Podaj definicję rytmów biologicznych, wymień ich rodzaje i mechanizm synchronizacji.
Rytmem biologicznym nazywa się cykliczne nasilanie się i zmniejszanie wszelkich przejawów aktywności życiowej organizmów. Rytmy biologiczne mogą być sterowane przez czynniki zewnętrzne np. klimat, temperatura, wilgotność powietrza itd. Rytmy takie nazywa się zewnątrzpochodnymi( egzogennymi), a kontrolujące je czynniki zwane są synchronizatorami lub wyznacznikami rytmów. Funkcje fizjologiczne mogą jednak zachowywać charakterystyczną dla nich rytmikę również przy braku właściwego synchronizatora. Tego rodzaju spontaniczny rytm nazywa się wewnątrzpochodnym(endogennym). Steruje nim wewnątrzustrojowy mechanizm zwany zegarem biologicznym.¹*
Rytmy biologiczne możemy podzielić ze względu na długość fal. Wyróżniamy wtedy: rytmy krótkofalowe, średniofalowe i dlugofalowe.²*
Możemy rozróżnić biorytmy w zależności od czasu ich trwania:
1. Rytmy ultradialne- są krótsze niż 20 godzin (np. rytmy perystaltyczne, tętno, oddech);³
2. Rytmy cirkadialne, czyli okołodobowe- trwają od 20 do 28 godzin. Zachodzą one głównie pod wpływem bodźców świetlnych, czyli przemienności dnia i nocy. U człowieka rytmice dobowej podlega sekwencja stanów czuwania i snu, podziały komórkowe, temperatura ciała, wydzielanie wielu hormonów, pobieranie pokarmu, stężenie glukozy i innych substancji we krwi, a także wydolność umysłowa.¹**
3. Rytmy tygodniowe- są przykładem rytmów kształtowanych przez rozwój struktur społecznych i cywilizacyjnych. W ciągu tygodnia można stwierdzić narastanie wydolności organizmu- od poniedziałku do piątku- i spadek- od soboty do poniedziałku. Powyższy rytm winien być uwzględniony w programowaniu zajęć szkolnych i różnych form pracy itd.²**
4. Z rytmów dłuższych ważne znaczenie mają księżycowe rytmy miesięczne. Trwają 29 dni i pół doby. Podlegają im cykle menstruacyjne u kobiet. Stosownie do faz cyklu następują rytmiczne zmiany ciepłoty ciała. W pierwszej fazie cyklu jest ona normalna( 36, 5- 36,8ºC), w momencie jajeczkowania zaś wzrasta i dochodzi w drugiej fazie do wysokości 37- 37,2ºC. Z cyklem miesiączkowym kobiet związane są również wahania częstości tętna (mniejsze przed menstruacją i większe bezpośrednio po menstruacji) i masy ciała. Przeciętny cykl menstruacyjny trwa 28 dni, waha się u poszczególnych kobiet od 23 do 36 dni. Czas trwania innych rytmów okołomiesięcznych jest następujący: sprawności fizycznej( 23 dni), rytmu psychicznego( 28 dni), intelektualnego(33 dni). Cykle te mają powstawać w dniu urodzenia i można w nich wyodrębnić fazę dodatnią w pierwszej połowie cyklu i ujemną w drugiej połowie. Rytm fizyczny- wyznacza energię i kondycję osobnika, psychiczny- jego nastrój; intelektualny- twórcze zdolności. Kumulacja faz dodatnich rytmów jest wyczuwalna przez ludzi, podobnie jak kumulacja faz ujemnych. Dla ustalenia wymienionych rytmów należy obliczyć liczbę dni od urodzenia osobnika i podzielić ją przez liczbę dni trwania cyklu. Otrzymana liczba informuje, w którym dniu danego cyklu osobnik się znajduje. Z fazami „Księżyca”( pełnią), wiąże się miedzy innymi większa częstość ataków epilepsji i lunatyzmu.²***
1. B. Sadowski: Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 306*, 307**.
2. A. Malinowski: Auksologia. Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biologicznym. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2004, s. 238*, 239**, 241***.
3. J. Terelak: Psychologia stresu. Oficyna Wydawnicza „Branta”, Bydgoszcz 2001, s.168.
5. Rytm biologiczny pór roku, czyli rytm sezonowy wiąże się z intensywnością nasłonecznienia. W rytmie tym mają miejsce bezpośrednie i pośrednie reakcje biotypu na wpływ zjawisk kosmicznych( fotoperiodyczność, elementy składowe pogody: temperatura, wilgotność, nasłonecznienie, ciśnienie atmosferyczne, zawartość jonów w atmosferze, ozonu, promieniowanie ultrafioletowe itp.) Czynniki te działają przez układ autonomiczny i za pośrednictwem układu wewnątrzwydzielniczego( zwłaszcza poprzez podwzgórze, przysadkę i gruczoł tarczycowy) powodują przestrojenie funkcji organizmu w różnych porach roku. Duży pośredni wpływ wywierają tu zmiany sezonowe pożywienia. W pierwszej połowie roku przewagę w organizmie ma układ współczulny, w drugiej- przywspółczulny. Fazy przejściowe między biologiczną wiosną i latem a jesienią i zimą cechują się powstawaniem licznych antyrytmów. W okresie ciepłym zwiększa się ogólny metabolizm ustroju, zimą maleje. Najkorzystniejszym okresem dla zdrowia jest lato i wczesna jesień. Od października do marca ma miejsce okres względnej stabilizacji. Z powyższego wynika, ze zwłaszcza okresy przejściowych pór roku są niezbyt pomyślne dla organizmu człowieka.
6. Rytmy wieloletnie nie są tak dobrze poznane jak rytm okołodobowy, tygodniowy, czy sezonowy. Wynika to z konieczności stosowania długiego czasu obserwacji. Wyróżnia się tu rytmy koniunkturalne, sprawności psychofizycznej, reprodukcji, zdarzeń demograficznych oraz rytmikę przemian rozwojowych w ujęciu międzypokoleniowym( trend sekularny). Obserwacje rytmów wieloletnich u tych samych osób są ponadto utrudnione przez zjawisko również rytmicznych zmian zachodzących w procesie rozwoju osobniczego.
Endogenne pochodzenie licznych rytmów biologicznych nakazuje dostosowanie do nich trybu życia człowieka: nauki i odpoczynku, pracy i zabawy. Nauka szkolna i praca zawodowa jest najefektywniejsza w godzinach 11-12 i 17-19, dlatego w tym czasie winna być najintensywniejsza. Zaburzenia biorytmów źle wpływają na stan zdrowia, czego dowody dostarczają obserwacje ludzi pracujących w nocy czy zmieniających strefy czasowe( lotnicy). Zaburzenia rytmów biologicznych stanowią ważne tło dla różnych chorób. Zaburzoną (paradoksalną)rytmikę funkcji organizmu obserwuje się w różnych stanach patologicznych. Jest ona określana terminem antyrytmów biologicznych. Przykładem ich mogą być ataki astmy, napady kaszlu w krztuścu, itp.
Spis literatury:
1. Malinowski Andrzej: Auksologia. Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biologicznym. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2004, s. 238-243.
2. Sadowski Bogdan: Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 307-314.
3. Terelak Jan: Psychologia stresu. Oficyna Wydawnicza „Branta”, Bydgoszcz 2001, s. 168.
4. Malinowski Andrzej: Auksologia. Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biologicznym. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2004, s. 241*, 242**, 243***.