PSYCHOANALITYCZNA TEORIA FILMU
Podmiot
- psychoanalityczna teoria filmu zerwała ze swym strukturalnym i semiotycznym dziedzictwem
- źródłem inspiracji stał się teoretyczny dorobek Jacques'a Lacana, a jego głównym wyznawcą Christian Metz
- autorzy wywodzący się z kręgu orientacji psychoanalitycznej przeorientowali strefę przedmiotu badań (interesowały ich procesy nieświadome); nadali też nową terminologię bądź nadali nowe znaczenia pojęciom już funkcjonującym
- kluczowe znaczenie miała kategoria podmiotu, przesądzająca o wyobrażeniu widza
- nie zajmowali się konkretnym widzem, ale tworzonymi przez siebie konstruktami: „delegowanej” do kina części osobowości widza oraz koncepcją podmiotu (utworzoną przez maszynę mentalną kinematografii)
- podmiot kartezjański jest spójny, samoświadomy; podzielony podmiot psychoanalizy jest jego przeciwieństwem
- Lacanowska koncepcja podmiotu podzielonego: świadomego i nieświadomego
Koncepcja 3 rejestrów podmiotu:
Wyobrażonego - zróżnicowanie płci w czasie życia płodowego, naruszenie symbiozy z matką (faza życia niemowlęcia) ora błędne utożsamienie ja z odbiciem (faza zwierciadła)
Symbolicznego - strefa kultury, języka, prawa i uspołecznienia
Realnego - własny fizyczny byt podmiotu
Podmiot doświadczając poczucia odrębności od przedmiotów, z którymi się przedtem identyfikował, będąc wytworem podziału, doznaje głębokiego poczucia braku.
Suture
- pojęcie to wywodzi się z chirurgii, gdzie oznacza zszywanie brzegów rany (widz „zszywa” dyskurs filmowy)
- Jean-Pierre Oudart Suture 1969
- fotografia, kino i malarstwo - każda z tych sztuk wytwarza sposób odczytywania roli podmiotu (np. sposób namalowania obrazu przypisuje miejsce patrzącego na niego)
- relacja planu (to co jest widzialne- scena) i kontrplanu (ten kto patrzy- widownia)
- żeby zrozumieć film trzeba go odczytać biorąc pod uwagę również to co nie zostało w nim pokazane (brak)
- fazowy charakter lektury filmu: 1. Widzowi wydaje się, że posiada obraz na ekranie 2. Zauważa ograniczenia ekranu- ramy która narzuca to co może zobaczyć (kamera nie tylko pokazuje, ale też pewne rzeczy ukrywa)
- istnienie nieobecnego- który ustawił spojrzenie, jakie później widz przypisuje do siebie
Sen
- porównanie filmu do snu, a widza kinowego do doświadczenia śnienia
- sen jest rodzajem projekcji, uzewnętrznieniem procesu psychicznego
- sen jest fenomenem wizualnym
- sen jest wyrazem pragnień śniącego
- Christian Metz porównał stan oglądania filmu ze stanem śnienia.
Badał człowieka snującego marzenia dzienne i świadomie fantazjującego. Grupy różnic między tymi sferami:
podmiot ma niejednakową wiedzę o tym co się z nim dzieje (śniący nie wiem że śni, widz ma świadomość oglądania snu; w obu przypadkach człowiek doznaje wrażenia realności- pełne we śnie, nie pełne w kinie)
obecność lub brak realnego materiału do percypowania (podczas snu obrazy wytworzone przez aparat psychiczny; zaangażowanie widza w obraz nie jest tak pełne jak we śnie)
charakterystyka samej tekstualnej treści snu i filmu (film jest bardziej logiczny; po filmie rzadko widz ma wrażenie absurdalności; film bardziej przypomina sen niż jakiekolwiek doświadczenie na jawie)
- filmy konkurują z marzeniami dziennymi
- kinofilia- potrzeba oglądania marzeń w kinie
Aparat
- aparat, to ogół instrumentów oraz operacji wytwarzających film, często funkcjonuje na oznaczenie techniki filmowej w ogóle
- dyspozytyw, to projektor, ale rozpatrywany łącznie z widzem- adresatem projekcji
- Metz zauważył, że kino jest przede wszystkim maszynerią mentalną, której istotą jest rozbudzenie pewnych potrzeb widzów po to, by następnie zaspokajać je, zapewniając sobie tym samym zwrot kosztów i zyski
- aparat kinematograficzny dostarcza widzowi utraconych form archaicznej satysfakcji
- działanie aparatu kinematograficznego reprodukuje działanie aparatu psychicznego (symuluje nie rzeczywistość, ale pozycję i uwarunkowania podmiotu)
- efekt kina (wrażenie rzeczywistości) odmienny jest od wrażeń czerpanych z życia, lecz taki sam, jak wrażenie więcej-niż-rzeczywistości odkrywane we śnie
- sztuczność natury kinowego podmiotu odróżnia go od podmiotu ze snu lub halucynacji
Pożądanie
- pożądanie wynika z odłączenia od rodziców
- pojawia się jako nieświadoma tęsknota do zaspokojenia poczucia utraty i braku, które łączą się z rozwojem podmiotowości
- pożądanie nie ma żadnego konkretnego przedmiotu
- „pragnienie percypowania” łączy pragnienie podglądu z pragnieniem podsłuchu
- dwie kategorie zmysłów: 1. „zmysły na dystans”- wzrok i słuch 2. „zmysły kontaktu”- dotyk, smak, węch
- spojrzenie widza pozwala się filmowi narodzić
- voyeryzm (dewiacja seksualna o silnym komponencie sadystycznym), skopofilia (przyjemność patrzenia o charakterze erotycznym). Kino rozwija narcystyczną postać skopofilia, prowadząc do identyfikacji z obrazem
- przyjemność patrzenia jest zróżnicowana w zależności od płci: widz męski- aktywna przyjemność, widz żeński- ekshibicjonizm; mężczyzna- dysponent patrzenia, kobieta- jego obiekt
- mechanizm pożądania jest ostatecznym znaczeniem filmu- przyczyną dla której chodzimy do kina
- jedna projekcja wiedzie widza ku następnej odnawiając pragnienie (nie zaspokajając)
Identyfikacja
- Edgar Morin pierwszy opracował to pojęcie w sposób kompletny
- u Freuda pojęcie to miało wiele znaczeń (pierwotna więź emocjonalna z obiektem, substytut tej więzi, możliwość dzielenia czegoś z kimś)
Jean-Louis Baudry:
- kino, reprodukując warunki funkcjonowania podmiotu, sprawia, że przedstawienia brane są za rzeczywistość
- dwa poziomy identyfikacji: 1. związany z samym obrazem i polegający na identyfikowaniu się ze światem przedstawionym i jego postaciami; 2. poczucie tożsamości (identyczności) musi się stale odnawiać (poziom drugi umożliwia funkcjonowanie poziomu pierwszego)
- podmiot transcedentalny - kamera dzięki swej ruchomości
- oko-podmiot może pełnić szersze funkcje, dzięki ruchowi, do którego jest zdolne
- tak jak lustro zbiera fragmenty ciała w wyobrażoną jedność odzwierciedlonego ja, tak transcedentalny podmiot łączy nieciągłe fragmenty zjawisk bezpośredniego doświadczenia w zunifikowane znaczenie
Christian Metz:
- ekran jest tym rodzajem zwierciadła, które oferuje naszej rzeczywistej percepcji cienie, fantomy, widma, czy repliki przedmiotów
- kino, jest, w odróżnieniu od innych sztuk, w pewnym sensie upośledzone percepcyjnie poprzez fakt, że odwołujecie do tego co nieobecne
- zwierciadło ekranu jest zdolne odbijać wszystko z wyjątkiem ciała widza. Widz zdolny jest integrować odbicie świata na ekranie, mimo, że sam jest w tym świecie nieobecny
- dzięki kinu widz obdarzony jest przywilejem bycia wszędzie
- podstawą wszelkich identyfikacji w filmie jest identyfikacja widza z samym sobą (jako czystą instancją percypującą, własną aktywnością percepcyjną i gotowością percypowania)
- widz musi identyfikować się także z kamerą, która obejrzała wcześniej to, co on widzi w trakcie projekcji