Społeczna, ćw.5, Wojciszke - Rozdział 3: Spostrzeganie osób.

1. ATRYBUCJE: WNIOSKOWANIE NA PODSTAWIE ZACHOWANIA

Założenia:

• że człowiek jest „naukowcem z ulicy”

• że korzysta z informacji wg racjonalnych reguł

• że dzięki temu trafnie wyjaśnia przyczynę zachowania

• Klasyczne modele atrybucji

Fritz Heider - ojciec teorii atrybucji. Założenia:

• że zachowanie jest łączną konsekwencją czynników zewn. (siły tkwiące w otoczeniu) i wew. (siły tkwiące w jednostce). Zachowanie = czyn.zew. + czyn.wew. Nawet jeśli jeden z tych czynników wynosi 0, to zachowanie ma szansę wystąpić, jeśli drugi jest odpowiednio silny.

• czynniki wew. = zdolności × usiłowanie. Jeśli jedna składowa wynosi 0, to druga przestaje mieć znaczenie, bo i tak jest 0.

• usiłowanie - ma dwa wymiary:

intencję - trzeba chcieć danego działania

wysiłek - trzeba starać się je zrealizować

Działanie = f ( siły zewnętrzne + zdolności × usiłowanie)

• możność (can) - odnosi się do relacji między siłami zewnętrznymi a zdolnościami

stąd skrócony wzór: Działanie = f ( możność × usiłowanie)

Usiłowanie ma charakter kontrolowany, możność jest poza kontrolą człowieka.

Bernard Weiner - zajmował się wyjaśnianiem spostrzegania przyczyn sukcesów i porażek.

• do wymiary wew. -zew. dodał: stałość - zmienność i kontrolowalność

		wewnętrzne		zewnętrzne
	Stałe		Zmienne		Stałe		Zmienne
kontrolowane	Typowy wysiłek		Czasowy wysiłek		Opinia nauczyciela		Nietypowa pomoc
niekontrolowane	Zdolności		Nastrój		Trudność zadania		Pech/szczęście

Teoria wniosków korespondentnych - Jones i Davis:

• Heider do tego nawiązywał

• teoria mówiła o wnioskowaniu o dyspozycyjnych cechach człowieka na podstawie jego działania

• zrozumienia działania jako poszukiwanie korespondencji między działaniem, intencją działającego człowieka (aktora) i jego predyspozycjami (cechami osobowości).

• Wniosek korespondentny - to znaczy, że za obserwowanym zachowaniem stoi jakaś trwała cecha aktora. Taki wniosek pozwala zrozumieć przyczynę i przewidzieć zachowania aktora w przyszłości.

• żeby wyciągnąć taki wniosek należy: wiedzieć, czy zachowanie było intencjonalne i jaka była intencja aktora, wiedzieć czy miał on swobodę działania, czy mógł swoim zachowaniem doprowadzić do skutku i czy był tego skutku świadomy.

• wnioskowanie o treści intencji - na podstawie analizy nietożsamych efektów różnych działań aktora (np. Jan wybiera pracę analityka w banku, odrzuca pracę agenta PR i szefa kadr: wszystkie prace dobrze płatne (tożsame), więc co nietożsame? wnioskujemy, że stopień kontaktu z ludźmi i że Jan-analityk jest introwertykiem)

• łatwo wnioskować o cechach, jeśli zachowanie aktora jest sprzeczne z oczekiwaniami

• teoria zakłada, że im bardziej aktor jest pozbawiony swobody działania, tym mniej pewny jest wniosek korespondentny. Badania pokazują, że mimo to ludzie wyciągają wnioski o cechach aktora nawet w przypadku działań uwarunkowanych sytuacyjnie. Jest to podstawowy błąd atrybucji . Badanie „Wiem wszystko” (Ross, Amabile, Steinmetz) - badani podzieleni w pary pytający-odpowiadający. Pytający miał zadawać tylko te pytania z listy, na które znał odpowiedź. Po okazało się, że pytający w ocenie własnej i w ocenie obserwatorów był mądrzejszy jak odpowiadający.

• Jones i Davis uważają, że atrybucje są też zniekształcane przez czynniki motywacyjne. Wynik korespondentny z cechami aktora, gdy

• jego działanie ma silne konsekwencje dla obserwatora

• kiedy jego działania są interpretowane jako skierowane na obserwatora

Model współzmienności Kelleya - wyjaśniając czyjeś powtarzalne zachowanie bierze się pod uwagę:

• wybiórczość zachowania - czy dana reakcja u aktora zachodzi tylko przy tym bodźcu

• spójność zachowania - czy zawsze ta sama reakcja na daną sytuację

• powszechność zachowanie - czy inni też mają taką reakcję

Ogólnie chodzi o sprawdzenie, które czynniki współzmieniają się z obserwowanym zachowaniem.

Fiske i Taylor - w największym stopniu atrybucje są oparte na spójności zachowania, w najmniejszym na powszechności.

Do zachowań jednorazowych Kelley proponuje:

• reguły powiększania - obserwator powiększa rolę danej przyczyny zachowania, jeśli w tej samej sytuacji działają czynniki hamujące zaobserwowane zachowanie, np. gdy Janek jest uprzejmy dla szefa to nie wnioskujemy, że jest taki ogólnie. Gdy jest uprzejmy dla „pyskatej sprzątaczki” - jest uprzejmy ogólnie, bo nawet zachowanie sprzątaczki (hamujące) nie wpływa na jego uprzejmość.

• pomniejszania - obserwator pomniejsza rolę danej przyczyny zachowania, jeśli w tej samej sytuacji działają jeszcze inne możliwe przyczyny tego samego zachowania, np. sądzimy, że Janek miał wypadek w nocy, bo był zmęczony, ale Janek miał wypadek w nocy gdy padał śnieg, bo były złe warunki (pomniejszamy rolę zmęczenia).

• Deformacje procesu atrybucji

Nie jest taki pięknie, jak to pokazują teorie wniosków korespondentych czy współzmienności. Częste są deformacje procesu atrybucji takie jak:

Podstawowy błąd atrybucji - skłonność do przypisywania cudzych zachowań czynnikom wewnętrznym, przy niedocenianiu roli sytuacyjnych wyznaczników tych zachowań (Ross).

Wyjaśnienia błędu:

• wyjaśnienie Heidera - że zachowanie aktora wypełnia „pole percepcyjne” obserwatora, a przyczyna jest łączona z tym, co jest w centrum uwagi

• Fiske i Taylor - nie tylko uwaga ważna, dowody:

małe dzieci nie dokonują atrybucji dyspozycyjnych

brak skłonności do takich atrybucji w kulturach kolektywistycznych

ten błąd słabnie, gdy obserwator wie, że będzie musiał uzasadnić swój sąd

błąd występuje też, gdy tylko czytamy o czyimś zachowaniu (a gdzie tu pole percepcyjne?)

• jako heurystyka zakotwiczenia/dostosowania

• jest tendencja do pomijania informacji o powszechności zachowania.

Różnica perspektywy aktor-obserwator - cudze zachowanie wyjaśniamy raczej czynnikami wewnętrznymi, a własne raczej czynnikami zewnętrznymi (Jones, Nisbett).

Przyczyny błędu:

• ukierunkowanie uwagi - w roli obserwatora uwaga jest ukierunkowana na aktora, działający aktor kieruje uwagę na sytuację

• odmienność wiedzy aktora i obserwatora - aktor jest bardziej świadomy czy jego zachowanie zależy od sytuacji czy nie . Im lepiej znamy aktora tym rzadziej popełniamy ten błąd

• zróżnicowany język opisu zachowań własnych i cudzych - aktor używa konkretnych czasowników (ja krzyczałem), a obserwator bardziej abstrakcyjnych (on był agresywny). Im bliższy związek A-O tym bardziej ta tendencja zanika.

Ogólnie ta asymetria jest dość słaba, łatwo zanika dzięki motywowi autowaloryzacji - jeśli nasze zachowanie jest pozytywne, to wolimy myśleć, że to dzięki czynnikom wew.

Egotyzm atrybucyjny - tendencja do wyjaśniania własnych zachowań w pochlebny dla siebie sposób.

Przyczyny:

• motywy autowaloryzacji

• zgodność - niezgodność uzyskanego wyniku z oczekiwaniami

Egocentryzm atrybucyjny - przecenianie własnego wkładu w jakiś wynik osiągany wspólnie z innymi osobami. Ross i Sicoly - pytali małżonków jaki % prac domowych wykonuje on/ona a jaki % wykonuje partner. Suma zazwyczaj przekraczała 100%.

Wyjaśnienia:

• motyw autowaloryzacji

• łatwość w przypomnieniu sobie swoich działań bardziej jak cudzych

• przecenianie tego, w jakim stopniu inni zwrócili uwagę na nasze działania (pozytywne czy negatywne)

Efekt fałszywej powszechności - Ross, Green, House - przecenianie stopnia powszechności własnych sądów. Poglądy inne jak nasze są częściej przypisywane czynnikom wewnętrznym.

Przyczyny:

• otaczamy się osobami o podobnych poglądach, stąd myślimy, że są one powszechne

• nasze poglądy mają podwyższona dostępność umysłową - nie myślimy o innych możliwościach

• przekonanie, że nasze poglądy są powszechne utwierdza nas w ich słuszności

Syndrom wojowniczej mniejszości - przecenianie powszechności pojawia się często u grup mniejszościowych. Badanie - pytania m.in. o aborcję. Te grupy, które były w mniejszości najbardziej przeceniały powszechność swoich poglądów, uznawały też że są słuszne i moralnie lepsze.

• Proceusalne modele atrybucji - chcą pokazać faktyczny przebieg procesu atrybucji

Dwuetapowy model atrybucji Yaccov Trope:

• identyfikacja - odpowiedź na pytanie co robi aktor

• wnioskowanie - dlaczego aktor to robi

Badanie Tropego: pokazywane zdjęcie z twarzą 1) opanowaną, 2) dwuznaczną - może zalęknioną. Badani mieli wyobrazić sobie lękotwórczą sytuację i ocenić lękowość wyrazu twarzy i jako cechę osobowości. Badani wyolbrzymiali lękowość z twarz dwuznacznych, więc nawet to, że sytuacja sama w sobie miała być lękowa, nie chroniło przed oceną osób ze zdjęcia jako ogólnie lękowych.

Trójetapowy model atrybucji D. Gilberta:

• identyfikacja

• automatyczny wniosek o cesze

• kontrolowana poprawka na sytuację

Podstawowy błąd atrybucji pojawia się, bo wniosek o cesze jest automatyczny, pojawia się zawsze, a poprawka na sytuację wymaga użycia zasobów umysłowych, kontroli.

Gilbert, Pelham i Krull - badani obserwowali nagranie wypowiedzi nerwowej kobiety, bez dźwięku, widzieli tematy wypowiedzi kobiety w formie podpisów: 1) silnie niepokojące - upokorzenia, seks, 2) relaksujące - wakacje, hobby. Osoba w warunku 1 była oceniana jako mniej lękliwa jak w warunku 2. Różnica ta zniknęła, gdy badani byli zajęci wykonując inne zadanie, wtedy oceniali kobietę jako równie lękową w 1 i 2 - zaburzony proces poprawki na sytuację.

2. ASOCJACJE: WNIOSKOWANIE NA PODSTAWIE WIEDZY

• Ukryte teorie osobowości - UTO - nieświadomie używana sieć powiązań między poszczególnymi cechami. Salomon Asch - pewne cechy (np. ciepły) mają centralne znaczenie dla wyciągania wniosków o innym człowieku jak inne (np. grzeczny)

Rosenberg przedstawił schemat struktury UTO, który pokazuje współwystępowanie niektórych cech. Wyróżnił on 2 wymiary

• dobry/zły społecznie

• sprawny/ niesprawny intelektualnie

• Zachowanie, cechy i stereotypy

Mimo wszystko ważniejsza jest informacja zindywidualizowana (wpływ r=0,71) jak stereotypowa, np. przynależność do kategorii (r=0,25).

Model równoległego przetwarzania danych o kategoriach, cechach i zachowaniach - Z. Kunda, P. Thagard:

• jest to model koneksjonistyczny

• znaczenie zdarzenia jest definiowane przez jego położenia w sieci informacji o sytuacji = ważne są związki z innymi zdarzeniami/pojęciami (np. pojęcie skin aktywuje inne: agresywny, młody, itd.)

• prawidłowości:

1. stereotypy wpływają na interpretację znaczenia zaobserwowanych zachowań - poprzez aktywowanie cech, które służą do interpretacji, albo przez bezpośrednie aktywowanie interpretacji zachowań

2. stereotypy wpływają na interpretację znaczenia cech - budowlańcy i prawnicy są postrzegani jako równie agresywni, ale nie oznacza to identyczność wniosków o ich zachowaniu

3. zindywidualizowana informacja o osobie spostrzeganej wpływa na rodzaj podschematu używanego w trakcie spostrzegania - np. 4 podstereotypy kobiety: uwodzicielka, profesjonalistka, mamuśka, sportsmenka.

4. stereotypy wpływają na spostrzeżenia konkretnych osób pod nieobecność informacji zindywidualizowanej, zaś słabo lub wcale nie wpływają na spostrzeżenia w obecności takich jednoznacznych informacji - jeśli nie obserwujemy osobiście zachowania osoby to przy interpretacji możemy się posługiwać stereotypami, jeśli jednak je widzimy, to te informacje biorą górę.

5. stereotypy wpływają na spostrzeżenia konkretnych osób, jeżeli zindywidualizowana informacja na ich temat jest wieloznaczna - robotnik i matka kogoś uderzyli. To samo zachowani będąc wieloznacznym interpretowane jest jako pobicie kogoś/ danie klapsa dziecku.

3. OCENIANIE OSÓB

• Oddolna integracja danych

Ilościowe modele integracji danych - opierają się na pomyśle, że nasz stosunek do człowieka jest rezultatem integracji cząstkowych ocen (Anderson):

• sumowanie - na skali -3 + 3 Jan jest +2 mądry, +3 wesoły, +3życzliwy: Jan jest +8

• uśrednianie - średnio Jan jest +2,67

• ważone uśrednianie - zależy od wagi każdej z cech. Może mieć tu wpływ kolejność prezentacji informacji:

• efekt pierwszeństwa - informacje uzyskane jako pierwsze z kolei wywierają silniejszy wpływ na ocenę globalną niż informacje uzyskane później. Wyjaśnienia:

• hipoteza spadku uwagi,

• hipoteza dyskredytowania informacji sprzecznych (dysonans poznawczy),

• hipoteza ukierunkowanego rozwijania naszego sądu o innym człowieku - to co pierwsze jest kanwą dla pozostałych informacji

• efekt świeżości - silniejsze oddziaływanie informacji odebranych jako ostatnie - to też pomaga wyjaśnić hipoteza ukierunkowanego rozwijania sądu, stąd chyba jest ona najlepsza.

Asymetrie ewaluatywne i treść informacji

Nie zawsze jednak stosujemy modele integrowania informacji, bo przecież nie zawsze „mądry” znaczy to samo, najczęściej wpływają na to również inne cechy. Czapiński zwrócił uwagę na asymetrię pozytywno-negatywną - ludzie, których postrzegamy negatywnie/pozytywnie, choćby mieli podobne cechy składowe, oceniani są odmiennie.

• inklinacja pozytywna - skłonność do formułowania raczej pozytywnych niż negatywnych ocen ludzi, siebie, świata. (Choć jak zauważa Wojciszke, w Polsce bywa częstsza jest inklinacja negatywna;) )

• efekt negatywności - silniejsze uzależnienie ocen globalnych od negatywnej niż pozytywnej informacji. Informacja negatywna jest dokładniejsza (choćby więcej określeń w języku) i wymagamy jej głębszego wyjaśnienia.

Do oceny moralności informacje negatywne są bardziej diagnostyczne niż pozytywne

Do oceny sprawności - odwrotnie: jeśli na egzaminie ndst to może przez zmęczenie, brak motywacji. Jeśli jednak bdb, to znaczy, że mamy wysoki poziom zdolności. Albo pytania z zeszłego roku.

• Odgórne wykorzystanie schematów

Wcześniejsze modele opierały się na analizie wielu informacji, były czasochłonne - a najczęściej wyciągamy wnioski od razu, wykorzystując przy tym posiadane już struktury wiedzy. Reakcja afektywna na spostrzeganą osobę może:

• być skutkiem przeniesienia oceny lub emocji z odpowiedniego prototypu na te osobę

• być pod wpływem nawet nieświadomego sklasyfikowania początkowego.

Susan Fiske - badani postrzegali te same cechy w takiej kategorii jak „mój narzeczony” jak neutralne, a przy kategorii „polityk” jako negatywne.

Fiske opracowała model, wg którego oceny schematopodobne pojawiają się w 2 przypadkach:

• gdy wśród danych o osobie jest identyfikator kategorii (np. mundur policyjny) a dane o cechach albo nie dotyczą kategorii (lubi misie), albo są z nią zgodne (wysoki).

• gdy nie ma identyfikatora, ale podane cechy są charakterystyczne dla kategorii (wysoki i zasadniczy, i niezbyt rozgarnięty ), to kategoria jest automatycznie wywoływana.

Fiske - rola schematów w ocenianiu rośnie, gdy:

• dany schemat był niedawno użyty

• schemat jest mało skomplikowany wewnętrznie

• sąd wydawany jest w pośpiechu

• losy człowieka oceniającego nie zależą od człowieka ocenianego

• Tendencyjne stawianie hipotez

Trzecie podejście do wyjaśniania procesu oceniania (Wojciszke):

• proces integracji danych w ocenę nie jest bezstronny, steruje nim hipoteza o wartości ocenianej osoby

• schematy nie dostarczają gotowej oceny, ale hipotezę co do tego, jaki okaże się oceniany

Hipotezy wpływają na przebieg procesu formułowania oceny:

• organizują proces poszukiwania danych w otoczeniu/ w pamięci

• decydują o interpretacji danych i o sposobie ich ujednoznaczniania

• decydują o wiarygodności danych

• zmieniają zachowanie autora hipotezy w taki sposób, że osoby stanowiące obiekt hipotez mogą je potwierdzać własnym postępowaniem (samospełnijąca się przepowiednia)

Strategia diagnostyczności - bierzemy pod uwagę istotne dla hipotezy informacje, ignorując te nieważne.

Strategia konfirmacji - zwracamy uwagę na dane potwierdzające słuszność naszej hipotezy, ignorujemy te sprzeczne.

Wojciszke - badani mieli odgadnąć stosunek do koleżanki jej rówieśników z klasy pytając o cechy, które były na liście. Badani stawiali 2 hipotezy: 1) gdy dziewczyna ze zdjęcia była ładna - pytali o cechy pozytywne, gdy brzydka - odwrotnie.; 2) gdy otrzymali informację zwrotną, porzucali hipotezę pierwszą, jeśli była sprzeczna z tą inf., jeśli pozytywna cecha dziewczyny była potwierdzona - pytali o pozytywne cechy, gdy zaprzeczona - o negatywne. Ale podobno rzadko porzucamy pierwotne hipotezy.

Zjawisko samospełniającej się przepowiedni - produkowanie danych potwierdzających hipotezę, mimo jej fałszywości.

Rosenthal i Jacobson - mierzyli IQ dzieci, wylosowali 20% i powiedzieli nauczycielom, że u tych dzieci w ciągu roku IQ znacznie wzrośnie. Po roku IQ tych 20% dzieci rzeczywiście wzrosło - prawdopodobnie przez zmianę postępowania nauczycieli.

Mechanizm samospełniającej się przepowiedni:

stawiamy hipotezę o osobie  traktujemy ją zgodnie z naszymi oczekiwaniami  osoba reaguje na nasz zachowanie, potwierdzając naszą hipotezę

4. PODSUMOWANIE

3 modele formułowania oceny:

• oddolnie - integrujemy oceny cząstkowe

• odgórnie - przenosimy na osobę gotową już reakcję afektywną ze schematu

• trzeci model - że schematy i przesłanki służą nam do stawiania hipotez o wartości ocenianego, a te hipotezy działają tendencyjnie na proces poszukiwania i interpretacji danych.

---