Adam Naruszewicz w odzie „Balon” zachwyca się wspaniałością i geniuszem naukowców epoki oświecenia, tytułowy balon to w jego przekonaniu symbol zwycięstwa człowieka nad prawami fizyki i nieposkromioną dotąd matką naturą. Wychwala nieskończone możliwości ludzkiego umysłu i wskazuje na potrzebę ciągłego postępu w nauce. Oświecenie, w którym tworzył całkowicie odcina się od teocentrycznej filozofii średniowiecza, tu na pierwszym planie jest nie bóg,lecz człowiek. Dzięki naszym odkryciom mięliśmy nareszcie zawładnąć światem, lecz czy należy występować przeciw naturze? Podobno „Impawidus sortem non timet Icariam” (odważny nie boi się losu Ikara). OŚWIECENIE - Wiek oświecony - rozumu, powrotu do ideałów klasycznych. Wszechstronny rozwój nauki, rozwój prasy, szkolnictwa i norm klasycznych w sztuce. Racjonalizm, empiryzm, sensualizm w ideologii - a zatem metody rozumowego i doświadczalnego pojmowania i badania zjawisk. Wśród innowacji wyznaniowych deizm i ateizm. We Francji działalność encyklopedystów i Wielka Rewolucja Francuska. W Polsce - reformy ustrojowe (Sejm Wielki, Konstytucja 3 Maja), gospodarcze, edukacyjne, w końcu kolejne rozbiory. Klasyczne gatunki: bajka, poemat heroikomiczny, satyra, komedia, sielanka. Nazwa wywodzi się od "światła". Osiemnastowieczni myśliciele nazwali swój wiek oświeconym po "ciemnocie" baroku, mieli zaś na myśli oczywiście "światło rozumu" - najwyżej cenionej wówczas wartości. I taka nazwa utrwaliła się na zawsze. Najbardziej charakterystycznymi cechami oświecenia są: 1. Wiara w możliwości rozumu 2. Krytycyzm (nieprzyjmowanie za prawdziwe żadnych twierdzeń, jeśli nie zostaną udowodnione) 3. Uznanie wiedzy i wykształcenia za jedną z najwyższych wartości 4. Dostrzeżenie niesprawiedliwości ustroju feudalnego i głoszenie konieczności reform Ramy czasowe: od 1740 (założenie Collegium Nobilium przez ks. Sz. Konarskiego) do 1822 (wydanie tomu "Poezji" Adama Mickiewicza. EMPIRYZM - głosił, że wiedza powstaje dzięki doświadczeniu. Reprezentant - John Locke. DEIZM - odrzucanie tego, co wydawałoby się zabobonem. Deiści twierdzili, że świat musiał powstać dzięki twórczej pracy boskiego rozumu. UTYLITARYZM - głosił, że dobo społeczne stanowi jedne kryterium moralnej oceny człowieka.
ROKOKO - charakterystyczne dla twórczości eleganckiej i subtelnej, o funkcji rozrywkowej. Tematem utworów rokokowych była miłość PUBLICYSTYKA - gałąź piśmiennictwa zajmująca się bieżącymi sprawami państwa. Powstaje i kwitnie wtedy, gdy polityka kraju lub jego sytuacja społeczna, gospodarcza wymaga omówień, zmian, reform. Pierwszymi polskimi publicystami byli Andrzej Frycz Modrzewski i Piotr Skarga. POWIASTKA FILOZOFICZNA - gatunek narracyjny, mający ilustrować tezę filozoficzną lub moralną. Charakteryzuje ją: epizodyczna fabuła i uproszczony rysunek bohaterów. WOLTERIANIZM - zespół tendencji ideologicznych, estetycznych i literackich, przejawiający się w szyderczej krytyce monarchii, dworu, Kościoła i obyczajów, w propagowaniu tolerancji i idei postępu. Charakterystyczne jest operowanie paradoksem, dowcip, zaskakujące pomysły oraz precyzja rozumowania. BAJKA - gatunek o antycznym rodowodzie, za jej twórcę uchodzi Ezop. Jej bohaterami są zazwyczaj zwierzęta (mogą to być także rośliny, przedmioty lub ludzie). Bajki wykorzystują alegorię do ukazania wad ludzkich, przestawianych w zabawny sposób. Bajkę kończy zawsze jakiś morał, pouczenie. KRYTYCYZM odnosił się do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do kościoła i form życia religijnego, a także ustaleń nauki. RACJONALIZM- twórcą był Kartezjusz, "cogito ergo sum"- słowa te podkreślały znaczenie i możliwości ludzkiego umysłu. OPTYMIZM POZNAWCZY - nakładał na literaturę funkcje utylitarne, przypisywał ogromną rolę edukacji i wychowaniu. SENTYMENTALIZM - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka (Rousseau). "Kandyd" Woltera - powiastka filozoficzna, tytułowy bohater, Kandyd, obdarzony najłagodniejszym charakterem na świecie, doświadcza bez własnej winy strasznych przeżyć. W rozlicznych wędrówkach towarzyszy mu uczony Pangloss, przekonany, że "wszystko toczy się najlepiej na tym najlepszym ze światów". Choć wokół dzieją się gwałty, zbrodnie i wojny, choć trzęsienie ziemi niszczy Lizbonę, nic nie jest w stanie zachwiać optymizmu Panglossa. Spotykany po drodze starzec przekazuje Kandydowi naukę życiową: "praca oddala od nas trzy wielkie niedole: nudę, występek i ubóstwo". Bohater i jego towarzysze przyklaskują tej myśli, a podsumowaniem powieści są słowa "trzeba uprawiać swój ogródek" (robić, co do nas należy, mimo przeciwności losu), przeciwstawiając się zarówno naiwnemu optymizmowi Panglossa, jak i pesymizmowi.