęście. Inną jest wiara w sprawiedliwy świat, w to, że zło przydarzą się złym ludziom, dobro zaś dobrym. Jak dalece są dokładne nasze atrybucje i wyobrażenia dotyczące innych? Nie dziwi, że im bliżej kogoś znamy, tym pełniejsza jest nasza wiedza o nim. Wszak nawet gdy oceniamy ludzi, których dobrze znamy, stosowane przez nas skróty poznawcze mogą czasem prowadzić do błędnych wyobrażeń. Mamy, na przykład, tendencję do tworzenia atrybucji z dyspozycji częściej niż to jest uzasadnione. Nie zawsze jednak zdajemy sobie sprawę, iż nasze wyobrażenia są błędne, ponieważ spostrzegamy innych w ograniczonej liczbie możliwych sytuacji oraz dlatego, że to, jak ich traktujemy, sprawia, że zachowują się wobec nas w taki sposób, jakiego od nich oczekujemy (samospełniające się proroctwo).