Definicja rytmów biologicznych, ich rodzaje i mechanizmy synchronizacji
Rytm biologiczny -to okresowe natężenie procesów biologicznych i funkcji fizjologicznych organizmu, które uzależnione są od czynników związanych z porą roku, obrotem Ziemi dookoła własnej osi oraz od czynników wewnątrzustrojowych.
Rytmy biologiczne wpisane są w rozwój osobowy człowieka, mogą oddziaływać na człowieka pozytywnie lub negatywnie.
Rola rytmów biologicznych:
regulują tok naszego życia
ułatwiają człowiekowi dostosowanie się do zmian środowiska
RYTMY ZEWNĘTRZNE(egzogenne) |
RYTMY WEWNĘTRZNE- (endogenne) uformowane w procesie ewolucji |
- światło - temperatura |
- prądy czynnościowe mózgu - rytmika pracy serca, oddychania |
Ze względu na długość fal dzielimy je na: krótkofalowe, średniofalowe i długofalowe.
RODZAJE RYTMÓW
OKOŁODOBOWY ( cirkadialny) |
- zachodzi pod wpływem bodźców świetlnych (aktywność w dzień, jej spadek w porze nocnej) - reguluje stałość pór pracy, posiłków, snu - związany jest z układem nerwowym i funkcją gruczołów wewnętrznych |
TYGODNIOWY |
- kształtowany przez rozwój struktur społecznych i cywilizacyjnych - w ciągu tygodnia (szkoła, praca) wydolność organizmu jest WIĘKSZA ( od poniedziałku do piątku), ZMNIEJSZA się - od soboty do poniedziałku |
OKOŁOMIESIĘCZNY |
- zależy od faz księżyca, miesiąca księżycowego-trwającego 29 i pół doby (obrót księżyca wokół Ziemi) - podobny do cyklu menstruacyjnego u kobiet., tzn., że występują rytmiczne zmiany ciepłoty ciała, zmienia się tętno i masa ciała - w trakcie występowania faz Księżyca ( pełni) zwiększa się częstość ataków epilepsji, lunatyzmu |
SEZONOWY |
- rytm biologiczny pór roku (sezonowość chorób) zależny od składników pogody (temperatury, wilgotności, nasłonecznienia, ciśnienia atmosferycznego, zawartości jonów w atmosferze, ozonu, promieniowania uv), zmian sezonowych pożywienia - powoduje zmiany funkcji organizmu w różnych porach roku (w okresie ciepłym- zwiększa się metabolizm oraz aktywność tarczycy, zimą maleje wydzielanie hormonu wzrostu, latem sen jest płytszy niż zimą).
|
WIELOLETNIE (koniunkturalne, sprawności psychofizycznej, reprodukcji, zdarzeń demograficznych) |
- obserwacja ich utrudniona z powodu szybkiego rozwoju osobniczego - fazy wydolności fizycznej są zróżnicowane- u kobiet faza 2- letnia 4- letniego cyklu; u mężczyzn faza3- letnia 6- letniego cyklu - rytmy międzypokoleniowej zmienności- klasycznym przykładem jest zmiana kształtu czaszki (jej wydłużanie i skracanie) w różnych erach |
Niedostosowanie trybu życia do rytmów biologicznych wpływa ujemnie na stan zdrowia.
Jednym z rytmów biologicznych, jakim jest SEN, warto poświęcić więcej uwagi z
racji jego znaczenia w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu człowieka.
Czym jest właściwie sen?
- stanem zniesionej czujności
- to podstawowa potrzeba biologiczna człowieka, tak samo jak pobieranie pokarmu
- dokładniej zaś sen jest stanem fizjologicznej deaferentacji,czyli izolacji układu nerwowego od dopływu sygnałów z zewnątrz, i deeferentacji, czyli zniesienia zdolności do aktywnego działania.
- u człowieka rozróżnia się sen wolnofalowy i paradoksalny
Jak człowiek śni?
- w czasie snu wolnofalowego wyodrębnia się u człowieka cztery okresy( różniące się obrazem EEG i głębokością snu)
OKRES I- stan przejściowy od czuwania do snu; zanik rytmu alfa
OKRES II- pojawiają się wrzeciona złożone z fal o częstotliwości 14-16 Hz
OKRES III- forma przejściowa między snem płytkim i głębokim snem
wolnofalowym (tj. okresem IV); występują wrzeciona i fale delta
OKRES IV- dominują fale delta ( widoczne na obrazie EEG), oddech staje się
regularny, ciśnienie krwi obniża się.
Raz na 90 minut sen wolnofalowy zanika na rzecz snu paradoksalnego, trwającego od 5 do 30 minut.
Sen paradoksalny u człowieka ma następujące objawy:
Zapis EEG przypomina I okres snu wolnofalowego; brak fal alfa, zamiast nich obecny jest rytm beta.
Szybkie ruchy gałek ocznych (w zmieniających się fazach i kierunkach)
Obniżone napięcie mięśniowe; sporadyczne krótkotrwałe skurcze.
Stan głębokiego snu.
Sen paradoksalny powstaje po pewnym okresie trwania snu wolnofalowego.
Marzenia senne
U noworodka sen jest policykliczny, tzn. występuje na przemian z krótkimi okresami czuwania.
W miarę dorastania procent snu paradoksalnego u dziecka zmniejsza się z 50% do 20%, tj. tyle, ile u człowieka dorosłego.
Biologiczne znaczenie snu
- brak snu powoduje zaburzenia emocjonalne, wybuchowość i niekiedy halucynacje
- okres IV jest najważniejszy dla regeneracji funkcji mózgu (procesów nerwowych odpowiedzialnych za świadomość, uczenie się i pamięć).
Słów kilka o habituacji i uwadze..
HABITUACJA- to stopniowy zanik lub słabnięcie reakcji organizmu na powtarzający się bodziec.
UWAGA (dyshabituacja)- podstawowy proces psychiczny, umożliwiający uczenie się i aktywne oddziaływanie na środowisko. Rozróżniamy uwagę spontaniczną- mimowolną ( właściwą psychice dziecka; u dorosłych przejawia się ona w aktywnej formie wypoczynku np.: lektura, oglądanie filmu, hobby) idowolną.
Uwaga dowolna wydaje się być mało atrakcyjna, gdyż wiąże się z obowiązkami, a nie z chwilowymi upodobaniami. Ten rodzaj uwagi prowadzi zazwyczaj do habituacji i może powodować zasypianie kierowców przejeżdżających przez okolice o monotonnym krajobrazie. Monotonia środowiska pracy- to czynnik znacznie obciążający układ nerwowy.
Bibliografia:
- Sadowski B. Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Wydawnictwo Naukowe PWN 2005 s.307-314
- Malinowski A.: Auksologia. Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biomedycznym. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego Zielona Góra 2004 s.238-243