Powstanie warszawskie. Przyczyny, przebieg, ocena.
Wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie polskie w czerwcu 1944 roku oraz powołanie 21 lipca 1944 w Moskwie PKWN-u, wytworzyło nową sytuację polityczną, w której wyraźnie zmniejszyły się szanse Rządu RP w Londynie na objęcie władzy w kraju, po wyzwoleniu Polski spod okupacji hitlerowskiej. Wobec niepowodzenia realizacji planu „Burza” na wschodnich ziemiach polskich (Wileńszczyzna, Białostocczyzna, Lubelszczyzna, Wołyń) i szybkich postępów ofensywy radzieckiej (w końcu lipca czołgi na przedmieściach Warszawy), 25 lipca Komenda Główna Armii Krajowej podjęła decyzję o rozpoczęciu zbrojnego powstania w Warszawie.
Głównym celem było wyzwolenie stolicy Polski przed wkroczeniem do niej wojsk radzieckich oraz ujawnienie się wobec nich Krajowej Rady Ministrów, Rady Jedności Narodowej i KG AK, jako legalnych władz polskich. 1 lipca 1944 po zaakceptowaniu planu przez Rząd RP w Londynie i po konsultacjach z Delegatem Rządu na Kraj Janem Jankowskim, komendant główny AK gen. Tadeusz Bór Komorowski wydał rozkaz rozpoczęcia powstania następnego dnia o godzinie 17 (godz. W)
1 sierpnia 1944, 40 tys. słabo uzbrojonych powstańców z AK zaatakowało garnizon niemiecki. Do powstania, na czele którego stanął gen. Bór Komorowski, spontanicznie przyłączyła się ludność Warszawy, biorąc aktywny udział w walkach i budowie barykad.
wybuch powstania zaskoczył dowództwo niemieckie, dzięki czemu udało się powstańcom w pierwszych dniach (1-4 sierpień) opanować większość dzielnic stolicy i przeciąć strategiczne arterie komunikacyjne (bez mostów na Wiśle). Wojska niemieckie zepchnięte do obrony zdołały jednak utrzymać szereg silnie umocnionych punktów oporu na terenie miasta (Dworzec Gdański, Pocztę Główną, koszary wojskowe)
5 sierpnia wojska niemieckie (dowódca gen. SS von Bach) złożone z jednostek SS, rozpoczęły atak na pozycje powstańcze
po sześciu dniach krwawych walk i masowych zbrodnii na bezbronnej ludności cywilnej, Niemcy opanowali Wolę i Ochotę. Kolejnym celem ataku stało się Stare Miasto. Pomimo bohaterskiej dwutygodniowej obrony, powstańcy musieli ewakuować się kanałami do Śródmieścia. 27 września zakończyły się walki na Mokotowie, 30 września na Żoliborzu. Powstanie chyliło się ku upadkowi
Tragizm położenia 50 tys. słabo uzbrojonych powstańców oraz prawie milionowej ludności stolicy pogłębiał fakt zatrzymania przez Stalina ofensywy radzieckiej oraz fiasko rozmów prowadzonych w Moskwie (3-9 sierpień) przez premiera Mikołajczyka, które miały doprowadzić do pozyskania pomocy ZSRR dla powstania.
Dopiero gdy klęska powstania była już przesądzona Armia Czerwona podjęła natarcie (10 wrzesień) w wyniku którego zajęto Pragę, prawobrzeżną część stolicy.
16 i 19 września oddziały LWP (bez wiedzy i zgody Stalina) przeprawiły się przez Wisłę i uchwyciły przyczółki na Żoliborzu i Czerniakowie, które jednak po kilku dniach zmasowanych ataków niemieckich zostały zlikwidowane (24 wrzesień).
Wobec beznadziejnej sytuacji militarnej, braku bronii, żywności i leków, a przede wszystkim braku perspektyw prowadzenia dalszej walki KG AK podjęła rokowania z Niemcami, w efekcie których 2 października 1944, po 63 dniach powstania, w kwaterze dowództwa niemieckiego w Ożarowie podpisano akt kapitulacji. Układ przewidywał, że powstańcy traktowani będą jako jeńcy wojenni, a ludność cywilna miała zostać wysiedlona z Warszawy.
Powstanie zakończyło się klęską militarną, a tym samym nie osiągnięto również celów politycznych jakie miało dać wyzwolenie stolicy. Miasto uległo całkowitej niemal zagładzie, bowiem na osobisty rozkaz Hitlera rozpoczęto systematyczne wyburzanie całych dzielnic. Pod gruzami znalazło śmierć tysiące mieszkańców, dziesiątki tysięcy rozstrzelano. Jak się oblicza ogółem zginęło około 20 tys. powstańców i około 20 tys. ludności cywilnej, a około 85% miasta legło w gruzach.