Poznawcze koncepcje inteligencji

Paradygmat ten powstał w latach 1970 i polegał na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, jakie jest poznawcze podłoże cech intelektualnych: co znaczy być osobą inteligentną lub nieinteligentną w odniesieniu do funkcjonowania procesów poznawczych, np. uwagi czy pamięci?

* * *

W badaniach dotyczących poznawczych korelatów inteligencji wykorzystywano tzw. elementarne zadania poznawcze (np. dotyczące procesu porównywania liter). Postawiono pytanie: co znaczy być osobą uzdolnioną werbalnie (E. Hunt)? Okazało się, że korelacja między natężeniem cechy występującej na poziomie molarnym (zdolności werbalne) a parametrami procesu poznawczego działającego na poziomie molekularnym (czas identyfikacji znaczenia liter) jest istotna, choć niezbyt wysoka. A więc osoby uzdolnione językowo cechują się szybszą identyfikacją znaczenia liter, czyli krótszym czasem dostępu do magazynu leksykalnego.
Schemat kolejnych badań poszukujących poznawczych korelatów zdolności umysłowych polegał na pomiarze parametrów wykonania elementarnych zadań poznawczych oraz na posługiwaniu się testami psychometrycznymi, w celu wykrycia zależności korelacyjnych między natężeniem np. inteligencji ogólnej a czasem i poprawnością wykonania zadania poznawczego. W ten sposób wykryto m.in., że osoby inteligentne wykazują przewagę nad mniej inteligentnymi w zakresie weryfikowania treści zadań, decyzji semantycznych i tempa rotacji mentalnej, a przede wszystkim w zakresie funkcjonowania pamięci krótkotrwałej i uwagi.

* * *

Nieco inne podejście do problemu zaproponował R. Sternberg. Polegało ono na próbie dekompozycji "inteligentnego" procesu poznawczego. Autor ten sformułował model teoretyczny myślenia przez analogię, zakładający występowanie pięciu składników procesu poznawczego:

1. kodowanie pojedynczych składników analogii,

2. wnioskowanie o relacji między dwoma pierwszymi składnikami (np. pojazd, samochód),

3. umiejscowienie trzeciego terminu analogii (np. owoc) w logicznej strukturze analogii,

4. zastosowanie wykrytej wiedzy na temat logicznej struktury analogii w celu wybrania poprawnej odpowiedzi (np. jabłko),

5. udzielenie odpowiedzi na pytanie.

W wyniku weryfikacji trafności modelu teoretycznego Sternberg dotarł do części składowych procesu poznawczego zaangażowanego w rozwiązywanie zadań intelektualnych, zbadał także różnice indywidualne w tym zakresie. Stwierdził on, że choć osoby "psychometrycznie" inteligentne reagują ogólnie szybciej, nie dotyczy to wstępnych etapów analizy zadania, które trwają dłużej u osób uzdolnionych. Sternberg wyróżnił 6 źródeł różnic indywidualnych w ujęciu komponentowym: liczbę i rodzaj składników, regułę ich zestawienia w proces poznawczy, kolejność składników, regułę kończenia aktywności składników, czas i poprawność działania składników oraz rodzaj reprezentacji poznawczej, na której działają składniki.

---