EKONOMIA

Podstawowe pojęcia o przedmiocie Ekonomii.

• Określony sposób gospodarowania, postępowania

• Dzieli się na różne podgrupy:

• makroekonomia (dotyczy gospodarki całego państwa, kraju)

• mikroekonomia (przedsiębiorstwa, małe miasta, gminy)

Wykład.1.

1.X.2002r.

Ekonomia jest nauką o prawidłowościach rządzących procesem gospodarowania, czyli gospodarczą działalnością ludzi. Te prawidłowości określamy mianem PRAW EKONOMICZNYCH.

Gospodarowanie jest działalnością ciągłą, stale powtarzającą się, dlatego mówimy o procesie gospodarowania. Istotnym jego uwarunkowaniem jest ograniczenie zasobów gospodarczych. Zasoby te obejmują zasoby ludzkie wraz z wiedzą i praktycznymi umiejętnościami ludzi, zasoby naturalne np. ziemia wraz z wszelkimi znajdującymi się bogactwami, woda, powietrze oraz zasoby będące wynikiem wcześniejszej działalności człowieka np. przetworzone półprodukty, narzędzia, maszyny i urządzenia, budynki i hale fabryczne, żywność, odzież, mieszkania, środki transportu, środki finansowe.

Ekonomia pokazuje w jaki sposób ludzie działają w różnych warunkach społeczno-gospodarczych. Korzystają z tych ograniczonych zasobów, jak ich używają do prowadzenia działalności gospodarczej, jak je rozdzielają pomiędzy różne konkurencyjne wobec siebie zastosowania, a także czym kierują się dokonują tego typu wyboru. Nauka ta pokazuje również czy wykorzystanie ograniczonych zasobów jest efektywne i analizuje czynniki od których to zależy.

Wykład.2.

8.X.2002r.

GŁÓWNE NURTY I PRZEDMIOT BADAŃ EKONOMII

Refleksja nad gospodarowaniem towarzyszy ludzkości od początku gospodarczej działalności. Początkowo były to spostrzeżenia na marginesie innych rozważań, że nie mogły stanowić zwartego systemu teoretycznego ani odrębnej dyscypliny naukowej. Dopiero burzliwy rozwój gospodarki towarowo - pieniężnej w kapitalizmie stworzył podstawy i potrzebę teoretycznej analizy prawidłowości procesu gospodarowania.

W II połowie XVIII w. powstaje pierwszy zwarty system teoretyczny zwany ekonomia klasyczną. Głównymi przedstawicielami są tutaj: Adam Smith (1723 - 1790) i Dawid Ricardo (1772 - 1823). Wielki traktat Smitha „Badanie nad naturą i przyczynami bogactwa narodu” został opublikowany w 1776 roku na początku ery przemysłowej. Główne dzieło Dawida Ricardo „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania” powstało 40 lat później tj. w roku 1817 czyli w czasie pełnego rozkwitu rewolucji przemysłowej. System teoretyczny Smitha i Ricardo stanowi podstawę liberalizmu ekonomicznego czyli teorii głoszącej, że wolnokonkurencyjna gospodarka samoczynnie bez zewnętrznej ingerencji dąży do równowagi. Słynne słowa: „dajcie nam swobodę działań i ruchu ” miały stanowić przewodnią ideę ustawodawstwa i naczelną wskazówkę dla administracji państwowej. Rząd nie powinien ingerować w procesy gospodarcze, ponieważ niewidzialna ręka rynku dokonuje optymalnej alokacji zasobów do poszczególnych dziedzin wytwarzania, uruchamia samoregulujące mechanizmy gospodarki i jej ustawiczne dążenie do równowagi. U podstaw takiego spojrzenia na procesy gospodarcze leży pogląd, że interesy społeczne są wypadkową interesów indywidualnych. Klasycy traktują społeczeństwo jako sumę jednostek wobec tego wolna i nie skrępowana działalność jednostek kierujących się zasadą korzyści materialnych przyczynia się do powiększenia korzyści społecznych. Panuje harmonia interesu osobistego i społecznego. Interes osobisty stanowiący motyw działania podmiotu w warunkach wolności gospodarczej zapewnia optymalny rozwój ekonomiczny i realizację interesu społecznego. To co łączy te dwie płaszczyzny to jest wolnokonkurencyjny rynek zapewniający dążenie gospodarki do równowagi. To optymistyczne spojrzenie w kwestii przywracania równowagi ekonomicznej wynika ze stanowiska ekonomii klasycznej.

Jon Said (1763 - 1832) ogłosił opublikowany w 1803 roku „Traktat o ekonomii politycznej” tezę, że produkcja stwarza możliwość zbytu produktów, tzn. tworzy efektywny popyt wystarczający na zakup, realizację całej podaży towarów. W systemie ekonomicznym nie może więc wystąpić nadprodukcja będąca wyrazem nierównowagi między popytem a podażą. Pogląd Saida wynika z założenia neutralności pieniądza oraz teorii usług czynników produkcji. Pieniądz jest neutralny, kiedy zmiana jego ilości w obiegu powoduje wyłącznie zmiany wielkości nominalnych (cen) natomiast nie wpływa na kształtowanie się wielkości realnej (jak poziom i struktura produkcji, poziom zatrudnienia). Pieniądz odgrywa w procesie wymiany jedynie rolę technicznego pośrednika. Wartość produktu jest tworzona w procesie produkcji przez pracę, kapitał i ziemię. Wszystkie czynniki są wartościowo twórcze, świadczą w procesie produkcji usługi, za które otrzymują wynagrodzenia, w procesie produkcji powstają więc z jednej strony produkty a z drugiej dochody będące ścisłym odzwierciedleniem ich wartości czyli powstaje siła nabywcza niezbędna do ich realizacji. W skali globalnej strumień wartości produktu musi być więc równy strumieniowi dochodu. Jeżeli nawet część dochodu zostaje wycofana z obiegu to neutralność pieniądza sprawi, że ceny się obniżą dostosowując się do zmniejszonego strumienia dochodu. Równowaga między globalną podażą a globalnym popytem zostaje uratowana. Wytworzyć to wg Saida zrealizować.

Założenie, że produkcja sama tworzy sobie rynki zbytu nie miało szans powodzenia w ciągle zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej nawet już w fazie burzliwego rozwoju kapitalizmu. Powstające zakłócenia procesu reprodukcji wyzwoliły krytykę prawa Saida, prowadzoną zresztą z różnych punktów widzenia.

Tomasz Malkus znany jest przede wszystkim jako autor tzw. „prawa ludności”. Głosi ono, że ludność w razie braku przeszkód wzrasta w postępie geometrycznym a środki utrzymania jedynie w postępie arytmetycznym. Ta asymetria musi doprowadzić zdaniem autora do ujemnych skutków społecznych. Zaleca więc tzw. „roztropne metody postępowania” w celu ograniczenia przyrostu naturalnego. Do tego wątku rozważań Malkusa nawiązują współcześni zwolennicy ograniczania liczby urodzeń szczególnie w słabo rozwiniętych krajach Azji i Afryki. Malkus kwestionuje tezy Saida o automatycznym dopasowywaniu się popytu do sprzedaży i o rodzeniu się popytu przez podaż wskazują ca brak tożsamości warunku produkcji i realizacji wykazuje możliwość powszechnej nadprodukcji. Proponuje pobudzanie popytu między innymi poprzez zwiększenie konsumpcji klas nieprodukcyjnych, rozwijaniem robót publicznych finansowanych z podatków, zwiększenie konsumpcji dóbr luksusowych. Działania te mają zmniejszyć rozwarcie między potencjalną produkcją a efektywnym popytem.

Również wg Simon de Sisuandi, jednego z pierwszych krytyków ekonomii klasycznej należy odwrócić dotychczasowe rozumowanie Saida i Ricardo. A zatem nie podaż tworzy popyt lecz odwrotnie, popyt umożliwia podaż.

Jakie są źródła niedostatku popytu, nienadążania zdolności konsumpcyjnej społeczeństwa ze wzrostem produkcji globalnej. Wg Sismondiego rozwój produkcji przemysłowej i towarzyszący mu postęp techniki oznacza z jednej strony wzrost produkcji z drugiej zubożenie drobnych wytwórców, co pociąga za sobą uszczuplenie zdolności konsumpcyjnej czyli kurczenie się rynku wewnętrznego. W późniejszych pracach autor ten nieco łagodzi tezę o absolutnym kurczeniu się rynku wewnętrznego, natomiast twierdzi, że rynek wewnętrzny poszerza się przy periodycznym nasilaniu się dysproporcji między produkcją a konsumpcją.

Główne grupy ekonomii:

1. ekonomia klasyczna: refleksja nad gospodarowaniem towarzyszy nam od początku działalności gospodarczej ludzi. W pierwszym okresie były to rozważania, które nie stanowiły zwartego systemu teoretycznego, dopiero burzliwy rozwój gospodarki towarowo - pieniężnej w okresie kapitalizmu stworzył podstawę i potrzebę teoretycznej analizy prawidłowości procesów gospodarowania. W sporze wokół prawa rynku przegrali teoretycy wskazujący na popytowe uwarunkowanie procesów gospodarczych.

2. ekonomia neoklasyczna: czołowymi postaciami szkoły neoklasycznej są Marshal (1822 - 1929), Żewon (1835 - 1881), Clerk (1847 - 1938) oraz Piguł (1887 - 1959). Neoklasycy rozbudowują w szczególności mikroekonomiczne podstawy teorii ekonomicznej w tym teorie rynku konsumenta i przedsiębiorstwa oraz teorię podziału. Nawiązując do dorobku ekonomii klasycznej przyjmują, że między poszczególnymi czynnikami działalności gospodarczej istnieje ścisła współzależność, tzn. w procesie gospodarki następuje harmonijne dopasowanie się poszczególnych wielkości zapewniające równowagę przy pełnym wykorzystaniu potencjału produkcyjnego w gospodarce. Stojąc na stanowisku, że wszelkie twierdzenia o zbiorowych zjawiskach społecznych należy redukować do twierdzeń o zachowaniu jednostek, jak również do twierdzeń o dyspozycjach, przekonaniach, postawach i wzajemnych powiązaniach pojedynczych osobników ludzkich. Psychika jednostek stanowi podstawę wyjaśniania zjawisk społecznych, ich ostateczny układ odniesienia do zjawisk zbiorowych. Oznacza to, iż zależności sformułowane na szczeblu mikroekonomicznym przenosi się na szczebel globalny makroekonomiczny. Takie podejście badacze nazywają indywidualizmem metodologicznym. Ten sposób podejścia do analizy zjawisk ekonomicznych cechuje również inne ówczesne kierunki teoretyczne. Można tutaj wymienić szkołę austriacką oraz szkołę lozańską. Głównymi przedstawicielami szkoły austriackiej byli Ben Bawerk (1851 - 1914) oraz Wizer (1851 - 1926), twórcy szkoły lozańskiej to Walgras (1834 - 1910) oraz Paretto (1848 - 1923). Szkołę lozańską określa się jako szkołę matematyczną. Podjęła ona próbę przedstawienia w formie układu równań statycznego obrazu całego systemu gospodarczego. Koncepcja ogólnej równowagi ekonomicznej sprowadza się do tezy, że układ wielkości ekonomicznej posiada zdolności powrotu do równowagi.

Wymienione 3 szkoły (austriacka, neoklasyczna, lozańska) stosują zbliżoną metodę badawczą opartą na mikroekonomicznym punkcie widzenia, na subiektywizmie oraz zastosowaniu rachunku marginalnego. Z tego względu bywają włączone w jeden nurt teoretyczny określany kierunkiem subiektywno - marginalistycznym.

3. kenisizm i jego ewolucja: pojawienie się w systemie społeczno - gospodarczym nowych zjawisk (monopolizacja gospodarki i pogłębiające się kryzysy gospodarcze) sprawiło, że ich interpretacja wymagała nowych odmiennych od założeń szkoły neoklasycznej narzędzi badawczych. Rozwija się ekonomia dobrobytu, głosząca tezę, że wolność gospodarcza nie zapewnia maksimum dobrobytu społecznego i dopuszczająca działalność interwencyjną państwa w celu jego optymalizacji. Powstaje teoria niedostatku konkurencyjnego, przedstawicielami są Robinson (1903 - 1986) oraz Czemberlin (1899 - 1967) jednak prawdziwą opozycję w stosunku do kanonów neoklasycznych stanowi teoria Johna Kensa (1883 - 1946). Ukazanie się w 1936 roku jego głównego dzieła pt. „Ogólna teoria zatrudnienia procentu i pieniądza” spowodowało prawdziwy przewrót teoretyczny zwany od nazwiska autora rewolucją kejnowską:

po 1) sprowadza neoklasyczny system teoretyczny do marginalnego przypadku równowagi przy pełnym wykorzystaniu czynników produkcji. Negując ten system tworzy teorię ogólną obejmującą stany równowagi makroekonomicznej przy różnym stopniu wykorzystania potencjału produkcyjnego. O stopniu wykorzystania potencjału produkcyjnego decyduje efektywny popyt. Jego wielkość, składniki oraz czynniki określające zachowanie tych komponentów czyni Kejns centralnym problemem swoich rozważań, zrywa z prawem Saja;

po 2) charakterystyczny dla neoklasycznej koncepcji równowagi współzależny związek między poszczególnymi zjawiskami społecznymi zastępuje związkiem przyczynowym. Pewne elementy procesu gospodarczego traktuje jako dane inne, jako zmienne niezależne określające zmienne zależne. Te wielkości gospodarcze oraz związek między nimi są rozpatrywane w skali makroekonomicznej. Zrywa więc z indywidualizmem metodologicznym i tak obszarem badań stają się nie poszczególne podmioty gospodarujące ale makroekonomiczne warunki produkcji i realizacji;

po 3) Kejns postuluje konieczność zjawisk pieniężnych ze światła ceni i włączenie ich do analizy rzeczywistego procesu gospodarczego. Podkreśla, że sytuacja na rynku pieniężnym ma wpływ na rozmiary działalności gospodarczej, na wielkość dochodu narodowego. Nie można więc budować systemu teoretycznego bez pieniądza i włączać go dopiero po zakończeniu analizy brakującej jako ewentualny czynnik zakłócający przebieg procesów gospodarczych rozpatrywanych w wielkościach realnych.

Wykład.3.

15.X.2002 r.

Renesans koncepcji liberalnych i konserwatywnych.

Niezależnie od różnic charakteryzujących poszczególne kierunki kenisizm stanowił teoretyczne uzasadnienie interwencjonizmu państwowego i politycznego gospodarki aż do początków a nawet do lat 70 - tych. Nowe zjawiska w gospodarce kapitalistycznej a przede wszystkim nasilenia się zjawisk inflacyjnych i osłabienie tempa wzrostu gospodarczego podważyły podstawy teorii kejsowskiej, zarówno w jej funkcji objaśniającej jak i praktycznej polegającej na wykorzystaniu jej twierdzeń w polityce gospodarczej. Teoria ekonomii poszukuje koncepcji wyrażającej wiarę w skuteczność mechanizmu rynkowego i niechęć do roli państwa w gospodarce. W ten sposób następuje rozwój koncepcji neoliberalnych i neokonserwatywnych, stąd doktryny ekonomiczne:

1. monetaryzm

2. nowa ekonomia klasyczna

3. nowa szkoła austriacka

4. ekonomiczna teoria polityki

5. ekonomia strony podażowej

Wszystkie te doktryny łączy przekonanie, że rynek stanowi najlepszy sposób koordynacji działań poszczególnych podmiotów gospodarczych. Różnicuje je natomiast zakres dopuszczalnej interwencji państwa i teoretyczne uzasadnienie tego typu ingerencji.

Ad.1.

Kierunek zwany monetaryzmem obejmuje dorobek teoretyczny Fridmana i jego współpracowników. Monetaryści przyjmują tezę o neutralności pieniądza. Przypomnijmy, że pieniądz jest neutralny kiedy zmiana jego ilości w obiegu powoduje wyłącznie zmiany wielkości nominalnych, tj. cen natomiast nie wpływa na kształtowanie się wielkości realnych takich jak produkcji czy zatrudnienie. Przyjęcie takiego założenia implikuje stosunek do kejsowskiej polityki stymulowania popytu globalnego. Polityka ta wiąże się z powiększaniem ilości pieniądza w obiegu. Neutralność pieniądza oznacza, że musi być ona nieskuteczna, jeśli chodzi o wielkości realne, prowadzi jedynie do zwiększenia inflacji czyli do wzrostu przeciętnego poziomu cen. Inflacja w długim okresie jest zjawiskiem wyłącznie pieniężnym. Jej zwalczanie powinno być zasadniczym celem makroekonomicznej polityki państwa. Ponieważ inflacja jest zjawiskiem wyłącznie pieniężnym do jej zwalczania należy stosować instrumenty polityki monetarnej, w szczególności zapewnić stałe tempo przyrostu podaży pieniądza na poziomie 3-4 % rocznie. Propozycja tempa przyrostu podaży pieniądza na poziomie 3-4 % rocznie wynika stąd, że tyle wynosi naturalna stopa wzrostu produkcyjnego potencjału gospodarki. Stosowanie innych narzędzi polityki gospodarczej jest nie wskazane, gdyż zakłóca naturalną grę sił rynkowych, co ujemnie wpływa na przebieg procesów gospodarczych oraz ze względu na opóźnienia w czasie, między dokonaniem diagnozy i praktycznymi efektami zastosowanych środków, może generować zamiast łagodzić wahania cykliczne.

Ad.2.

Jest to jeden z najbardziej wpływowych nurtów w ekonomii klasycznej. Najważniejszym jego przedstawicielem jest Lukas. Nowa ekonomia klasyczna oparta jest na założeniu pełnej elastyczności rynków, teorii racjonalnych oczekiwań oraz monetarystycznej koncepcji inflacji. Założenie pełnej elastyczności rynku oznacza, że wszelkie stany nierównowagi są nieomal natychmiast likwidowane a transakcje są zawierane po cenach równowagi rynkowej. Dotyczy to nie tylko rynku dóbr konsumpcyjnych ale także rynku czynników produkcji. Założenie takie jest wyrazem wiary w mechanizm rynkowy i jest bardzo radykalny.

Teoria racjonalnych oczekiwań wyrosła z krytyki przyjmowanej przez niektórych teoretyków (np. Fridmana) hipotezy oczekiwań adaptacyjnych. Hipoteza ta głosi, że ludzie w kształtowaniu oczekiwań, co do przebiegu danego zjawiska ekonomicznego w przyszłości kierują się przebiegiem danego zjawiska w przeszłości. Posługują się mechaniczną metodą ekstrapolacji. Może to prowadzić do systematycznych błędów i rozbieżności między wielkościami oczekiwanymi a rzeczywistymi. Rozważmy to na przykładzie oczekiwań inflacyjnych. Przypuśćmy, że stopa wzrostu ilości pieniądza jest coraz wyższa i tempo inflacji również rośnie. Prosta ekstrapolacja dotychczasowej stopy inflacji wpłynie na stałe niedoszacowanie przyszłej inflacji. Przewidywania obciążone są systematycznym błędem. Przewidywana stopa inflacji okazuje się zawsze niższa od rzeczywistej. Hipoteza oczekiwań zakłada, że ludzie analizując np. prowadzoną przez rząd politykę ekonomiczną, oprócz przebiegu danego zjawiska w przeszłości wykorzystują wszelkie dostępne informacje, które mogą im ułatwić poprawne prognozowanie i nie dają się systematycznie oszukiwać.

Wracając do naszego przykładu, jeżeli podmioty gospodarcza na podstawie doświadczeń z przeszłości nauczyły się, że tempo wzrostu cen zależy od wcześniejszych zmian tempa wzrostu podaży pieniądza to na podstawie kształtowania się odpowiednich agregatów pieniężnych potrafią przewidzieć stopę inflacji w przyszłości. Wydarzenia niespodziewane, tzw. szok i wewnętrzne mogą spowodować błędne prognozy. Prowadzi to w konsekwencji do tezy o całkowitej niesłuszności i nieskuteczności polityki stabilizacyjnej państwa. Wszelka zamierzona zmiana polityki jest przez podmioty antycypowana i tym samym neutralizowana, państwu pozostaje więc jedynie tworzenie stabilnych, ogólnych reguł funkcjonowania gospodarki.

Ad.3.

Podobnie antyetaptystyczny charakter mają tezy teoretycznie nowej szkoły austriackiej. Czołowym przedstawicielem tego kierunku jest Hajek. Według niego państwo nie jest w stanie zastąpić rynku jako mechanizmu alokacji zasobów, ponieważ nie dysponuje i nie może dysponować niezbędnym zasobem informacji. Informacja jest rozproszona wśród olbrzymiej ilości jednostek. Rynek stanowi najbardziej skuteczny mechanizm porządkowania informacji i podejmowania na ich podstawie działań przez poszczególne podmioty gospodarcze. Oczywiście rynek może spełniać tę funkcję w warunkach, gdy system cen kształtuje się w sposób całkowicie dowolny i swobodny w warunkach konkurencyjnych. Rząd powinien doskonalić przepisy prawne w celu stworzenia warunków do sprawnego funkcjonowania konkurencji.

Ad.4.

Doktryna ekonomicznej teorii polityki penetruje dziedziny pomijane przez inne nurty badawcze. Analizuje polityczne ramy w jakich zachodzą procesy gospodarcze i realizowana jest polityka ekonomiczna. Bada interakcje między sferą ekonomii i sferą polityki. W USA nurt ten nosi nazwę teorii wyboru publicznego. W Europie - ekonomicznej teorii polityki lub nowej ekonomii politycznej. Czołowym przedstawicielem jest Buhanan. W teorii wyboru publicznego zasada indywidualizmu metodologicznego zostaje rozszerzona na takie zbiorowe instytucje jak Rząd, Partie polityczne, Grupy interesu. Oznacza to, że w tych instytucjach ostatecznym podmiotem jest jednostka, która optymalizuje swoją egoistyczną funkcję celu i w gruncie rzeczy jest jej obce pojęcie interesu społecznego. Państwo nie jest więc z definicji instytucją odzwierciedlającą interesy całego społeczeństwa. Może też być niesprawna lub wyręczać rynek funkcji alokacji zasobów. Do oceny skuteczności działań państwa należy więc stosować takie metody analizy, które służą do badań niesprawności rynku. Państwo powinno więc interweniować jedynie w takich sytuacjach, gdy istnieją powody potwierdzone, że zastosowane przez nie w formie oddziaływania będą mniej kosztowne od oddziaływań mechanizmu rynkowego. Dodatkowe argumenty przeciwko aktywnej ekonomii roli państwa wywodzą się z koncepcji politycznego cyklu koniunkturalnego. Koncepcja to głosi, że rząd oddziaływując na przebieg procesów gospodarczych jest czynnikiem generującym a nie wygaszającym cykliczny rozwój gospodarki. Kieruje się bowiem celem, którym jest zwycięstwo w wyborach i utrzymanie się przy władzy, a nie strategicznymi długookresowymi wymaganiami rozwoju gospodarczego.

Ad.5.

Ekonomia strony podażowej nie stanowi zwartej koncepcji teoretycznej. Jest to raczej zestaw propozycji pod adresem polityki ekonomicznej. Zyskała sławę gdy jej postulaty zostały uwzględnione w programie ekonomicznym Regana. Najbardziej znanym przedstawicielem jest Kristola. W myśl poglądów ekonomii wszelkie trudności w funkcjonowaniu gospodarki wynikają stąd, że zewnętrzne czynniki zakłócają działanie mechanizmów rynkowych. Takim czynnikiem jest właśnie ingerencja państwa, jego polityka szczególnie podatkowa, zaciemnia decyzje alokacyjne i stan aktywności gospodarczej. Zalecana polityka podażowa, czyli zorientowana na podnoszenie poziomu potencjalnej produkcji obejmuje takie środki jak: redukcje podatków zmierzająca do pobudzenia inwestycji, obniżka podatków od dochodów osobistych, ulgi podatkowe na subsyaliowanie kosztów szkolenia zawodowego w celu zwiększenia podaży pracy oraz ograniczenia sektora publicznego. Środki te powinny wpłynąć na sprawniejsze funkcjonowanie rynku i ograniczenie zakłóceń w gospodarce.

INSTYTUCJONALIZM

Współczesny instytucjonalizm inaczej neoinstytucjonalizm nawiązuje do teoretycznego dorobku rozwiniętego w Niemczech, zwaną szkołą historyczną. Czołowymi przedstawicielami byli: Roszer, Kuis, Szmoler, Weber, Zombald. Ogólnej teorii ekonomicznej nie można zdaniem szkoły historycznej opierać na koncepcji człowieka ekonomicznego. Motywy jakimi kieruje się jednostka są o wiele bardziej złożone. Nie mniejszą rolę niż bodźce materialne odgrywają bodźce moralne, psychika gospodarcza, która wpływa na podstawy osób prowadzących działalność gospodarczą na hierarchię uznawanych przez nie wartości oraz na sposoby realizacji tych celów. W systemie teoretycznym należy uwzględnić zwrotne oddziaływanie płaszczyzn gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturowych.

Wykład.4.

29.X.2002r.

GOSODARKA ŚWIATOWA

Nieustannie rozwija się wymiana międzynarodowa w jej rozmaitych formach i wiąże gospodarki krajowe w jeden wielki światowy organizm gospodarczy. Przez gospodarkę światową rozumie się globalny system elementów uczestniczących w międzynarodowych stosunkach gospodarczych.

Podmioty gospodarcze oddziaływują na siebie z rozmaitą siłą i w różnych kierunkach. Owe oddziaływania dokonują się za pośrednictwem powiązań rzeczowych i regulacyjnych. W działaniu gospodarki światowej widoczny jest pewien ład czyli wzór zasad określających zachowania uczestników we wzajemnych stosunkach. Całość systemu funkcjonuje dzięki zawartej w nim sieci komunikacyjnej i transportowej. Jej istnienie umożliwia przepływ informacji i rzeczy. Gospodarka światowa i jej środowisko, z którego czerpie zasoby potrzebne do jej działania, do którego usuwa pozostałości z tej działalności.

GŁÓWNE PODMIOTY GOSPODARKI ŚWIATOWEJ

Rozpatrując termin gospodarki światowej można dojść do wniosku, że każdy podmiot gospodarczy, nawet najmniejszy jest elementem składowym gospodarki światowej, podobnie jak komórka jest elementem organizmu ludzkiego. Jednak ten najniższy szczebel nie zawsze będzie nas interesował. Np. jednoosobowa firma rzemieślnicza produkująca i eksportująca swój wyrób jest uczestnikiem stosunków międzynarodowych, ale w ogromnej ilości przypadków takie, czy nawet większe firmy są biernym uczestnikiem, nie mających możliwości wpływu na kształt stosunków międzynarodowych. Za podstawowy element gospodarki światowej zwykło się uważać gospodarstwo krajowe. Stanowi ono wyodrębniony granicami polityczno - ekonomicznymi obszar, na którym działają podmioty gospodarcze niższego szczebla. Zbiorowość ponad 180 gospodarstw krajowych współczesnego świata jest niezwykle jednorzędna. Istnieją kraje o wielkim terytorium, znacznym potencjale siły roboczej a jednocześnie słabo zaludniona na niektórych obszarach lub też kraje bardzo małe o wielkim potencjale siły roboczej, jedno- lub wielonarodowościowe, bogate lub ubogie, zaawansowane w rozwoju technologicznym lub zacofane. Wszystkie jednak mają wspólną cechę i są odrębnymi organizmami gospodarczymi w tym sensie, że suwerennie ustanowiono w nich sposób organizacji życia gospodarczego.

Organizacja życia gospodarczego obejmuje nie tylko wnętrze kraju. Władze państwowe mają także w pewnej mierze możność kształtowania działalności podlegającym ich podmiotu poza obszarem własnej gospodarki. Np. narzędziami polityki handlowej można wpływać na kierunki geograficzne i strukturę towarową wyboru firm eksportujących.

Niektóre gospodarki krajowe łączą się w ugrupowania regionalne. Są to zespolone układy gospodarstw krajowych, połączonych szczególnie intensywnymi przepływami realnymi i informacyjno - regulacyjnymi. Zwykle ugrupowania regionalne powstają w wyniku poprzednich procesów integracyjnych np. UE, jednak nie zawsze tak musi być. Nieliczne ugrupowania wykształciły się w wyniku zwykłej współczesnej gospodarki, np. takiej, która nie obejmuje mechanizmów integracyjnych, np. ASEAN (Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo - Wschodniej).

GŁÓWNE TENDENCJE ROZWOJOWE

W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ

Gospodarka światowa jest super organizmem gospodarczym, który się nieustannie rozwija. Z tym, że rozwój jest tutaj pojęciem wtórnym do jednoznacznego określenia. Należy zwrócić uwagę, że cecha rozwoju są procesy nieustannych zmian zachodzące w gospodarce i zmieniające jej obraz z upływem czasu. Cechą rozwoju jest zmienność podmiotu gospodarki światowej, relacji między nimi, jak również powiązań łączących podmioty. Za główne tendencje rozwoju światowej gospodarki należy uznać postępującą internacjonalizację (umiędzynarodowienie) życia gospodarczego. Jest to zjawisko bardzo ogólne i leżące u podstaw gospodarki światowej. Obserwujemy internacjonalizację w sferze produkcji i sferze wymiany.

1. polega na tym, że w coraz większym stopniu procesy produkcyjne są rozłożone między różne kraje, dotyczy to szczególnie towarów przemysłowych o wysokiej złożoności, których na dobro marginalne składają się komponenty, surowce, części i materiały produkowane często w różnych krajach.

2. Drugi typ internacjonalizacji wyraża się w tym, że również procesy wymiany w coraz większym stopniu nabierają charakteru międzynarodowego.

Bezpośrednią konsekwencją internacjonalizmu gospodarowania jest narastanie współzależności między gospodarstwami krajowymi. Przez współzależność będziemy rozumieć sytuację, w której jeden kraj polega na zasadach ekonomicznych drugiego kraju i na odwrót. Np. kraje Europy Zachodniej łączą się z rejonem Zatoki Perskiej w więzi o charakterze współzależności. Np. kraje europejskie korzystają z dostaw ropy naftowej z tego regionu, natomiast kraje Arabskie w znacznej mierze uzależnione są od importu towarów przemysłowych, zwłaszcza zaawansowanych technologicznie z Europy Zachodniej.

Obecnie zawiązujące się współzależności, oprócz charakteru rzeczowego, mają coraz częściej charakter finansowy. Jest to wyrazem wzrostu znaczenia stosunków międzynarodowych we współczesnym świecie.

W ostatnich dziesięcioleciach niezwykłe przyspieszenie wykazuje rozwój rynków pieniężnych, tj. rynków walutowych i rynków kredytowych, których funkcjonowanie bywa najczęściej z sobą splecione. Rozwijają się ponadto operacje pozarynkowe, takie jak inwestycje wielkich firm, przepływy pomocy gospodarczej, operacje instytucji finansowych, tj. międzynarodowy Fundusz Narodowy czy Bank Światowy. Zmieniające się nieustannie przepływy narodowe są przejawem poszukiwań coraz bardziej efektywnego zastosowania kapitału. W dążeniu do ich korzystnej lokaty dysponenci kapitału oraz ich użytkownicy popełniają niekiedy błędy czego skutkiem jest m.in. zadłużenie „trzeciego świata”.

Cechą charakterystyczną światowej wymiany towarów i usług, oprócz jej wzrostu jest jej ewolucja strukturalno - jakościowa. Z jednej strony zmienia się struktura wymiany towarowej, z drugiej zaś rośnie znaczenie handlu towarami przemysłowymi a zwłaszcza highttechnologii, czyli towarami i wytworami z nośnikami najnowszej technologii. Obejmują one towary o wysokim wkładzie technicznej informatyki, elektroniki, np. sprzęt, niektóre urządzenia telekomunikacji, wysokiej klasy aparaturę muzyczną, wyroby przemysłu kosmicznego oraz biotechnologię.

GŁÓWNE PROBLEMY GLOBALNE

Między krajami zawiązują się rozmaite konfiguracje wzajemnych zależności. Współzależności i wzajemne uwarunkowania stają się coraz ściślejsze, bo choć świat jest podzielony i zróżnicowany pod względem dobrobytu i systemu ekonomicznego, to wydaje się coraz mniejszy, gdyż sprawia to szybkość przekazu informacji i środków transportu. Określona jedność świata sprzyja wykształceniu się globalnej świadomości. Ludzie zaczynają zdawać sobie sprawę, że świat stoi w obliczu wielu zagrożeń i problemów, do niedawna niedostrzeganych. Umiędzynarodowieniu uległo nie tylko życie gospodarcze oraz problemy z nim związane. Pozornie wiele z tych problemów nas nie dotyczy, gdyż występują dla nas nie w sposób bezpośredni a pośredni. Problemy demograficzne: w ciągu ostatnich 35 lat ludność świata podwoiła się, wzrosła przeciętnie 2% rocznie, co roku na świecie przybywa ok. 100 mln ludzi, którzy powinni być nakarmieni, odziani, a w niedalekiej przyszłości powinno powstać tyle nowych miejsc pracy i mieszkań. Tak powinno być, ale rzeczywistość jest bardziej zróżnicowana, szczególnie tam, gdzie przyrost demograficzny jest najwyższy czyli w krajach słabo rozwiniętych, np. w latach 1950 - 1985 liczba ludności podwoiła się podczas, gdy w Europie i Ameryce Południowej wzrosła tylko o połowę. Przyczyn wydaję się być wiele. Przyczyna to ubóstwo. W „trzecim świecie” ok. ¾ ludności nie ma stałej pracy, a więc regularnych dochodów, nie mówiąc o emeryturze. Dlatego dzieci są jedyną inwestycją zabezpieczającą na starość. Rodzice mają wiele dzieci, gdyż oczekują, że przynajmniej część dzieci przeżyje, będzie żyła dostatecznie długo aby pomóc rodzicom na starość. Dodatkowe czynniki stymulujące przyrost naturalny to:

• rozpowszechnienie elementarnych środków medycznych, które ograniczają śmiertelność niemowląt i dzieci;

• tradycyjne wzorce kulturowe, w których rola kobiety spełnia się dzięki potomstwu, swoistym kluczem do przełamania problemu nie jest przerwanie niedorozwoju gospodarczego. Rozwój gospodarczy daje ludziom pracę, poczucie stabilności i bezpieczeństwa ekonomicznego. Wtedy dzieci przestaną być kojarzone z pojęciem zabezpieczenia przyszłości rodziców. Oświata przyczynia się do przełamywania niechęci, do dyskutowania zagadnień planowania rodziny. Przez wiele lat zasygnalizowane problemy będą rozwiązane w sposób zadawalający.

Wykład.5.

5.XI.2002r.

Stale rosnąca liczba ludności świata wywiera nieustanną presję na popyt przodujący gęsto zaludnione regiony „trzeciego świata”. Od lat 70-tych poważnymi importerami zbóż i pasz były także Związek Radziecki i kraje powstałe po jego rozpadzie, jak również kraje Europy Środkowo - Wschodniej. Takim od okresu ostatniego ćwierćwiecza nastąpiło przekształcenie się tradycyjnych eksporterów żywności w importerów. Wynika to nie z ekonomicznej nieopłacalności produkcji, lecz z prostej niezdolności rolnictwa do zwiększenia podaży żywności. Rolnictwo tych regionów zatrudnia nieraz 40 i więcej % ludności pracującej, ale praca jej jest mało wydatna.

W USA w rolnictwie zatrudniono 3% ludności. USA są jednym z głównych eksporterów żywności. W Polsce z produkcją rolną związanych jest ok. 20% ludności. W Unii Europejskiej od 8 - 12%.

W „trzecim świecie” sytuacja jest znacznie zróżnicowana, np. w Chinach i Indiach produkcja żywności jest wystarczająca z wyjątkiem Bangladeszu, reszta Azji nie cierpi niedostatku żywności za wyjątkiem Korei Północnej. W Ameryce Łacińskiej, oprócz Kuby i niektórych niewielkich obszarów innych krajów ilość żywności jest wystarczająca. Wielki problem stanowi natomiast niewydolność rolnictwa Afrykańskiego, zwłaszcza Czarnej Afryki. Tam niedobory żywności mają charakter trwały. Dzięki wielkim nadwyżkom produkcji żywności w Ameryce Północnej, Australii i w Europie Zachodniej światowy rynek żywnościowy jest zbliżony do stanu wewnętrznego. Tam również towarzyszy zjawisko niedożywienia oraz okresowo głodne. Ograniczone możliwości płatnicze wielu krajów importujących żywność praktycznie wykluczają dalszy wzrost przywozu żywności.

OGRANICZONOŚĆ BOGACTW NATURALNYCH

Ekspansja gospodarcza, która miała miejsce w różnych częściach świata pociąga za sobą wzrost popytu na prawie wszystkie bogactwa natury, będące w dyspozycji człowieka. W konsekwencji może prowadzić do wyczerpywania się zasobów nieodnawialnych, takich jak np. złoża minerałów czy węgiel. Od lat 70-tych w opinii publicznej zwraca się uwagę o szybko postępującym deficycie zasobów surowcowych, energetycznych, tj. ropy naftowej i gazu ziemnego. Podobne prognozy odnosiły się do innych surowców mineralnych, choć tu moment przewidywanego wyczerpania się zasobów przesunięty był dalej w przyszłość.

Jeśli założyć, że świat będzie się dalej rozwijał, to powstanie pytanie: Czy istnieją jakieś czynniki umożliwiające łagodzenie omawianych problemów?

1. mechanizm celowy: odgrywa ważną rolę w ukierunkowaniu działalności gospodarczej człowieka. Sprawia on, że w miarę wyczerpywania się zasobu nieodnawialnego jego cena rośnie w stosunku do innych cen. Powoduje to w gospodarce procesy dostosowawcze, polegające na powstawaniu nowych technologii, wykorzystujących względnie tańsze zasoby. Zjawisko to nosi nazwę efektu substytucji

2. mamy do czynienia z działaniami władz, które mogą do pewnego stopnia wpływać na sposoby i kierunki użytkowania środowiska naturalnego. Szczególnie dzieje się to, gdy mechanizm rynkowy nie funkcjonuje dostatecznie sprawnie. Dlatego wydaje się niezbędne uzupełnienie mechanizmu zerowego przez działalność państwową. Może ona przyjąć formę działań administracyjnych (np. zakazu lub limitu eksploatacji danego surowca) albo bodźców ekonomicznych (ulgi podatkowe, preferencje rynkowe). Na przykładzie ropy naftowej zadziałały w krajach zachodnich obydwa rozwiązania. Wzrost cen w pierwszej fazie doprowadził do reakcji fizycznego jej zmniejszenia (w sensie zużycia), następnie wystąpiły procesy adaptacji nowych technologii, technik energooszczędnych, wykorzystanie nowych nośników energii, tj. energia wodna, jądrowa, wiatrowa, słoneczna. Samoczynne procesy gospodarcze były wspierane przez instytucje finansowe i badania państwowe.

ZAGROŻENIA NATURALNEGO

ŚRODOWISKA ŻYCIA CZŁOWIEKA

Rozszerzające się wykorzystanie naturalnego środowiska życia człowieka w procesie gospodarczym prowadzi do napięć nie tylko z powodu ograniczoności zasobu lecz także ze względu na to, że eksploatacja ich wiąże się z niszczeniem i zanieczyszczeniem środowiska. Niszczenie rozpoczyna się już na początku procesu produkcji, podczas czerpanie zasobów, wycinania bądź wypalanie lasów, odkrywkowa eksploatacja minerałów, połowy i polowania na zwierzynę, to wszystko zakłóca harmonię natury i równowagę środowiska. Dalszy etap niszczenia odbywa się w trakcie konwersji zasobów w produkty finalne. Fabryki zatruwają dymami, wyziewami i ściekami powietrze i wody rzek oraz mórz. Na koniec wreszcie odpady i resztki śmieci pozostałe po konsumpcji dóbr także zatruwają środowisko. Zagrożeniu podlega każdy fragment środowiska, ziemia, powietrze i woda. Wiele zagrożeń ma specyficzny charakter porad narodowych, występuje nie tylko w miejscu skażenia ale rozprzestrzenia się poza te miejsca. Świat jest jeden, nie można się z niego izolować. Najwcześniej dostrzegano i rozpoczęto przeciwdziałanie dewastacji środowiska w krajach zachodnich, gdzie szkody były największe, ale także środki przeciwdziałające najzasobniejsze.

NOWY ŁAD EKONOMICZNY

Niezadowolenie z osiągania ekonomicznych oraz przekonanie, że ich słabość jest w znacznym stopniu konsekwencją działania dotychczasowego systemu międzynarodowych stosunków gospodarczych, były przyczynami wystąpienia paru rozwijających się z programem ustanowienia, tzw. nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego. Program zainicjowano w 1974 roku na forum organizacji krajów zjednoczonych. Główny nurt debaty, zwanej niezupełnie słusznie Północ - Południe, w którym Północ to Zachód i Wschód, był ujmowany łącznie. Główne postulaty to:

1. suwerenność gospodarcza państw „trzeciego świata”, zwłaszcza ich pełnej kontroli nad własnymi zasobami naturalnymi i kapitałem korporacji międzynarodowej;

2. zmiana międzynarodowego podziału pracy na korzyść krajów rozwijających się poprzez wzrost ich udziału w światowej produkcji przemysłowej ułatwi w dostępie do rynku i technologii krajów Północy;

3. redystrybucja dochodu w skali światowej na rzecz „trzeciego świata” poprzez utworzenie mechanizmu wiążącego ruch cen towarów surowcowo - rolnych z przemysłowymi, zwiększenie wielkości i automatyzm, przyznawanie pomocy gospodarczej i wzrost innych przepływów finansowych;

4. zwiększanie roli krajów Południowych a nawet zapewnienie im decydującego głosu w międzynarodowych procesach decyzyjnych i organizacji narodów zjednoczonych, międzynarodowego funduszu. Powyższe oczekiwania nie spełniły się. Zmiany sytuacji ekonomicznej „trzeciego świata” skłoniły rzeczników nowego ładu do rewizji swojego programu.

Program został ograniczony do postulatów mających spowodować znaczną poprawę sytuacji krajów Unii, przede wszystkim miały na celu rozwiązanie problemu finansowania deficytu bilansu płatniczego przez tzw. zintegrowany program surowcowy, zapewniający stabilizacje dochodu z eksportu, działania na rzecz umorzenia lub restrukturyzacji zadłużenia oraz wypracowanie nowych mechanizmów ratowania bilansów płatniczych, w okresie złej koniunktury w gospodarce światowej.

Założenia powyższe powszechnie zakwestionowano w krajach Północnych. Większość ekonomistów stoi na stanowisku, że czynniki zewnętrzne mogą sprzyjać lub hamować rozwój, ale nie mają charakteru decydującego. Okazało się, że poglądy w poszczególnych krajach Północnych i Południowych są zróżnicowane. Niektóre państwa zaakceptowały część zmian, tj. kraje Skandynawskie i Beneluksu, inne sprzeciwiały się, tj. USA, WB, poprzez wysunięcie własnych inicjatyw o charakterze taktyczno - doraźnym. Niepowodzenia programu przyniosły światu pewne doświadczenia. Wykazały niemożliwość programu zmierzających do sztucznego administrowania w skali światowej jak również promowanie krajów „trzeciego świata”, coraz wyżej po stopniach rozwoju. Jednak wysunięcie koncepcji nowego ładu i rozważania na ten temat zainspirowały zarówno światowo i ekonomicznie jak i polityków i ekonomów. Do podjęcia pogłębionej analizy stosunków Północ - Południe oraz przemyślenia mechanizmów rozwojowych w gospodarce światowej. Dającej się przewidzieć swojej przyszłości ład w gospodarce światowej będzie odrębny od założeń programu włożonego w połowie lat 70-tych. Ponieważ kraje „trzeciego świata” osiągną dalszy stopień rozwoju, ale to nie oznacza skokowego rozwoju do przodu.

Wykład.6.

12.XI.2002r. Podstawowe kategorie gospodarczo - rynkowe

GOSPODARKA TOWAROWA

W ekonomii wyróżniamy 2 zasadnicze formy produkcji społecznej: gospodarkę naturalną i gospodarkę towarową. Formy te różnią się celami działania podmiotów gospodarczych oraz charakterem więzi między nimi. W gospodarce naturalnej producenci produkują dla zaspokojenia potrzeb własnych. Jeżeli zachodzi przekazywanie produktów innym osobom, to występuje ono jako spełnienie przymusowych powinności. Tak jak kiedyś np. danina chłopa feudalnego na rzecz właściciela ziemskiego. Gospodarka towarowa to taka organizacja produkcji, której producenci przekazują produkty swojej pracy innym podmiotom w drodze ekwiwalentnej wymiany, w drodze kupna i sprzedaży. Przedmiot wymiany uzyskuje w tym procesie nowe właściwości ponieważ staje się towarem. Towarem nazywamy dobro, przeznaczone do sprzedaży, dobro uosobniające społeczny stosunek sprzedawcy i nabywcy. Gospodarka towarowa, a ściślej mówiąc jej pierwszy etap, to prosta produkcja towarowa, która powstaje w wyniku procesów zachodzących w gospodarce. Zachodzi ona wówczas, gdy zostają spełnione dwie przesłanki: tzn.

1. społeczny podział pracy: pierwszym znaczącym podziałem pracy wyodrębniło się rolnictwo i pasterstwo. Drugim - rzemiosło, a w następnym kupiectwo. W miarę rozwoju społeczno - gospodarczego poszczególnych społeczeństw, procesy te ulegały dalszemu pogłębianiu. Społeczny podział pracy jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym do powstania gospodarki towarowej;

2. ekonomiczne wyodrębnienie się producentów na tle prywatnej własności czynników produkcji: drugim niezbędnym warunkiem przekształcenia gospodarki naturalnej w gospodarkę towarową jest odosobnienie producentów. Występuje ono wówczas, gdy producent jest właścicielem czynników produkcji. W wyniku zorganizowanego przez producenta procesu produkcji, w czasie którego następuje połączenie pracy właściciela i ewentualnych członków jego rodziny z należącymi do niego czynników produkcji, powstaje producent, który jest jego właścicielem. Producent jako dysponent może go zaofiarować innym producentom w zamian za ich produkty. Powstaje w ten sposób gospodarka wymienna, gospodarka towarowa. Początkowo wymiana odbywa się wg formuły towar za towar (T - T), później ze świata towarów wyodrębnia się jeszcze jeden towar, który zaczyna pełnić funkcję ogólnego ekwiwalentu, tzn. pieniądz i wymiana odbywa się wg formuły towar - pieniądz - towar (T - P - T). Zakres gospodarki towarowej zależy zwłaszcza od stopnia zaawansowania społecznego podmiotu pracy. Jego pogłębienie oznacza rozszerzenie zakresu gospodarki towarowej. W rozwiniętej gospodarce towarowej praca obok innych towarów staje się przedmiotem wymiany, przedmiotem kupna i sprzedaży. Praca mimo jej specyficznego charakteru, gdyż jest nie odłączna od człowieka zostaje wciągnięta w orbitę stosunków towarowych (T - P) (P - T)

PIENIĄDZ, FUNKCJE PIENIĄDZA

Towar staje się przedmiotem społecznego zapotrzebowania dzięki swojej wartości użytkowej. Wartość użytkowa towaru to całokształt fizyczny i chemiczny właściwości, dzięki którym może on zaspokoić określona potrzebę. Jest to kategoria obiektywna. Nie należy jej identyfikować z użytecznością, która wiąże się z subiektywną ocena przydatności danego dobra dla konkretnego nabywcy.

Użyteczność może być różna dla różnych osób, a nawet ulegać zmianie dla jednej i tej samej osoby. Użyteczność pierwszej jednostki nabywanego dobra jest większa od użyteczności kolejnych jednostek tego dobra.

Ogólny ekwiwalent to pieniądz. Np. posiadacz towaru A mógł go zamienić na ekwiwalent i mógł nabyć towar B, bez koniecznej wzajemności posiadacza towaru B. Ten otrzymawszy pieniądz mógł go przeznaczyć na kupno innego dobra lub ten pieniądz zatrzymać.

Pieniądz powstał więc w wyniku naturalnego rozwoju gospodarki towarowej w celu zniesienia ograniczeń jakie niosła za sobą gospodarka bez pieniędzy. Funkcje pieniądza pełniły początkowo różne towary, tj. zwierzęta, ozdoby, narzędzia. Posługiwanie się nimi powodowało jednak szereg trudności. W wyniku dalszego rozwoju gospodarki towarowej, ze względu na swoje specyficzne właściwości, rolę ogólnego ekwiwalentu zaczęły pełnić kruszce, tj. złoto, srebro i miedź. Jakie właściwości sprawiają, że kruszec może pełnić tę funkcję najlepiej. Jest ich kilka:

• jednorodność

• trwałość

• podzielność

• łatwość przechowywania i przenoszenia

Początkowo posługiwano się kruszcem na wagę, następnie wprowadzono jednostki kruszcu w postaci monet o określonej wadze i grupie. Złoto wygrało rywalizację z innymi kruszcami. Stąd pierwszy ukształtowany system monetarny nazywamy systemem waluty złotej. W następnej kolejności obok złotych monet zaczęły funkcjonować w obiegu banknoty czyli rewersy banku lub noty banku, stąd nazwa na określaną, zdeponowaną w nim ilość złota. Pojawienie się banknotów ułatwiły transakcje zawierane w coraz większej skali. W systemie waluty złotej, banknoty były wymieniane na złoto bez ograniczeń. Funkcja złota zabezpieczająca wymienialność nazywa się złotym pokryciem. Drugą istotną cechą tego systemu jest swoboda przepływu złota w wymianie międzynarodowej. W następnej kolejności potrzeby i sposoby jej finansowania sprawiły, że w związek pieniądza ze złotem nieco się rozluźniły. Wkraczamy w system waluty pozłacanej, nie ma w obiegu złotych monet. Prowadzenie wymienialności banknotów na dewizy były kolejnym krokiem na drodze do oderwania złota od pieniądza. Obecnie coraz częściej określone kwoty pieniędzy i transakcje z tym związane przenoszone są w formie elektronicznych zapisów na kartach bankowych.

Funkcje pieniądza w gospodarce towarowo - pieniężnej.

Pieniądz pełni funkcję:

1. dobra obrachunkowego

2. środka cyrkulacji

3. środka płatniczego

4. środka przechowywania bogactwa.

Pieniądz w roli dobra obrachunkowego pozwala sprowadzić wartość wszystkich produktów i usług do wspólnego mianownika. Porównujemy wartość towaru z wartością jednostki pieniężnej i w wyniku tego otrzymujemy cenę. Aby pieniądz spełniał funkcję dobra obrachunkowego nie musimy posiadać go przy sobie. Pieniądz pełni zatem tę funkcję w sposób idealny, wyobrażeniowo. Z funkcją pieniądza jako środka cyrkulacji spotykamy się najczęściej. Polega ona na pośredniczeniu w aktach sprzedaży P - T i aktach kupna T - P. do obsłużenia aktu kupna i sprzedaży potrzebna jest odpowiednia ilość pieniądza. Zależy ona w sposób proporcjonalny od sumy cen towarów będących przedmiotem transakcji kupna bądź sprzedaży oraz w sposób odwrotnie proporcjonalny od szybkości obiegu jednoimiennych jednostek pieniężnych. Ta zależność ulega modyfikacji, gdy uwzględnimy transakcje. W tym wypadku pieniądz zostaje zastąpiony zobowiązaniem dłużnika wobec wierzyciela do zapłaty określonej sumy w określonym terminie. Dopiero z chwilą nadejścia terminu zapłaty musi realnie wystąpić pieniądz. Pośrednicząc w realizacji zaciągniętych zobowiązań pieniądz pełni funkcję środka płatniczego. Pieniądz może również pełnić funkcję środka przechowywania bogactwa ponieważ bardzo łatwo przekształcić go w inną formę bogactwa. Mówimy, że pieniądz posiada dużą płynność. Pieniądz papierowy może pełnić funkcję jedynie w ograniczonym zakresie, tzn. w krótkim okresie czasu i przy założeniu, że jego siła nabywcza nie ulega zmianie.

CENA, FUNKCJE CENY

Wyrażane w pieniądzu relacje wymienne między towarami, czyli ceny, są wypadkową różnokierunkowych interesów sprzedawców i nabywców. Sprzedawcy chcą uzyskać cenę najwyższą, nabywcy chcą dokonać zakupu po cenie najniższej. W zależności od siły przetargowej obu stron ustala się wysokość ceny i dochodzi do zawarcia transakcji kupna bądź sprzedaży. Siła przetargowa obu stron transakcji zależy od stosunku popytu i podaży. Przewaga popytu nad podażą w korzystnej sytuacji przetargowej oznacza uprzywilejowaną pozycję dla sprzedawcy, sytuacja odwrotna charakteryzuje się przewagą podaży nad popytem, co oznacza uprzywilejowana pozycję nabywcy. Cena kształtuje się więc w wyniku gry popytu i podaży. Równocześnie cena oddziaływuje zwrotnie na kształtowanie się popytu i podaży będącym głównym czynnikiem współokreślającym te wielkości.

Ceny sprowadzając do wspólnego mianownika, to nakłady i wyniki pozwalają zobiektywizować alternatywy wyboru. Jest to agregacyjna funkcja ceny. Ceny pełnią również funkcję informacyjną. Podkreślaliśmy ograniczoność zasobów w stosunku do potrzeb. Należy zatem przeprowadzić porównanie nakładów na produkcję w różnych sferach działalności gospodarczej po to, by dokonać racjonalnego wyboru między różnymi możliwościami zastosowania posiadanych zasobów. Ceny dóbr zarówno produkcyjnych jak i konsumpcyjnych są informacją, że swoistym sygnałem rynku kierowanym w stronę podmiotów gospodarczych skłaniających ich do podjęcia optymalnego wyboru. Dzięki agragacyjnej oraz informacyjnej funkcji cen możliwe jest prowadzenie rachunku ekonomicznego. Poza tym ceny wpływają na strukturę rynkową. Nadwyżka popytu nad podażą powoduje wzrost ceny równowagi rynkowej, natomiast nadwyżka podaży nad popytem, spadek tej ceny. Zmiany cen przywracają równowagę rynkową oraz skłaniają producentów do zwiększenia lub zmniejszenia rozmiarów w produkcji. W tym sensie ceny są instrumentem kształtowania struktury popytu i podaży oraz instrumentem przywracania równowagi rynkowej. Mechanizm, poprzez który dokonują się procesy dostosowujące strukturę produkcji do struktury społecznego zapotrzebowania, to w gospodarce rynkowej gra popytu i podaży, konkurencja i zmiany w postaci ruchu cen.

Wykład. 7.

19.XI.2002 r.

Rynkiem nazywamy całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunki w jakich one przebiegały. Rynek pełni funkcję regulatora procesów gospodarczych, poprzez grę popytu i podaży dokonuje obiektywnej wyceny poszczególnych towarów czyli ustala ich cenę.

Cena jest dla poszczególnych podmiotów gospodarujących informacją o przebiegu procesów gospodarczych, jest dla nich parametrem, który umożliwia przeprowadzenie poprawnego rachunku ekonomicznego. Przeprowadzenie poprawnego rachunku ekonomicznego służące do dokonywania decyzji warunkuje racjonalne rozdysponowanie zasobów między poszczególne dziedziny wytworzenia oraz dopasowanie struktury produkcji do struktury społecznego zapotrzebowania.

Mechanizm rynkowy w gospodarcze rynkowej jest podstawowym mechanizmem alokacji zasobów do poszczególnych dziedzin wytworzenia. Ten całokształt transakcji klasyfikujemy wg różnych kryteriów podziału:

1. wg przedmiotu obrotu: wyróżniamy rynek produktu, usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji (ziem, pracy, kapitału)

2. wg zasięgu geograficznego: wyróżniamy rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy, światowy

3. w zależności od sytuacji rynkowej: mówimy o rynku sprzedawcy i rynku nabywcy. Pierwszy charakteryzuje się przewagą popytu nad podażą, co stawia sprzedawcę w bardzo korzystnej sytuacji przetargowej. Rynek nabywcy charakteryzuje się nadwyżką podaży nad popytem, oznacza uprzywilejowaną pozycję nabywcy

4. w zależności od stopnia jednorodności przedmiotu transakcji: wyróżniamy rynek homogeniczny (jednorodny np. rynek ropy, rynek pszenicy) i rynek heterogeniczny (np. rynek pracy), gdzie występują różne zawody wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji nie konkurujące ze sobą i wtedy mówimy o segmentacji rynku

5. w zależności od stopnia wyrównywania się ceny: wyróżniamy rynek doskonały i niedoskonały.

Rynek doskonały charakteryzuje się spełnieniem następujących warunków:

• rozproszeniem po stronie popytu i podaży

• brakiem barier

• przejrzystością

• jednorodnością dóbr

1 - wszy postulat oznacza, że każdy z podmiotów dysponuje jednakową siłą ekonomiczną i jest ich wystarczająco dużo, w rezultacie czego żaden nie może wpływać na kształtowanie się ceny. Decyzje poszczególnych podmiotów są oparte na cenie danej z zewnątrz z rynku, tak więc cena jest dla nich parametrem.

2 - gi postulat oznacza, że wszystkie zasoby są w pełni mobilne. Istnieje zatem możliwość wejścia na dany rynek oraz wyjścia z niego, jak również łatwość zmiany zastosowania zasobów.

3 - ci postulat oznacza, że sprzedający i kupujący dysponują pełnymi informacjami o towarach i warunkach zawieranych transakcji.

Jednorodność dóbr oznacza, że dobra w tym samym przeznaczeniu posiadają jednakowe cechy fizyczne i są postrzegane przez nabywców jako jednakowe, niezależnie od tego jaki producent je wytworzył.

W rzeczywistości, w życiu gospodarczym spełnianie tych postulatów zwykle jest niemożliwe. Zebranie informacji o warunkach wszystkich transakcji dotyczą danego towaru wymaga czasu i pochłania koszty. Często o zawarciu transakcji decydują uwarunkowania pozacenowe, np. bliskość punktu sprzedaży czy nawet zaprzyjaźniony sprzedawca.

Producenci świadomi stosują reklamę, znaki firmowe, dążą do zróżnicowania produktu. W rezultacie np. proszek do prania danej firmy jest postrzegany jako lepszy mimo, że skład chemiczny w tym proszku jest prawie jednakowy, wszystko to sprawia, że rynek nie jest doskonały i pozwala na istnienie ceny na ten sam towar.

Przeciwieństwem rynku doskonałego jest rynek monopolistyczny. Przy najwyższym stopniu monopolizacji oznacza on sytuację, w której występuje jedno przedsiębiorstwo mające wyłączność po stronie produkcji i zbytu jakiegoś towaru. Przedsiębiorstwo monopolistyczne kontroluje więc w pełni sytuację rynkową, ma możliwość ustalania rozmiarów podaży i cen, a w tej sytuacji cena nie jest dla niego parametrem pobranym z rynku lecz on jest dawcą ceny. Jednakże nawet taka uprzywilejowana pozycja nie oznacza zupełnej dowolności, czy tez braku ograniczeń przy ustalaniu cen. Monopolistyczny dawca ceny musi uwzględniać uwarunkowania popytowe i podażowe w swojej polityce cen.

CZYNNIKI

Popyt na dany produkt jest to ilość dobra jaką nabywcy są w stanie nabyć po określonej cenie, w określonym czasie.

Popyt efektywny to jest taki, przy którym chęć nabycia towaru poparta jest posiadaniem odpowiedniego ekwiwalentu. Wyróżniamy jeszcze popyt potencjalny, który oznacza pragnienie nabycia określonego dobra, nie poparte możliwościami dochodowymi. W przypadku poprawy sytuacji dochodowej nabywcy, popyt potencji może przekształcić się w popyt . W zależności od motywacji nabywców popyt możemy podzielić na 3 kategorie:

1. popyt funkcjonalny: wynika z cech jakościowych danego dobra. Jest funkcją jego wartości użytkowej

2. popyt niefunkcjonalny: wynika z oddziaływania tak zwanych efektów zewnętrznych na użyteczność. Oznacza to, że użyteczność danego dobra może ulegać zmianie w zależności od zachowania innych konsumentów. Możemy wyróżnić 3 rodzaje zachowania konsumentów (nabywcy):

• tzw. efekt owczego pędu: oznacza iż popyt na dane dobro wzrasta dlatego, że inni konsumują to dobro, oznacza on potrzebę utożsamiania się z innymi konsumentami i ich stylem bycia

• tzw. efekt snobizmu: oznacza iż popyt na dane dobro maleje w skutek tego, że inni kupują to dobro, oznacza on potrzebę wyróżnienia się, bycia ekskluzywnym, odmiennym od innych

• tzw. efekt vedlenowski: dotyczy popytu na tzw. dobra prestiżowe, ich konsumpcja świadczy o statusie konsumenta i nosi znamiona konsumpcji ostentacyjnej, dlatego popyt na takie dobra będzie wzrastał wraz ze wzrostem cen

3) popyt spekulacyjny: wiąże się z oczekiwaniami co do kształtowania się cen w przyszłości

krzywa popytu - zależność między popytem a ceną jest zależnością odwrotną. Wzrost ceny powoduje spadek popytu, spadek ceny powoduje wzrost popytu.

Wykład. 8.

26.XI.2002 r.

PRZEDSIĘBIORSTWO

Mówiąc o przedsiębiorstwie wiemy, że do jego uruchomienia i prawidłowego wykorzystania czynników wytwórczych (praca, ziemia, kapitał) potrzebny jest przedsiębiorca. Organizuje on działalność firmy i dochodzi do osiągnięcia jak największego zysku, czyli nadwyżki finansowej ponad poniesione koszty.

Do najważniejszych funkcji przedsiębiorcy należy:

1. inicjowanie i uruchamianie działalności gospodarczej oraz różnego typu innowacji techniczno -

2. podejmowanie kluczowych decyzji związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa

3. podejmowanie ryzyka związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz wprowadzaniem innowacji. Od decyzji przedsiębiorcy zależy czy przedsiębiorstwo osiągnie sukces w postaci zysku, czy poniesie porażkę w postaci straty.

Przedsiębiorstwo jest wyodrębnioną pod względem ekonomicznym jednostką, prowadzącą działalność produkcyjną, handlową lub usługową. Odrębność ekonomiczna oznacza pokrywanie wydatków z własnych dochodów, posiadanie w banku własnego rachunku rozliczeniowego. Formalnym wyrazem odrębności ekonomicznej jest jego osobowość prawna przedsiębiorstwa, tj. zdolność do zawierania umów i wstępowania w stosunki cywilno - prawne z innymi podmiotami. Organizacyjnym wyrazem odrębności przedsiębiorstwa jest sprawowanie zarządzania przez jednoosobowe kierownictwo wg zasad ustalonych w statucie przedsiębiorstwa oraz regulaminach wewnętrznych.

Analiza klasycznego modelu przedsiębiorstwa prywatnego opiera się na założeniu, że celem jego działania jest maksymalizacja zysku. Dążąc do realizacji tego celu przedsiębiorstwa określają rozmiary produkcji, decydują o jej strukturze asortymentowej, podejmują decyzje inwestycyjne. Klasyczną teorię maksymalnego zysku najlepiej można zweryfikować na przykładzie takich przedsiębiorstw prywatnych, których właściciele równocześnie nimi zarządzają. Posiadanie kapitału i zarządzanie przedsiębiorstwem są wówczas skupione w rękach właściciela, który ponosi ryzyko i pełną odpowiedzialność za podejmowane decyzje oraz stara się osiągnąć możliwie największe korzyści finansowe.

Współczesne teorie wyjaśniające zachowanie przedsiębiorstw prywatnych starają się uwzględnić skomplikowany system powiązań występujący w wielkich spółkach akcyjnych. Tam występuje proces oddzielania się własności od zarządzania. Analizuje się w nich inne niż zysk cele działania przedsiębiorstwa, ewentualne rozbieżności interesu akcjonariuszy i menedżerów. Nie wszystkie jednak, sformułowanych przez te teorie tezy, znalazły uznanie w obrębie dominującego dziś nurtu ekonomii oraz w badaniach empirycznych. Obserwacje zachowań współczesnych firm kapitalistycznych wskazują, że chociaż przedsiębiorstwa realizują w praktyce wiele różnych celów i zadań ekonomicznych, to jednak wszystkie te cele należą z reguły do grupy celów pokrewnych i w dużym stopniu zbieżnych z maksymalizacją zysku, zwłaszcza w długim okresie funkcjonowania przedsiębiorstwa.

RODZAJE PRZEDSIĘBIORSTW

We współczesnej gospodarce produkty i usługi dostarczane są przez przedsiębiorstwa zróżnicowane pod względem rozmiaru, form własności i struktury organizacyjnej.

Jako miarę wielkości przedsiębiorstwa przyjmuje się najczęściej liczbę zatrudnionych pracowników, wartość majątku trwałego lub wartość produkcji sprzedawanej. Kryterium podziału przedsiębiorstw na ważne grupy mają charakter wymowny i ulegają zmianom, np. do przedsiębiorstw małych zalicza się takie, które zatrudniają mniej niż 50 pracowników, do przedsiębiorstw średnich - zatrudniające od 51 do 250 pracowników, natomiast jako przedsiębiorstwa duże, praktykujące swoje reguły, zatrudniające ponad 250 pracowników.

W gospodarce rynkowej przeważają przedsiębiorstwa małe, podczas gdy w gospodarce centralnie sterowanej dominowały przedsiębiorstwa duże. Proces urynkowienia Polskiej gospodarki zapoczątkowanej w 1999 r. prowadzi do szybkiego wzrostu liczby przedsiębiorstw małych i średnich. Sprzyja temu prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych na mniejsze podmioty, usamodzielnienie się zakładów oraz zjawisko masowego powstawania nowych firm prywatnych.

Z punktu widzenia form własności można wyodrębnić przedsiębiorstwa prywatne, państwowe, spółdzielcze, komunalne, jak również przedsiębiorstwa o charakterze mieszanym, gdzie np. część udziałów w przedsiębiorstwach państwowych mają prywatni właściciele (udziałowcy), a pozostała część znajduje się w rękach państwa. W przedsiębiorstwach prywatnych, zwłaszcza w małych, właściciel jest często równocześnie kierownikiem. Część małych przedsiębiorstw opiera się wyłącznie na pracy właściciela, jego rodzinie, zatrudnia od kilku do kilkudziesięciu pracowników. Warunkiem do startu w prywatnym biznesie jest zgromadzenie kapitału początkowego, potrzebnego do uruchomienia przedsiębiorstwa. Wielkość tego kapitału może się różnić znacznie w zależności od dziedziny gospodarczej. Oprócz kapitału potrzebne jest duże zaangażowanie osobiste (pracowitość, przedsiębiorczość i zdolność do podejmowania ryzyka). W ustabilizowanej gospodarce rynkowej niektóre przedsiębiorstwa są bardzo efektywne, tzn. przynoszą wysoki zysk, lecz dużo z nich daje dochody, nie wiele wyższe od tych, które ich właściciele mogliby osiągnąć z mniejszym wysiłkiem i z mniejszym ryzykiem gdyby pracowali u kogoś innego. Wiele drobnych przedsiębiorstw prywatnych przynosi zyski i ulega likwidacji, jednakże w ich miejsca pojawiają się przedsiębiorstwa nowe. Podstawowym motywem prowadzenia własnego przedsiębiorstwa jest nadzieja na zdobycie fortuny, możliwość realizacji własnych planów, a przede wszystkim samodzielność i niezależność od innych. Zaletami małych firm są m.in. zdolność do tworzenia silnej motywacji nakierowanej na realizowanie celów firmy, elastyczne działanie i szybkie dostosowywanie się do zmian popytu. Poważną ich słabością jest natomiast nikła możliwość zgromadzenia dużego kapitału będącego w niektórych dziedzinach niezbędnym warunkiem ekspansji. Stanowi to jedną z fundamentalnych przyczyn łączenia się przedsiębiorstw np. poprzez łączenie się spółek. Przedsiębiorstwa łączą się ze sobą z wielu powodów. Do najważniejszych zaliczane są 2:

• wykorzystanie korzyści skali: korzyści skali pojawiają się wówczas, gdy wraz ze wzrostem rozmiaru produkcji jednostkowe koszty ulegają obniżeniu. Badania empiryczne wskazują, że optymalne rozmiary produkcji różnych wyrobów mogą być różne, zależy to m.in. od poziomu stosowanej techniki i technologii

• względy finansowe: maja znaczenie w tym sensie, że do realizacji wielu przedsięwzięć potrzebne są znacznie większe zasoby kapitału nie będące w dyspozycji pojedynczych firm lub osób. Chodzi poza tym o możliwość produkcyjnego wykorzystania oszczędności drobnych inwestorów. Spółka jest umową, na mocy której wspólnicy podejmują wspólną działalność gospodarczą i dążą do osiągnięcia wspólnego celu.

Biorąc pod uwagę przepisy normujące zasady tworzenia i działania spółek w Polsce możemy wyodrębnić:

• spółki cywilne - unormowane przepisami prawa cywilnego

• spółki handlowe - których działanie reguluje kodeks handlowy

Spółka cywilna jest najstarszą prawną forma spółki. Umowa spółki zawiera postanowienia dotyczące celu spółki, czasu jej trwania, rodzaju działalności i wysokości wkładu, udziału wspólników w zyskach i stratach, sposobu reprezentowania spółki i zasad rozliczeń. Wspólnicy mogą wnosić do spółki pieniądze, ruchomości, nieruchomości, prawa majątkowe a także własną pracę. Z chwilą zawarcia umowy każdy wspólnik staje się współwłaścicielem majątku spółki, za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiadają solidarnie całym majątkiem osobistym, co oznacza, że w przypadku bankructwa wspólnicy mogą stracić nie tylko swoje udziały ale także swój prywatnych majątek (np. dom, samochód, oszczędności). Spółka cywilna nie ma osobowości prawnej.

Spółka cywilna umożliwia uzyskanie następujących korzyści:

1. przyczynia się do zwiększenia zasobów kapitałowych formy, co umożliwia jej ekspansję

2. wspólnicy wnoszą nowe pomysły, umiejętności, znajomości rynku, spraw technicznych lub organizacyjnych, dzięki czemu firma może funkcjonować bardziej efektywnie

3. spółkę cywilną można utworzyć stosunkowo łatwo i szybko

4. ze względu na to, iż spółka cywilna nie jest osobowości prawną dochody spółki opodatkowane są tylko jako dochody osobiste wspólników

Spółki cywilne mają jednak poważne wady przesądzające o ich niewielkiej roli w gospodarce:

1. nieograniczona odpowiedzialność: ze względu na to, że każdy partner odpowiada za wszelkie zobowiązania zaciągnięte przez spółkę i może się zdarzyć, że największe starty finansowe poniesie osoba, która wniosła mały wkład i w niewielkim stopniu była zaangażowana w działalność spółki, a także w niewielkim stopniu korzystała z zysków firmy

2. spółka cywilna ma ograniczone możliwości powiększenia kapitału i zaciągnięcia kredytu na rozwój firmy. Po prostu ograniczenia te wynikają z wielkiego dochodu firmy oraz majątku wspólników

3. u stałych wspólników decyzje podejmuje się jednomyślnie, a więc konflikty i wycofywanie się, śmierć i inne wypadki losowe grożą niestabilnością działalności spółki i potrzebą zawierania ponownych umów

Spółki prawa handlowego działają w oparciu o przepisy prawa handlowego zawarte w kodeksie handlowym. Spółki te dzielą się na:

• osobowe (jawne, komandytowe)

• kapitałowe (z o.o., akcyjne)

Dla spółek osobowych istotny jest skład osobowy określony w umowie, a dla spółek kapitałowych - kapitał złożony z udziałów lub akcji.

Wykład. 9.

3.XII.2002 r.

SFERA ŚWIADCZEŃ SPOŁECZNYCH

POJĘCIE I FORMY ŚWIADCZEŃ SPOŁECZNYCH

Większość produktów i usług konsumpcyjnych dociera do gospodarstwa domowych za pośrednictwem rynku w drodze indywidualnych transakcji między tymi podmiotami a organizacjami społecznymi i gospodarczymi. Część konsumpcyjna realizowana jest bez pośrednictwa rynku lub przy ograniczonym jego udziale. Konsumpcja ta wiąże się z funkcjonowaniem sfery świadczeń społecznych. Istotą tych świadczeń jest jednostronne przekazywanie przez różne podmioty publiczne (państwo, wspólnoty terytorialne, instytucje społeczno - gospodarcze) określonych środków na rzecz gospodarstw domowych. Świadczenia te mogą występować w postaci pieniężnej i naturalnej.

Świadczenie pieniężne obejmują głównie emerytury, renty, zasiłki z tytułu ubezpieczeń społecznych, zasiłki dla bezrobotnych, stypendia dla uczniów oraz zapomogi wypłacane w ramach systemu opieki społecznej. Uzyskiwane z tytułu tych świadczeń środki pieniężne mogą być przez świadczenie odbiorców swobodnie wydatkowane na rynku.

Świadczenia naturalne określane zwykle mianem usług społecznych obejmują przede wszystkim nieodpłatne lub częściowo odpłatne usługi w zakresie oświaty i wychowania, szkolnictwa wyższego, ochrony zdrowia, opieki społecznej, kultury i sztuki, kultury fizycznej i sportu, turystyki i wypoczynku oraz część usług z zakresu gospodarki komunalnej i mieszkaniowej. Są one realizowane głównie w ramach tzw. konsumpcji zbiorowej, co ogranicza swobodę wyboru osobom z nich korzystającym i mają w większości charakter usług niematerialny. Podstawowym źródłem pokrywania kosztów ich wytworzenia są publiczne zasoby finansowe. Usługi społeczne stanowią zasadniczy obok świadczeń pieniężnych element zabezpieczenia społecznego.

Podstawową cechą wyróżniającą usługi społeczne od innych usług jest ograniczoność regulacji rynkowych w sferze ich wytwarzania i podziału. Oznacza to, że w sferze wytwarzania tych usług ograniczony jest zakres występowania bezpośredniej interakcji między popytem a podażą, czyli rynkowych dostosowań wielkości i struktury ich do produkcji związanych z popytem. Również w sferze podziału usług podlegają ograniczeniom lub wyłączeniom rynkowe mechanizmy alokacji oparte na cenie równowagi, kształtujące się samoczynnie w zależności od relacji podażowo - popytowych. Te klasyczne ekonomiczne regulacje zastępowane są specyficznymi mechanizmami oddziaływania. Cechą mechanicznego podziału jest zasada nieekwiwalentności. Częstym rozwiązaniem jest bezpłatność z korzystania z tych usług bądź ich częściowa odpłatność, co oznacza, że nie są one pokrywane w pełni w zakresie ich kosztów wytwarzania.

Finansowy system zasilania sfery usług ma charakter redystrybucyjny. Jest oparty na transferze środków pieniężnych. Rozwój sfery świadczeń kojarzy się na ogół z funkcjonowaniem tzw. państwowego dobrobytu z tym, że koncepcja państwa opiekuńczego nie jest jednorodna w teorii ekonomii. Odwołuje się do różnych nurtów myśli społecznych i ekonomicznych. Rozwój instytucji państwa opiekuńczego i funkcjonowanie poza rynkiem mechanizmu regulacji w sferze usług społecznych wiąże się z problematyką efektywności w gospodarowaniu z czynnikami produkcji, za pomocą których są one wytwarzane jak i kwestiom przeciwdziałania marnotrawstwu.

Powszechnie uznaje się, że mechanizm rynkowy jest systemem regulacji, stwarzającym największe szanse efektywnego gospodarowania. Jakie są powody ograniczenia regulacji rynkowych w sferze usług społecznych? Najogólniej rzecz biorąc można wyróżnić 2 powody:

1. szczególny charakter potrzeb zaspokajanych przez te usługi. Potrzeby te mają z jednej strony charakter absolutnie podstawowy (np. potrzeby socjalno - bytowe), z drugiej strony są ważnym elementem harmonijnego rozwoju człowieka a ich zaspokojenie staje się realizacją wartości homenistycznych. Ten szczególnych charakter potrzeb wymaga bezwzględnej ciągłości procesu wytwarzania usług, ich dostępności, ich preferencyjnego popytu

2. powodem ograniczenia regulacji rynku w sferze usług społecznych, zwłaszcza socjalno - bytowych. Związane są z dużymi nakładami kapitału, co ogranicza możliwości konkurencji i sprzyja tworzeniu się tzw. monopolu naturalnego, np. w zakresie infrastruktury komunalnej.

FUNKCJE ŚWIADCZEŃ

Do najważniejszych funkcji świadczeń społecznych należy zaliczyć dochodowo - redystrybucyjną, konsumpcyjną, rozwojowo - stymulacyjną oraz integracyjną.

• dochodowo - redystrybucyjna: korzystanie ze świadczeń społecznych wywołuje efekt dochodowy, który ma charakter redystrybucyjny. Redystrybucyjna rola świadczenia polega na tym, że przy ich podziale stosuje się odmienne kryteria od tych, które są podstawą uzyskiwania dochodów pierwotnych. Istotną rolę odgrywa też zasada nieekwiwalentności. Na uwagę zasługuje wysoki udział świadczeń społecznych w globalnych dochodach społeczeństwa. Blisko 1/3 ogółu dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe w Polsce to dochody w formie świadczeń społecznych, a w tym ponad 26 % to świadczenia emerytalno - rentowe. Udział tych dochodów jest w różnych typach gospodarstw domowych bardzo zróżnicowana. Osiąganie korzyści dochodowych nie jest na ogół w świadomości społecznej zauważane. Dotyczy to przede wszystkim świadczeń w naturze. W przypadku świadczeń pieniężnych efekt dochodowy dla świadczeniobiorców jest oczywisty. Otrzymywane środki pieniężne stanowią uzupełniającą, a nawet czasami dominującą część aktywów finansowych gospodarstw domowych, zasilają fundusz swobodnej decyzji w dokonywaniu wyborów konsumpcyjnych. Podstawowym przeznaczeniem powstających w ten sposób dochodów jest zaspokajanie pewnych potrzeb przez te grupy społeczne, które ze względów społecznych np. niepełnosprawni, bądź ekonomicznych np. bezrobotni nie mają możliwości uzyskania niezbędnych środków w drodze indywidualnej przedsiębiorczości i aktywności na rynku pracy. Kreowanie dochodu przez system świadczeń społecznych ma istotne znaczenie nie tylko ze względów społecznych, ale i ekonomicznych. Dochody tego typu podobnie jak dochody z innych źródeł wpływają na wielkość popytu globalnego.

• konsumpcyjna: świadczenia społeczne wpływają na wielkość konsumpcji pewnych dróg, stając się ważnym instrumentem aktywnego oddziaływania. Ocena użyteczności niektórych produktów i usług dokonywana jest przez jednostkę i może w sposób istotny odbiegać od społecznie akceptowanych norm tzw. preferencji społecznych. Jednostka może w określonych sytuacjach podejmować decyzje konsumpcyjne, które mogą być społecznie szkodliwe, np. nadmiar używek w tym alkoholu a także powstrzymywać się od decyzji pozytywnych np. oświata, profilaktyka medyczna. Takie różnice ocen mogą wynikać z odmienności preferencji indywidualnych i społecznych, bądź też z utrudnionego dostępu do informacji o skutkach konsumpcji określonych dróg np. niektóre rodzaje lekarstw. Wyłączenie części usług konsumpcyjnych ze swobodnie działającego mechanizmu rynkowej alokacji i oparcie ich dystrybucji na społecznej regulacji staje się instrumentem oddziaływania na strukturę spożycia. Głównymi instrumentami społecznymi mechanicznej regulacji są rozwiązania prawno - administracyjne (np. obligatoryjność oświaty, zakaz sprzedaży narkotyków) oraz preferencyjne zasady odpłatności w podziale świadczeń społecznych.

• rozwojowo - stymulacyjna: analizując rolę sfery usług społecznych należy również podkreślić jej zależność od poziomu rozwoju gospodarczego oraz efektywności procesu gospodarowania. Poziom rozwoju infrastruktury tych usług uznawany jest współcześnie za ważny czynnik determinujący możliwości rozwojowe gospodarczego źródła rozwoju i postępu gospodarczego tkwią nie tylko w zwiększaniu ilości wykorzystywanych zasobów gospodarczych ale również coraz lepszym wykorzystywaniu istniejących zasobów. Przyczyniają się do tego również tzw. społeczne czynniki rozwoju gospodarczego, tj. podnoszenie poziomu wykształcenia, kultury, itp. Do wyjaśnienia zależności między rozwojem sfery usług społecznych i zwiększaniem ich podaży a procesem rozwoju gospodarczego używa się określenia „inwestycje w człowieka”. Panuje przekonanie, co znalazło uzasadnienie w prowadzonych badaniach empirycznych, o istnieniu dość ścisłej korelacji między poziomem rozwoju sfery usług podnoszących jakość kapitału ludzkiego a możliwościami rozwojowymi gospodarki. Oznacza to, że nakłady na rozwój sfery usług społecznych nie mają wyłącznie konsumpcyjnego charakteru lecz są ważnym elementem procesu reprodukcji podstawowego czynnika wytwórczego jakim jest praca i odgrywają rolę swoistego napędu rozwoju gospodarczego.

• integracyjna: konsumpcyjno - redystrybucyjne oddziaływanie świadczeń społecznych jest również ważnym elementem trwałej równości społecznej, która jako istotny czynnik ładu społeczno - gospodarczego może stać się autonomiczną determinantą rozwoju kraju. System gospodarczy nie może być oceniany wyłącznie z punktu widzenia ekonomicznej efektywności alokacji zasobów gospodarczych oraz dystrybucji produktów i usług. Ważnym elementem sprawności danego systemu społeczno - gospodarczego są mechanizmy rozwiązywania pojawiających się problemów społecznych i politycznych. W wielu nurtach myśli ekonomicznej pozostających w pozycji do skrajnego liberalizmu gospodarczego, eksponowane jest przekonanie, że sprawiedliwość i solidarność społeczna są przesłankami społecznego konsensusu, bez którego niemożliwe są osiągnięcia czysto gospodarcze.

Wykład. 10.

10.XII.2002 r.

BUDŻET

Budżet państwa jest to plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej.

Jest on sporządzony na okres 1 roku oraz zatwierdzany przez władzę ustawodawczą. Po zatwierdzeniu staje się aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym gromadzenie dochodu oraz dokonywanie wydatków.

Za najważniejsze funkcje budżetu zazwyczaj uznaję się:

1. funkcję fiskalną: polega na gromadzeniu dochodów pochodzących głównie z podatków, umożliwiających wydatki na utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań

2. funkcję redystrybucyjną: polegającą na dokonywaniu pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego, tj. zmniejszanie nadmiernych różnic w wysokości dochodu różnych grup społecznych czy tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych. Realizację tej funkcji umożliwia system podatkowy (progresywne opodatkowanie dochodów ludności, ulgi i zwolnienia podatkowe, zróżnicowanie stawek podatków pośrednich nakładanych na dobra konsumpcyjne, itp.) oraz wydatki budżetowe dokonywane głównie w formie tzw. transferów czyli świadczeń społecznych zwiększających dochody ludności, bez potrzeby świadczenia w zamian żadnych usług (renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki chorobowe, itp.)

3. funkcję stymulacyjną: polegającą na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne za pomocą odpowiednio skonstruowanych systemów podatkowych oraz wydatków budżetowych można wpływać na zmiany strukturalne w gospodarce, kształtować poziom inwestycji i tempo wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki konsumpcji w sferze życia społecznego, polityka fiskalna może np. pobudzać lub hamować przyrost naturalny, ograniczać lub łagodzić społeczne skutki bezrobocia, zwiększać poziom aktywności zawodowej, osłabiać lub wzmacniać bodźce do pracy.

Realizacja wymienionych funkcji jest możliwa głównie dzięki świadomemu kształtowaniu przez państwowy system podatkowy, tj. określanie podmiotu podlegających opodatkowaniu, systemu ulg i zwolnień podatkowych, oraz kształtowanie wydatków zgodnie z bieżącymi potrzebami państwa.

Zmiany funkcji państwa wyrażające się przede wszystkim zmniejszeniem lub zwiększeniem z zakresu oddziaływania na życie gospodarcze i społeczne pociągają za sobą odpowiednie modyfikacje dochodu i wydatku budżetu państwa.

W większości krajów rozwiniętych obecnie polityka fiskalna nastawiona jest głównie na zabezpieczenie podstawowych potrzeb socjalnych, społecznych, ograniczanie rozmiaru bezrobocia oraz stabilizacyjne oddziaływania na koniunkturę. Znajduje to wyraz m.in. w wysokim stopniu w udziale budżetu państwa, w dochodzie narodowym, sięgającym nawet do 50 %.

Budżet państwa składa się z dochodu i wydatków centralnych władz państwowych (budżet centralny), władz lokalnych (budżety lokalne) i ubezpieczeń społecznych o włączeniu określonych rodzajów dochodów i wydatków do budżetu centralnego lub budżetu terenowych decyduje ich znaczenie dla gospodarki oraz zasiłek (ogólnokrajowy czy regionalny). W kwestii budżetów lokalnych znajdują się zazwyczaj gospodarstwa komunalne i mieszkaniowe, oświata, ochrona zdrowia, kultura, utrzymanie porządku publicznego, infrastruktura. Władze lokalne realizują zadanie płatne oraz zadania zlecane im przez państwa, wynikające z przyjętej polityki społeczno - gospodarczej. Istnieją różne koncepcje finansowania wydatków budżetów lokalnych. Od finansowania bieżących wydatków lokalnych głównie z własnych źródeł (jak np. w Niemczech i Szwecji), w których subwencje rządowe stanowią podstawowa część funduszy przeznaczonych na finansowanie tej działalności (W.B., Holandia). Własne dochody budżetów lokalnych pochodzą z podatków i opłat, obciążających ludność danego terenu oraz dochodów uzyskanych z działalności prowadzonej przez władze lokalne. Zasilanie zewnętrzne opiera się na subwencjach, pożyczkach i innych transferach z budżetu centralnego.

We współczesnej gospodarce obserwuje się wzrost zadań realizowanych przez władze lokalne. Niedobory budżetów lokalnych stają się coraz bardziej dotkliwe. Systematycznie więc wzrasta rola źródeł uzupełniających z budżetu centralnego. Redystrybucja środków z budżetu centralnego do budżetów lokalnych zazwyczaj traktowana jest jako zjawisko pozytywne. Dzięki niej możliwe staje się:

• pokrycie wydatków na cele ogólne, do których władze lokalne są ustawowo zobowiązane

• ukierunkowanie działalności lokalnej zgodnie z założeniami polityki społeczno - gospodarczej państwa

• zmniejszenie dysproporcji między poszczególnymi regionami kraju

ZASADY POLITYKI BUDŻETOWEJ

Polityka budżetowa opiera się na określonych zasadach umożliwiających władzy wykonawczej na prowadzenie polityki finansowej państwa, a władzy ustawodawczej na jej treść i formy oraz sprawowanie kontroli nad działalnością rządu w tym zakresie. W klasycznej teorii finansów publicznych wyróżnia się następujące zasady polityki budżetowej:

1. zasada rocznego budżetowania - plan dochodów i wydatków budżetowych obejmuje okres 1 roku, przy czym rok budżetowy nie musi pokrywać się z rokiem kalendarzowym

2. zasada zupełności - budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa, żadna z dziedzin działalności państwa nie może być pominięta lub wyłączona z planu budżetowego

3. zasada jedności - budżet państwa powinien tworzyć jedną całość, tzn. wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu. Poszczególne pozycje budżetu państwa mogą być sporządzane jako odrębne dokumenty muszą jednak łączyć się w całość

4. zasada jawności - budżet państwa powinien być podany do publicznej wiadomości, dotyczy to tworzenia i uchwalania budżetu jak i jego wykonania oraz kontroli

Najważniejszym źródłem dochodu budżetu państwa są pozostałe źródła, tj. cła, dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw, opłaty sądowe, notarialne i inne odgrywają w praktyce niewielką rolę. Podatki są to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne, pobierane przez państwo na podstawie przepisów prawa, w celu uzyskania dochodu na pokrycie wydatków państwa.

Płatnikami podatków mogą być osoby fizyczne i prawne.

Podatki mogą być pobierane w celu:

• zdobycia pieniędzy na finansowanie wydatków sektora publicznego

• dokonywania redystrybucji dochodu między różnymi sektorami gospodarki i grupami ludności dysponującymi różnymi dochodami

• ograniczanie konsumpcji niektórych produktów

• wykorzystanie ich jako narzędzi polityki antyinflacyjnych

Początkowo podatki traktowano jako narzędzie neutralne, nie powodujące żadnych zmian społeczno - gospodarczych. Jednak już w XIX w. w coraz szerszym zakresie zaczęto wykorzystywać podatki jako narzędzie interwencji w życie ekonomiczne i społeczne. Natomiast w XX w. głównie pod wpływem teorii Kejnsa potrzeba wykorzystania pozafiskalnych funkcji systemu podatkowego stała się sprawą bezsporną. Znalazło to wyraz m.in. we wzroście obciążeń podatkowych.

W krajach rozwiniętych gospodarczo dochody z różnego rodzaju podatków stanowią ok. 40 % dochodu narodowego (w sensie produktu narodowego). Wśród podatków pobieranych przez państwo ważną pozycję zajmuje podatek od dochodów osobistych ludności. Stanowi on ponad 30 % dochodów budżetowych państwa. Podatek ten pobierany jest od dochodów z różnych źródeł, tzn. dochodów z indywidualnej działalności gospodarczej, z gospodarstw rolnych z tytułu wykonywania zawodów rolnych, z prac dorywczych, od rent i emerytur a także od dochodu z kapitału. Podstawą do określenia wysokości podatku stanowią zazwyczaj wszystkie dochody podatnika pochodzące z wymienionych źródeł. Dochód podlegający opodatkowaniu ustala się odejmując od łącznej sumy przychodów wydatki związane z uzyskaniem przychodów.

Wykład. 11.

17.XII.2002 r.

BANKI W GOSPODARCE RYNKOWEJ

Instytucjonalną formą funkcjonowania kapitału operującego w dziedzinie obrotów pieniężnych oraz głównymi elementami systemu kredytowego we współczesnej gospodarce rynkowej są banki.

Z dostępnych informacji statystycznych wynika, że banki komercyjne skupiają w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej decydującą masę środków zgromadzonych przez wszystkie instytucje finansowe, np. w USA banki dysponowały w latach 90 - tych ok. 44 % aktywów instytucji finansowych tego kraju. W drugiej kolejności są towarzystwa oszczędnościowo - pożyczkowe i kasy wzajemnej pomocy, skupiające ok. 20 % aktywów. Pozostała masa aktywów skupiona jest w różnorodnych instytucjach finansowych , w towarzystwach ubezpieczeniowych, w funduszach emerytalnych, itp.

Działalność banków na ogół kojarzona z banknotami, które początkowo były traktowane jako pokwitowanie, które były wystawione deponentom złota i kosztowności, a potem zaczęły być przyjmowane jako forma opłaty w transakcjach handlowych ponieważ zawsze można było otrzymać za nie określona masę złotego kruszcu. Banki są przedsiębiorstwami a zatem podmiotami gospodarczymi. Organizowane są po to, by zarabiać pieniądze dla ich właścicieli. W zależności od tego jakie funkcje banku są akcentowane, czy pośredniczące czy funkcje w dziedzinie kreacji kredytu, to powoduje różne definicje banku.

Bankierem jest ten, kto obce pieniądze pożycza aby je następnie z zyskiem wypożyczyć. Bank nie jest biurem, który wypożycza pieniądze tylko fabryką kredytu. Banki są przedsiębiorstwami, które przejmują szereg czynności finansowych z jednostek gospodarczych i gospodarstw domowych, są instytucjami dla transformacji terminu i ryzyka.

Proces rozwoju wykształcił dużą różnorodność banków i systemów bankowych. Istniejące w tej dziedzinie w poszczególnych krajach normy prawne i tradycje decyduje o specyfice w dziedzinie organizowania i funkcjonowania banków. Nie zależnie od tej specyfiki można wydzielić na podstawie funkcjonalności kilka kategorii banku:

1. banki centralne (określane niekiedy jako banki emisyjne)

2. stanowiąca podstawową ilościową grupę współczesnych banków, to banki handlowe, nazywane również komercyjne, a niekiedy zwane bankami operacyjnymi

3. pozostałe instytucje bankowe zwane niekiedy parabankami, obejmujące m.in. takie instytucje jak kasy oszczędnościowe, towarzystwa ubezpieczeniowe, instytucje kredytowania budownictwa mieszkaniowego, konsumpcji, itp. Rola tych instytucji w porównaniu z bankami handlowymi jest we współczesnym systemie kredytowania mniejsza, jednak powoli wzrasta. Zdecydował o tym ogólny wzrost poziomu dochodów ludzi z pracy (możliwość oszczędzania) i przeznaczanie części dochodów na budownictwo mieszkaniowe, zakupy dóbr trwałego użytku, finansowanych m.in. z kredytów omawianych instytucji.

Znaczącą pozycję w systemie kredytowym spełniają towarzystwa ubezpieczeniowe, prowadzące działalność w dziedzinie ubezpieczeń majątkowych i ubezpieczeń życia, przy czym główną rolę spełnia działalność w sferze ubezpieczeń majątkowych. Są one dostawcami znacznych rozmiarów kredytów długoterminowych dla przedsiębiorstw.

Banki można klasyfikować ze względu na formę prawną. Według tego kryterium dzielą się na:

• publiczne (banki centralne większości krajów)

• prywatne

Ze względu na okres udzielania kredytów:

• krótkoterminowy kredyt

• długoterminowy kredyt

Ze względu na specyfikę przedmiotową:

• przemysłowe

• rolnicze

• budowlane

• handlu zagranicznego

• hipoteczne

Równolegle z bankami specjalistycznymi funkcjonują banki uniwersalne, które udzielają kredytów na różne cele i prowadzą rozległy wachlarz operacji bankowych. Prowadzi to także do powstania banków typu mieszanych. Występuje także specjalizacja terytorialna prowadząca do istnienia obok banków ogólnokrajowych także banków regionalnych, banków prowincjonalnych i lokalnych.

Największe współczesne banki podobnie jak ponadnarodowe przedsiębiorstwa handlowe prowadzą swą działalność na skalę narodową. Wyrazem tego zjawiska jest istnienie licznych zagranicznych filii bankowych. Ich międzynarodowe powiązanie oraz międzynarodowy charakter operacji kształtują ponadnarodowe towarzystwa bankowe.

FUNKCJE BANKÓW W GOSPODARCE RYNKOWEJ

Podmioty gospodarcze o nieskomplikowanych powiązaniach z otoczeniem wszelkie czynności dokonują samodzielnie.

Podmioty gospodarcze dysponując chwilowo wolnymi środkami pieniężnymi może je pożyczyć (udzielić kredytu) innemu podmiotowi. Nosi to jednak spory element ryzyka w przypadku niewypłacalności kredytobiorcy, natomiast przekazanie wolnych środków do banku, który udziela kredytów wielu kredytobiorcom, zmniejsza to ryzyko przynosząc poza tym odsetki bankowi. Grupując funkcje współczesnego banku można wyróżnić funkcje:

1. pośrednika: dokonuje transformacji otrzymywanych wkładów w kredyty pośrednicząc w tej funkcji między przedsiębiorstwami deficytowymi, potrzebującymi kredytów a przedsiębiorstwami nadwyżkowymi

2. płatnika: polegająca na dokonywaniu płatności w imieniu swych klientów

3. agenta: czyli działanie w imieniu klientów w dziedzinie emisji papierów wartościowych i zarządzanie ich własnością

4. gwaranta: polegająca na udzielaniu gwarancji klientom przy zaciąganiu kredytu i spłacie zobowiązań

5. uczestnika: w realizacji polityki gospodarczej państwa wypełniane przez uczestnictwo w procesie kreowania pieniądza pod nadzorem banku centralnego

W strukturze czynności współczesnych banków podstawową rolę pełnią 2 pierwsze funkcje. W literaturze poświęconej bankom dzieli się także operacje bankowe na następujące 3 grupy:

• czynności pasywne: polegające na gromadzeniu przez bank kapitałów pieniężnych

• czynności aktywne: polegające na udzielaniu kredytów różnego rodzaju oraz dokonywaniu lokat pieniężnych

• czynności komisowe: (pośredniczące) w sferze obrotu pieniądza

Warunkiem działalności jest dysponowanie kapitałem pieniężnym. Bank musi dysponować określone wielkości własnego kapitału pieniężnego. Jest to kapitał zakładowy, wniesiony przez akcjonariuszy, powiększany przez nierozdzielne i akumulowane zyski z działalności operacyjnej. W miarę wzrostu rozmiarów i zasięgu operacji bankowych coraz większą rolę w strukturze kapitałów bankowych spełniają obce środki pieniężne - wkłady (depozyty), od długości czasu stanowią one decydującą część kapitałów banków. Pod względem ekonomicznym są to wolne środki pieniężne, nie zaangażowane chwilowo w proces produkcji. Spośród najważniejszych źródeł ich pochodzenia wymienić należy:

1. sumy przeznaczone na renowację i odnowienie kapitału trwałego (środki amortyzacyjne) gromadzone systematycznie aż do osiągnięcia określonej wysokości

2. wolne środki pieniężne pochodzące ze sprzedaży wyprodukowanych towarów, które nie natychmiast po sprzedaży przeznaczane są na zakup surowców, materiałów do produkcji

3. sumy przeznaczane na opłatę siły roboczej, pochodzące także ze sprzedaży towarów, opłata siły roboczej odbywa się w określonych stałych terminach. W między czasie środki te mogą być wykorzystywane na inne cele

4. zakumulowane zyski przeznaczone na rozbudowę przedsiębiorstwa, które przed ich wykorzystaniem muszą osiągnąć określoną wielkość

5. środki pieniężne sezonowych gałęzi produkcji

Wkłady lokowane w bankach podlegają oprocentowaniu. Stopa oprocentowania jest wyższa od wkładów terminowych a niższa niż wkłady na rachunki bieżące.

Ustawa z dn. 29. VIII 1997 r. „Prawo bankowe” weszła w życie 1. I 1998 r. Znajdujemy w niej przede wszystkim definicję banku. Ustawa stwierdza, że bank jest osobą prawną, utworzoną zgodnie z przepisami ustawy, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem, powierzone środki pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym. Za czynności bankowe uznaje się (art. 5, pkt 1 i 2 ust.):

• przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie oraz prowadzenie rachunków tych wkładów

• prowadzenie innych rachunków bankowych

• udzielanie kredytów

• udzielanie gwarancji bankowych

• emitowanie bankowych papierów wartościowych

• przeprowadzania bankowych rozliczeń pieniężnych

Banki poza wykonywaniem wskazanych czynności bankowych mogą również obejmować lub nabywać akcje (bez ograniczeń jeśli chodzi o akcje innych banków), dokonywać obrotów papierami wartościowymi, nabywać i zbywać nieruchomości oraz wierzytelności zabezpieczających hipotekę a także świadczyć usługi konsultacyjno - doradcze w sprawach finansowych oraz inne usługi finansowe.

Wykład. 12.

7.I.2003 r.

BEZROBOCIE

Zasoby siły roboczej i ich elementy składowe.

Wszystkie osoby gotowe do podjęcia pracy tworzą zasoby siły roboczej. Zasoby siły roboczej obejmują osoby w wieku produkcyjnym, zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia na warunkach typowych istniejących w danej gospodarce.

Wynika z tego, że zasoby siły roboczej są częścią ludności w wieku produkcyjnym (jako granicę wieku produkcyjnego przyjmuje się w Polsce wiek 18-60 lat dla kobiet i 18-65 lat dla mężczyzn). Relacje między zasobami siły roboczej a liczbą ludności w wieku produkcyjnym określona jest mianem współczynnika aktywności zawodowej. Im wyższy ten współczynnik tym większa część ludności w wieku produkcyjnym chce pracować.

Rynek pracy jest miejscem konfrontacji między podażą a popytem (w zakresie zatrudnienia).

Polityka zatrudnienia jest częścią ogólnej polityki gospodarczej państwa, zmierzającą do możliwie jak największego zatrudnienia istniejących zasobów siły roboczej.

W dynamicznej gospodarce rzadko się zdarza, aby w danym momencie pracowały wszystkie osoby należące do zasobów siły roboczej. Ci, którzy pracują, tzn. wykonują pracę najemną bądź na własny rachunek tworzą grupę zatrudnionych, natomiast ci, którym nie udało się znaleźć miejsca pracy tworzą grupę bezrobotnych.

Rozmiary bezrobocia są określone przez 3 czynniki:

1. współczynnik aktywności

2. liczbę ludności w wieku produkcyjnym

3. wielkość zatrudnienia

W krótkim okresie czasu 2 pierwsze czynniki są na ogół bardziej stabilne od czynnika 3-go. Zmiany bezrobocia, jego rozmiarów są zdeterminowane przede wszystkim przez zmiany zatrudnienia. To właśnie, z tego względu analiza bezrobocia przywiązuje wagę do kształtowania się zatrudnienia. Analiza kształtowania się bezrobocia obok miar absolutnych określających liczbę bezrobotnych wykorzystuje się często miary relatywne. Podstawową taką miarą jest stopa bezrobocia, która wyraża relację między liczbą bezrobotnych a zasobami siły roboczej. Najczęściej wskaźnik ten ujmujemy procentowo.

Z dotychczasowych rozważań wynikają 2 wnioski dotyczące identyfikacji bezrobotnych:

1. bezrobotni stanowią grupę należącą do zasobów siły roboczej

2. bezrobotnymi są ci, którzy nie są zatrudnieni

W literaturze przedmiotu można spotkać różne definicje bezrobocia. Stosunkowo najpowszechniej w przyjmowanych definicjach dla określenia bezrobocia wyszczególnia się 3 charakterystyczne cechy osób w wieku produkcyjnym:

1. bezrobocie dotyczy osób pozostających bez pracy, tzn. nie wykonujących pracy najemnej i nie pracujących na własny rachunek

2. bezrobocie dotyczy osób zdolnych i gotowych do podjęcia pracy na typowych warunkach, występujących w gospodarce

3. bezrobocie dotyczy osób poszukujących pracy.

Biorąc pod uwagę kryteria można zdefiniować bezrobocie jako zjawisko polegające na tym, że część ludności w wieku produkcyjnym zdolnej do pracy i gotowej do podjęcia pracy odpowiadającej typowym warunkom występującym w gospodarce pozostaje bez pracy pomimo podjęcia poszukiwań.

Stosowane w praktyce metody pomiaru bezrobocia opierają się na znacznie szerszej liście kryteriów. W WB dodatkowym warunkiem identyfikacji bezrobocia do 1982 r. była rejestracja w biurach pracy, a od 1982 r. oblicza się tam bezrobocie na podstawie liczby osób uprawnionych do otrzymywania zasiłków dla bezrobotnych.

W USA szacunki bezrobocia oparte są na informacjach pochodzących z badań ankietowych wśród wybranej losowo grupy ludności o liczbie pozostających bez pracy, które podjęły aktywne jej poszukiwanie.

Zatrudnienie oznacza w szerokim znaczeniu tego pojęcia wykonywanie wszelkiej pracy społecznie użytecznej. W węższym znaczeniu natomiast wykonywanie pracy na podstawie umowy najmu lub współużytkowaniu środków produkcji. Jako zjawisko makroekonomiczne posiada właściwą sobie specyfikę uwarunkowaną szeregiem czynników, które są następujące:

1. to związek zjawiska zatrudnienia z procesami demograficznymi. Procesy te to: przyrost ludności, struktura ludności wg płci, itp. Te cechy mają znaczenie dla wielkości i struktury zasobów siły roboczej napływającej na rynek pracy. Same procesy demograficzne uwarunkowane są zjawiskami ekonomicznymi jak i prawami biologicznymi

2. większe niż przy innych zjawiskach społeczno-politycznych i ekonomicznych uzależnienie zatrudnienia od rozwiązań w sferze polityczno-społecznej. Rozmiary zatrudnienia w gospodarce narodowej zależą nie tylko od siły roboczej ale także od rozwiązań w sferze polityczno-społecznej, jak np. wysokość wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, warunki przechodzenia na emeryturę, dostępność kształcenia zawodowego.

Można wskazać na 3 podstawowe funkcje zatrudnienia w gospodarce:

• funkcja ekonomiczna: jej istota sprowadza się do roli zatrudnienia jako czynnika tworzenia i wzrostu produktu społecznego. Rozwiązywanie różnorodnych problemów zatrudnienia posiada także istotne znaczenie dla przedsiębiorstw, a więc w aspekcie mikroekonomicznym. Dla przedsiębiorstw ważne jest nie tylko zatrudnienie określonej ilości siły roboczej ale także jej struktura zawodowa, kwalifikacje zatrudnionych

• dochodowa funkcja zatrudnienia: oznacza, iż zatrudnienie stanowi dla podstawowej masy gospodarstw domowych źródło uzyskiwania dochodów niezbędnych dla zaspokojenia potrzeb

• funkcja społeczna: poprzez zatrudnienie rozwijają się społeczne więzi między różnymi grupami społecznymi, dokonuje się również indywidualny rozwój osobowości, realizuje się społeczna użyteczność działalności jednostek i grup społecznych. O pozytywnym znaczeniu zatrudnienie świadczy szereg negatywnych zjawisk jakie wyrastają na tle bezrobocia.

Wielkość zasobów pracy jest kwestią umowną. Zależy ona od tego jakie granice wiekowe są przyjęte w danym kraju dla szacowania wielkości zasobów pracy.

Zasoby pracy w gospodarce narodowej są jednym ze składników zasobów ekonomicznych, obok zasobów aparatu wytwórczego a także surowców, ziemi, itd. Należy jednak podkreślić szczególny charakter zasobów pracy w porównaniu z innymi elementami zasobów ekonomicznych. Zasoby pracy to człowiek, z jego umiejętnościami, nawykami produkcyjnymi, określonym poziomem kultury i cywilizacji. Człowiek jest tu podmiotem działalności gospodarczej, która powinna być nakierowana na zaspokojenie jego materialnych i duchowo potrzeb. Wszystkie inne składniki zasobów ekonomicznych a w szczególności kapitał rzeczowy.

Człowiek w procesie gospodarczym nie powinien być traktowany jak rzecz. Ta specyficzna pozycja człowieka jako składnika zasobów ekonomicznych wynika także z faktu, że w procesie ekonomicznym jest on z jednej strony producentem dóbr i usług, z drugiej również ich konsumentem.

Wykład.13.

14.I.2003 r.

RODZAJE BEZROBOCIA

Bezrobocie jest klasyfikowane wg wielu kryteriów. Najczęściej dzieli się wg czasu trwania na:

• krótkookresowe

• średniookresowe

• długookresowe

Zgodnie z innym kryterium można wyodrębnić:

• bezrobocie o charakterze frykcyjnym (przejściowym) towarzyszącym zazwyczaj zmianie miejsca pracy

• sezonowym

• cyklicznym

• strukturalnym

Inny podział bezrobocia oparty jest na przyjętych założeniach teoretycznych i wyróżnia:

• bezrobocie typu klasycznego (dobrowolne)

• bezrobocie typu kejsowskiego (przymusowe)

Ze względu na stopień jawności można mówić o bezrobociu:

• jawnym (ujmowanym oficjalnie w statystykach)

• ukrytym (pozostającym poza ewidencją)

Bezrobocie ukryte tworzą obok nie zarejestrowanych bezrobotnych także ci pracownicy, którzy pracują w niepełnym wymiarze czasu pracy gdyż nie ma dla nich zatrudnienia w pełnej lub pracują poniżej swoich kwalifikacji ponieważ brakuje dla nich pracy.

W Polsce, choć nie za często mówi się o bezrobociu agrarnym to wiemy, że są tam ukryte znaczne rezerwy siły roboczej. Oszacowanie tego bezrobocia jest trudne, bo występuje ono w granicach od 1-2,5 mln osób.

KONSEKWENCJE BEZROBOCIA

Wzajemne relacje popytu i podaży odzwierciedlają trudną sytuacje gospodarczą i demograficzną. W przypadku występowania wzajemnej równowagi dynamicznej pomiędzy tymi wielkościami mamy do czynienia z pełnym zatrudnieniem. W przypadku przewagi popytu na siłę roboczą nad podażą obserwujemy niedobór rąk do pracy. Najczęściej w sposób dolegliwy zauważamy nadmiar zasobów pracy w stosunku do popytu na siłę roboczą zgłaszanego przez gospodarstwa czyli bezrobocia. Bezrobocie pociąga za sobą wiele psychospołecznych, ekonomicznych i politycznych konsekwencji. Niektóre z nich mają charakter wymierny inne są niewymierne. Następstwa bezrobocia są dotkliwe zarówno w wymiarze indywidualnym jak i ogólnospołecznym.

Indywidualne koszty bezrobocia ponosi bezpośrednio osoba nim dotknięta i jej rodzina. Można je podzielić na:

• koszty związane z utratą pracy

• skutki natury psychospołecznej

• koszty zdrowia

Pozbawienie dochodów z pracy prowadzi do obniżenia poziomu życia bezrobotnego i jego rodziny, co z kolei prowadzi do rezygnacji zaspokojenia wielu potrzeb, niejednokrotnie podstawowych. Dotkliwość skutków bezrobocia narasta wraz z czasem trwania bezrobocia. Po okresie dłuższej bierności zawodowej z reguły z trudem powraca się do pracy i to zazwyczaj na stanowiska niżej opłacane niż przed przerwaniem kariery zawodowej. Koszty bezrobocia w postaci utraconych korzyści rozciągają się nawet na 1-wszy etap ponownego zatrudnienia.

Konsekwencje natury psychospołecznej obejmują w szczególności obciążenia związane z degradacją pozycji społecznej, izolację od środowiska, wzrastają konflikty z otoczeniem, a w przypadku długoterminowego bezrobocia istnieje zagrożenie kryzysem tożsamości, depresję i frustrację. Ubożeniu i izolacji społecznej towarzyszy często syndrom samo spełniającej się przepowiedni. Brak pracy umacnia uznawanie jej za wyznacznik wartości człowieka, pozostawanie obok procesu tworzenia dóbr i ograniczony zakres korzystania z konsumpcji umacnia u bezrobotnych przekonanie o ich niższym porównaniu z pracującą częścią społeczeństwa. Identyfikacja z tak niską samoocena prowadzi po pewnym czasie do przejmowania porywczych postaw i zachowań, a to z kolei wpływa na tworzenie stereotypów i negatywne postrzeganie bezrobotnych przez pracującą częścią społeczeństwa. W wyniku długoterminowego zagrożenia potęgują się czynniki patologii społecznej. Następstwa psychologiczne i zdrowotne współwystępują z następstwami ekonomicznymi i społecznymi.

W literaturze przedmiotu znane jest pojęcie modelu zwanego „spiralą upadku”. Bezpośrednim następstwem utraty pracy jest utrata dochodu, brak kontaktu z kolegami, brak odwagi do wykorzystania umiejętności. Niskie dochody pociągają za sobą izolację społeczeństwa, stres w rodzinie, pogorszenie zdrowia fizycznego i psychicznego. Wszystkie te następstwa są ze sobą powiązane i wywołują dalsze trwanie w bezradności jak również przedłużenie się bezrobocia.

Indywidualne konsekwencje bezrobocia to:

1. wymierne

• spadek dochodów

• obniżenie poziomu życia

2. niewymierne

• skutki natury psychologiczno-społecznej

Społeczne konsekwencje bezrobocia

1. wymierne

• wzrost wydatków budżetu

• spadek PKB

2. niewymierne

• rozwój patologii

• negatywny obraz społeczeństwa

Ekonomiczne koszty bezrobocia w wymiarze ogólnospołecznym obejmują wszystkie sprawy jakie ponosi gospodarka w związku z pozostawaniem części ludności zdolnej i gotowej do pracy poza społecznymi procesami wytwarzania. Ekonomiczne koszty bezrobocia obejmują ogół wydatków z budżetu związanych z wypłatą zasiłków dla bezrobotnych jak również organizację aktywnych działań na rynku pracy oraz koniecznością rozbudowy administracji specjalnej do obsługi bezrobotnych. Należy ująć także koszty pomocy społecznej, wcześniejszych rent i emerytur oraz koszty łagodzenia społecznych następstw bezrobocia. Co prawda niektórzy dostrzegają także pozytywne następstwa nadmiaru rąk do pracy, np. wzrasta dyscyplina pracy, interesowanie się swoimi kwalifikacjami. Szacunek do pracy powinno się umacniać bodźcami pozytywnymi.

32

---