STOSUNEK PRAWNY
Między żyjącymi gromadnie ludźmi dochodzi nieustannie do kontaktów. Ludzie nawiązują znajomości i przyjaźnie, świadczą sobie usługi łączy ich członkostwo jednego klubu sportowego, jazda w jednym wagonie nawet czekanie w jednej kolejce. Człowiek w swoim powszednim dniu wiele razy styka się z ludźmi, a także instytucjami, przedsiębiorstwami. Dochodzi do powstawania więzi zwanych stosunkami społecznymi. Stosunki społeczne są bardzo zróżnicowane. Występują w nich stosunki krótko trwałe i trwająca długo. Jedne stosunki społeczne rozwiązują się łatwo, rozwiązanie innych jest trudne, a w pewnych przypadkach nawet zupełnie niemożliwe, za przykład niech służy stosunek wynikający z pokrewieństwa. Wreszcie niektóre stosunki są ważne, inne zaś błahe pozbawione znaczenia. Stosunek społeczny zachodzi miedzy co najmniej dwiema osobami, z których co najmniej jedna oddziaływa na drugą lub których postępowanie wobec siebie lub innych osób jest w jakiś sposób uregulowane. Stosunkami stanowionymi nazywają się te stosunki społeczne których dotyczy jakaś norma postępowania. Wskazuje ona uczestnikom stosunku, jakie mają wobec siebie obowiązki i jakie prawa. Stosunki między drużynami rozgrywającymi spotkanie koszykówki maja charakter stanowiony, regulamin bowiem określa obowiązujący sposób postępowania. Pozostałe stosunki społeczne do których się żadna reguła postępowania, noszą nazwę stosunków faktycznych. Wśród tak pojmowanych stosunków społecznych wyodrębnia się grupa stosunków, które są ze społecznego punktu, a więc także z punktu widzenia interesów państwa, ważne. Państwo nie jest obojętne jak w pewnych przypadkach ludzie będą wobec siebie postępowali. Chcąc ich skłonić do postępowania korzystnego dla siebie, państwo reguluje te stosunki za pomocą norm prawnych. Te stosunki nazywamy stosunkami prawnymi. Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo. Osoby lub grupy osób uczestniczący w stosunku prawnym nazywają się podmiotami albo stronami stosunku prawnego. W każdym stosunku uczestniczą co najmniej dwa podmioty. Istotą stosunku prawnego jest to, że podmiot stosunku prawnego może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób.
W każdym stosunku prawnym występuje pięć elementów:
• Prawo podmiotowe
• Obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu
• Podmiot prawa
• Podmiot obowiązku
• Przedmiot stosunku prawnego
Za elementy stosunku prawnego uważa się więc strony tego stosunku oraz prawa i obowiązki, które im przysługują, a nadto przedmiot stosunku czyli to, o co w danym stosunku chodzi (rzeczy, dobra materialne, działania). Gdy Adam pożyczy Piotrowi tysiąc złoty, powstaje miedzy nimi stosunek prawny, który trwa tak długo, póki Piotr nie zwróci pieniędzy lub zobowiązanie w inny sposób nie wygaśnie. Piotr ma obowiązek zwrócić pożyczkę a Adam ma prawo domagać się zwrotu, dłużnik jest podmiotem obowiązku a wierzyciel podmiotem prawa. Przedmiotem stosunku prawnego jest to wszystko, do czego odnoszą się prawa i obowiązki stron. Stosunki prawne występujące w sferze majątkowej maja z reguły charakter złożony. Każda ze stron występuje jednocześnie jako podmiot prawa i obowiązku. Sprzedawca samochodu mam obowiązek przeniesienia na kupującego prawa własności i wydania wozu - a jednocześnie prawo domagania się zapłaty. Kupujący zaś na odwrót: ma obowiązek zapłacenia umówionej kwoty, jednocześnie zaś prawo domagania się wydania wozu i przeniesienia własności auta. Związku z powyższymi wiadomościami o stosunku prawnym jego elementach należy przypomnieć, że termin „prawo” może być rozumiany dwojako. Mówiąc o prawie można mieć na myśli zarówno przepisy, jak i tak zwane prawo podmiotowe. Z tym ostatnim spotykamy się właśnie w stosunku prawnym. Prawo podmiotowe to przysługująca określonemu podmiotowi prawa możność domagania się od innego podmiotu prawa pewnego zachowania się (oddania pieniędzy, udzielenia urlopu, wykonania zamówienia). Prawa podmiotowe wynikają z przepisów prawnych. Na przykład wierzyciel może domagać się od dłużnika zwrotu pożyczonej kwoty dla tego, że takie prawo podmiotowe przyznaję dającemu pożyczkę przepisy kodeksu cywilnego. Egzekwowanie praw podmiotowych może nastąpić na drodze prawnej. Uprawniony może domagać się od odpowiednich organów państwowych najczęściej sądów pomocy w działaniu zmierzającym do uzyskania świadczenia, do którego ma prawo, a którego osoba zobowiązana nie chce dobrowolnie spełnić. Temu celowi służy na przykład proces cywilny i postępowanie egzekucyjne. Między podmiotami prawa dochodzi do określonych styczności i powiązań normowanych przez prawo. Jedne z tych styczności oraz powiązań mają charakter krótkotrwały, na przykład między nabywcą gazety i jej sprzedawcą, inne z nich trwają nawet całymi latami, jak między małżonkami, rodzicami i dziećmi, między wynajmującymi lokal a najemcą, wydzierżawiającym nieruchomość rolną i dzierżawcą. Właśnie z cywilistyki wywodzi się konstrukcja stosunku prawnego, która uwypukla owe powiązania, tak przecież widoczne w umowach cywilnoprawnych. Podawane charakterystyki stosunku prawnego są zgodne co do tego, że każdy stosunek prawny rodzi jakieś następstwa prawne, ich brak zaś pozbawia dany stosunek cech stosunku prawnego. Najkrócej rzecz ujmując, można powiedzieć, że każdy stosunek jest relacją kogoś do kogoś, albo kogoś do czegoś, bądź też czegoś do czegoś. Podawane charakterystyki stosunku prawnego mieszczą się w tych ramach. Brak jednak zgodności poglądów w kwestii, czy konstrukcja stosunku prawnego ma obejmować tylko stosunki między podmiotami czy również stosunki, jakie zachodzą między podmiotami prawa i rzeczami. Jedni stosunkiem prawnym mianują zarówno unormowany przez prawo stosunek podmiotu prawa do innego podmiotu prawa, jak i unormowany przez prawo stosunek podmiotu do rzeczy, inni zaś przez stosunek prawny rozumieją wyłącznie stosunek zachodzący między podmiotami, a zatem relacji „podmiot prawa - rzecz” jako stosunku prawnego nie traktują. Pozostawiając na uboczu sprawę zaznaczonej tu rozbieżności stanowisk, przejdźmy do bliższej charakterystyki stosunku prawnego rozumianego wyłącznie jako stosunek między podmiotami.
W stosunkach prawnych między stronami (podmiotami) istnieją określone powiązania prawne, bez których istnienia w ogóle nie można byłoby mówić o stosunku prawnym łączącym owe strony. Jeżeli zdarzenie prawne (fakt prawny) spowoduje powstanie wzajemnych praw i obowiązków podmiotów prawa, mówi się wówczas, że podmioty te stały się stronami stosunku prawnego, że łączy je stosunek prawny. Tytułem wprowadzenia do problematyki przedstawiamy powiązania łączące strony umowy sprzedaży jakiejkolwiek rzeczy ruchomej (gazety, chleba, paczki zapałek itp.). Otóż w najprostszym nawet przykładzie sprzedaży między sprzedawcą i kupującym występują następujące powiązania:
sprzedawca kupujący
jest uprawniony do żądania zapłaty ma obowiązek zapłaty
jest uprawniony do żądania, by kupujący odebrał przedmiot sprzedaży ma obowiązek odebrania przedmiotu sprzedaży
ma obowiązek przeniesienia na kupującego własności przedmiotu sprzedaży i wydania go kupującemu jest uprawniony do żądania, by sprzedawca przeniósł nań własność przedmiotu sprzedaży i wydał go kupującemu
ma obowiązek przyjęcia zapłaty jest uprawniony do żądania, by sprzedawca przyjął zapłatę
Przykład to najprostszy, ograniczony do minimum, gdyż w grę wchodzi o wiele więcej wzajemnych praw i obowiązków obydwu stron stosunku sprzedaży, na przykład z tytułu odpowiedzialności za ukryte wady fizyczne i prawne przedmiotu sprzedaży, z tytułu udzielonej gwarancji, w przypadkach sprzedaży na próbę, na raty, zastrzeżenia prawa odkupu, prawa pierwokupu. O tym, jakie powiązania występują między stronami stosunku prawnego, decydują postanowienia przepisów prawa lub umowne postanowienia stron, jeżeli - w tym ostatnim przypadku - strony ukształtowały swe prawa i obowiązki odmiennie od postanowień przepisów iuris dispositivi.
ELEMENTY STOSUNKU PRAWNEGO
Przytoczony przykład, choć tak ograniczony, pozwala na wyróżnienie tzw. elementów stosunku prawnego. Nazwa to powszechnie przyjęta, rozumiana w ten sposób, że elementami zwane są pojęcia (składniki) tworzące konstrukcję, określoną mianem stosunku prawnego. Już na wstępie należy zaznaczyć, że w tej materii ujawnia się niezgodność poglądów, Nie zawsze bowiem struktura stosunku prawnego jest w różnych pracach przedstawiana jako całość składająca się z tych samych elementów, a jeżeli nawet z tych samych, to nie zawsze jednakowo nazywanych. Przyjrzyjmy się więc kolejno poszczególnym elementom strukturalnym, które mają się składać na konstrukcję stosunku prawnego.
Jako jeden z elementów stosunku prawnego zwykło się wymieniać strony. W odpowiedzi na pytanie, kiedy możemy mówić o stosunku prawnym, wskazuje się przede wszystkim na strony tego stosunku, gdyż bez stron (podmiotów) stosunek prawny w ogóle nie powstanie. Jeżeli jednak położyć akcent na to, że stosunek prawny jest stosunkiem między stronami, że jest on czymś, co „ma miejsce” czy „zachodzi” między stronami, że jest czymś, co strony te wiąże, to strony trudno traktować jako elementy stosunku prawnego, ponieważ rozumienie stosunku prawnego jest wówczas ograniczone wyłącznie do tego, co „zachodzi” między stronami. Nie można jednak nie poinformować, że w powszechnie podawanych charakterystykach strony są wymieniane jako tzw. elementy stosunku prawnego. Stronami stosunku prawnego mogą być jedynie podmioty prawa (osoby fizyczne lub prawne), ale zasadniejsza od nazwy „podmiot stosunku prawnego” jest nazwa „strona stosunku prawnego”. Nie zawsze bowiem można nimi posługiwać się zamiennie. W podanym przykładzie stosunku prawnego sprzedaży występują dwie strony, sprzedawca oraz kupujący, i często rzeczywiście zdarza się, że tylko jeden podmiot prawa jest sprzedawcą i tylko jeden - kupującym. Nie czyniłoby więc różnicy, czy posłużylibyśmy się określeniem „podmiot” stosunku prawnego czy też „strona”. Ale równie często stroną stosunku prawnego może być więcej niż jeden podmiot prawa - na przykład gdy dwie lub trzy osoby fizyczne kupują coś do spółki. Są one wówczas tylko jedną stroną stosunku prawnego (kupujący). Liczba podmiotów uczestniczących w stosunku prawnym nie jest wtedy równa liczbie stron tego stosunku. Twierdzenie, że stosunki prawne są stosunkami dwustronnymi (sprzedawca - kupujący, dzierżawca - wydzierżawiający, podmiot, który wyrządził szkodę - poszkodowany), jest powszechnie akceptowane w piśmiennictwie. Nie znaczy to jednak, że we wszystkich stosunkach prawnych uczestniczą tylko dwie strony. Trafniej można powiedzieć, że stosunki prawne są przynajmniej dwustronne, ponieważ niektóre spośród nich są stosunkami wielostronnymi, w których występują trzy strony lub więcej stron (niezależnie od liczby podmiotów po każdej ze stron takiego stosunku prawnego). Z trójstronnymi stosunkami prawnymi mamy na przykład do czynienia „w przypadku zawarcia przez dwie strony umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej”, „gdy w stosunku zobowiązaniowym wzajemnym jedna ze stron zobowiązania dokona przelewu swej wierzytelności, lecz bez wstąpienia przez cesjonariusza w dług ciążący na cedencie w ramach zobowiązania wzajemnego”.
Jeżeli posługiwać się pojęciem „elementy stosunku prawnego”, to przytoczony przykład prawnego stosunku sprzedaży jasno uwidocznia, że elementami tymi są również: uprawnienie i obowiązek. Nie ma konstrukcji stosunku prawnego, w której nie wyróżniano by uprawnienia i obowiązku. O uprawnieniu, rozumianym jako element stosunku prawnego, mówi się wtedy, gdy przepisy prawa lub postanowienia umowne nie nakładają na daną stronę (podmiot) obowiązku, lecz pozostawiają jej uznaniu wybór określonego zachowania się i w zależności od wyboru zachowania się dokonanego przez ową stronę, inna (druga) strona stosunku prawnego staje się zobowiązana do odpowiedniego zachowania się. Chodzi tu więc o tego rodzaju sytuację jednej ze stron, wobec której druga strona stosunku prawnego jest zobowiązana do określonego zachowania się, owa zaś pierwsza strona od strony drugiej zachowania tego może się domagać ze wszystkimi płynącymi stąd skutkami prawnymi. Tak na przykład uprawniony jest wierzyciel, który może (ma prawo) żądać zwrotu długu, co oznacza, że od jego decyzji zależy, czy będzie on domagał się zwrotu długu czy też nie, ale gdy zażąda zwrotu długu, dłużnik ma obowiązek dług ten zwrócić. Obowiązek zwykło się charakteryzować w ten sposób, że przepis prawa przewiduje w danej sytuacji pewien nakazany lub zakazany adresatowi sposób zachowania się, a z zachowaniem odmiennym wiąże powinność zastosowania aktu przymusu państwowego. W stosunku prawnym obowiązek sprowadza się do tego, że przepisy prawa lub postanowienia umowne przewidują w danej sytuacji pewien nakazany lub zakazany adresatowi (stronie stosunku prawnego) sposób zachowania się, a z zachowaniem odmiennym wiążą możliwość przymusowego wyegzekwowania świadczenia należnego drugiej stronie tego stosunku. Gdyby stosunek prawny rozumieć jako pewną całość, na którą składają się między innymi określone uprawnienia i obowiązki obydwu stron, to nie można by wówczas wyróżniać strony zobowiązanej i strony uprawnionej, gdyż każda ze stron jest zarówno uprawniona, jak i zobowiązana. Każda ze stron jest uprawniona do jednego rodzaju zachowań, zobowiązana zaś do zachowań innych. Jeżeli jednak przez stosunek prawny rozumieć tylko jedną więź (vinculum iuris) łączącą strony, jedną tylko „nić”, na przykład tę, że sprzedawca jest uprawniony do żądania zapłaty, kupujący zaś ma obowiązek zapłaty, to wtedy - ale tylko przy takim rozumieniu stosunku prawnego - jedną stronę można określać jako uprawnioną, a drugą jako zobowiązaną. Obydwa przedstawione tu rozumienia stosunku prawnego spotyka się w nauce prawa. Konstrukcje stosunków prawnych, rozumianych jako stosunki łączące określone strony, są budowane w ten sposób, że między uprawnieniami i obowiązkami, traktowanymi jako elementowych owych stosunków, występuje ścisła korelacja. Polega ona na tym, że każdemu uprawnieniu jednej strony odpowiada obowiązek drugiej strony i, vice versa, każdemu obowiązkowi jednej strony odpowiada uprawnienie innej. Wyraźnie ilustruje to przytoczony na wstępie przykład praw i obowiązków sprzedawcy oraz kupującego. Korelatem uprawnienia sprzedawcy do żądania zapłaty jest obowiązek dokonania zapłaty przez kupującego, i odwrotnie, korelatem obowiązku zapłaty kupującego jest uprawnienie sprzedawcy do otrzymania owej zapłaty. Korelatem obowiązku sprzedawcy, polegającego na wydaniu przedmiotu sprzedaży kupującemu, jest uprawnienie tego ostatniego do otrzymania tegoż przedmiotu sprzedaży i, vice versa, korelatem uprawnienia kupującego do otrzymania przedmiotu sprzedaży jest ciążący na sprzedawcy obowiązek wydania przedmiotu sprzedaży kupującemu. We wszystkich konstrukcjach stosunku prawnego, rozumianego jako stosunek łączący strony, uprawnienia i obowiązki są traktowane jako korelaty. W wielu opracowaniach, obok stron stosunku prawnego, uprawnienia i obowiązki są wymieniane jako osobne elementy składające się na strukturę stosunku prawnego. Dodać jednak należy, że niektórzy autorzy posługują się nazwą „treść” stosunku prawnego i w ich ujęciu elementami tego stosunku są między innymi strony oraz owa „treść”, przy czym przez tę ostatnią rozumieją właśnie uprawnienia i obowiązki stron. Jeszcze inni nazwami „uprawnienia i obowiązki” oraz „treść” stosunku prawnego posługują się zamiennie.
TYPY STOSUNKÓW PRAWNYCH
Konstrukcja stosunku prawnego nadaje się dobrze do opisu relacji między podmiotami prawa cywilnego, handlowego , prawa pracy, prawa administracyjnego, prawa procesowego, prawa międzynarodowego. Są jednak i takie dziedziny prawa, w których operuje się pojęciami: podmiot prawa, uprawnienie i obowiązek, lecz nie wprowadza się określenia „stosunek prawny”. Na przykład rzadko operuje się tym pojęciem w nauce prawa konstytucyjnego. Zastosowanie konstrukcji stosunku prawnego pozwala opisywać relacje między podmiotami prawaa z uwagi na obowiązek normy prawne, umożliwia kwalifikację zachowań określonych podmiotów ze względu na to prawo. Warto zauważyć, że stosunek prawny (na przykład pracy albo stosunek kupna - sprzedaży) jest zazwyczaj wyznaczony nie przez dyspozycję jednej normy, ale przez dyspozycję wielu norm prawnych, często zawartych w wielu aktach prawodawczych.
Stronami stosunku prawnego są podmioty prawa. Może być tak, że stroną jest jeden podmiot prawa, może także na jedną stronę stosunku prawnego składać się więcej podmiotów prawa ( na przykład kilka osób fizycznych). Stosunki prawne mogą mieć charakter dwustronny ( na przykład dający pożyczkę - pożyczkobiorca, zlecający - zleceniobiorca) albo wielostronna ( na przykład stosunek powstały na skutek zawarcia umowy spółki). Stosunki prwne mogą mieć charakter prosty albo złożony. Stosunek prawny prosty to relacja między uprawnieniem jednej ze stron i odpowiadającym mu obowiązkiem drugiej strony. Częściej jednak strony stosunku prawnego są jednocześnie uprawnione i zobowiązane. Są to stosunki prawne złożone. Mogą one powstawać na skutek zawarcia na przykład umowy sprzedaży, najmu, dzierżawy, dostawy, umowy o dzieło, umowy o pracę i wielu innych. Nieuedy podkreśla się różnicę między abstrakcyjnym a konkretnym stosunkiem prawnym. Na przykład stosunek pracy jest wyznaczony przez wiele przepisów prawa pracy. Można o nich dyskutować w ujęciu generalnie - abstrakcyjnym, jeśli analizujemy obowiązujące normy prawne w tym zakresie. Jeśli natomiast dyrektor X zatrudni na podstawia umowy o pracę asystenta Y, to wówczas powstają konkretny i indywidualny stosunek pracy, poprzez który pracownik zobowiązuje się do wykonywania ściśle określonej pracy na rzecz zakładu pracy, a zakład pracy do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem i zapewnieniem mu odpowiednich warunków pracy.
Wśród stosunków prawych często wyróżnia się też stosunki typu koordynacyjnego (zobowiązaniowe) i stosunki typu subordynacyjnego (podległości kompetencji). Stosunki zobowiązaniowe są charakterystyczne dla prawa prywatnego, cechuje je równorzędność podmiotów (zobowiązanego i uprawnionego), podmioty mają - w zasadzi - swobodę co do złożenia oświadczeń woli i co do ich treści. Nawiązanie stosunku jest więc dobrowolne, przepisy prawna zaś dotyczące relacji tego typu mają głównie charakter iuris dispositivi. Taki charakter mają stosunki wynikające na przykład z umów zastawu, pożyczki czy umowy o dzieło. Stosunki podległości kompetencji są charakterystyczne dla prawa publicznego i cechują je to, że jeden z podmiotów (wyposażony w kompetencje) ma pozycję nadrzędną w stosunku do drugiego (podporządkowanego owej kompetencji) i może kształtowa jego sytuację prawną. Podmiot podległy ma obowiązek podporządkowywać się decyzji podmiotu nadrzędnego (na przykład decyzji stosowania prawa). Przepisy prywatne dotyczące relacji tego typu mają charakter iuris cogentis. Stosunek podległości kompetencji zachodzi między organem władzy publicznej (na przykład wojewoda, minister, organ ścigania, prokurator, sąd) a jednostką lub jej organizacją (na przykład stowarzyszeniem). Stosunki prawne mają specyfikację w różnych gałęziach prawa. Na przykład, z prawa postępowania wynikają różne złożone konfiguracje, jakie łączą podmioty prawa w zależności od interesów uczestników postępowania, celów, do jakich dążą, oraz fazy stosowania i wykonywania prawa. Karne stosunki procesowe mogą wiec przybierać postać relacji:
• Współdziałania (wspólność lub zbieżność interesów procesowych)
• Procesowej walki
• Neutralności i niezależność (interesów)
• Procesowej nadrzędności (organ - podmiot podporządkowany)
Na przykład, obrońca z oskarżonym wiąże stosunek współdziałania, z sądem stosunek procesowej nadrzędności, z oskarżycielem - stosunek walki, ze świadkami i biegłymi - stosunek neutralności i niezależności.
Specyficzne stosunki prawne powstają na gruncie prawa konstytucyjnego. Na przykład stosunek kooperacji powstaje w relacji Sejm - Senat przy uchwalaniu ustaw stosunek wyboru w relacji Sejm - Trybunał Konstytucyjny, konstytucyjnoprawny wymiar ma też stosunek przedstawicielski - pełnomocnictwo do zastępowania w organie przedstawicielskim reprezentowanych, zawiązanych z chwilą wyboru posła, senatora czy radnego. W prawie administracyjnym wyróżnia się stosunki ustrojowe, koordynacyjne, współdziałania, kontrolne, nadzorcze.
Swoją odrębność mają stosunki prawo międzynarodowe (łączą państwa, a nie ludzi).
PRZEDMIOT STOSUNKU PRAWNEGO
Przedmiotem stosunku prawnego są te zachowania podmiotów prawa, do którego strony danego stosunku prawnego są obowiązane albo uprawnione. Zachowania stron mogą przybrać formę aktywną (czynnie) albo pasywną (nieczynnie). W związku tym wyróżnia się stosunki prawne, w których:
• Przedmiotem uprawnienia i obowiązkujest czynienie
• Przedmiotem obowiązujesz czynienie, a przedmiotem uprawnienia nieczynienie
• Przedmiotem obowiązku jest nieczynienie a przedmiotem uprawnienia jest czynienie
• Przedmiotem uprawnienie i obowiązku jest nieczynienie
W literaturze spotyka się także poglądy, że przedmiotem stosunku prawnego są rzeczyy materialne i nie materialne albo rzeczy i zachowania. Na przykład w umowie sprzedaży nieruchomości przedmiotem stosunku prawnego jest nieruchomość oraz zachowania podmiotów związane z tym aktem. Trzeba jednak zauważyć że prawo kształtuje wiele stosunków prawnych, w których wskazanie rzeczy jako przedmiotu jest trudne slbo nie możliwe (na przykład stosunki rodzice - dzieci, stosunki pracy). Rzeczy w polskim prawi to przedmioty materialne, istniejące i wyodrębnione z przyrody. Rzeczy dzieli się na ruchomości i nieruchomości. Nieruchomości to grunty, budynki trwałe z gruntem związane i i części takich budynków, jeśli na mocy przepisów stanowią odrębny od gruntu przedmiot. Wszystkie pozostałe rzeczy są ruchomościami. Rzeczy można także podzielić na oznaczone co do tożsamości, a więc zindywidualizowane wolą stron stosunku prawnego i oznaczone co o gatunku, które nie zostały zindywidualizowane, a strony wskazały jedynie na ich rodzaj. Przedmiotem stosunku mogą być oprócz rzeczy także dobra niematerialne (na przykład nie majątkowe prawa autorskie, dobra o charakterze intelektualnym), różne postaci energii, pieniądze, papiery wartościowe, a także zorganizowane kompleksy majątkowe ( na przykład przedsiębiorstwo może być ujmowane nie tylko jako osoba prawna, przedmiot stosunku prawnego, ale jako przedmiot stosunku, na którą składa się firma (nazwa), znaki towarowe oraz inne oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo, księgi handlowe, nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa, patenty, wzory użytkowe i zdobnicze, zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, a także prawa wynikające z najmu i dzierżawy lokali zajmowanych przez przedsiębiorstwo).
TREŚĆ STOSUNKU PRAWNEGO
Treścią stosunku prawnego są obowiązki i uprawnienia wyznaczony przez przepisy prawne.
Obowiązek prawny jest to wyrażony w normie prawnej skierowany do adresata nakaz albo zakaz określonego postępowania. Obowiązek wyznaczony jest więc przez prawo przedmiotowe i oznacza brak swobody wyboru zachowania przez adresata norm. Może mieć charakter pozytywny (obowiązek działania) albo negatywny (obowiązek zaniechania). Na ogół związany jest z normatywną zapowiedzią dolegliwości (odpowiedzialności prawnej) w wypadku niewykonania. Na przykład obowiązkiem prawnym jest wyjawienie dowodów niewinności osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa wykroczenie lub przewinienie dyscyplinarnego. Obowiązek ten wynika z zakazu zatajenia takich dowodów sformułowanego w kodeksie karnym. Zatajenie dowodów zagrożone jest karą pozbawiania wolności. Są też przypadki, gry prawo uzależnia ponoszenie konsekwencji od decyzji określonego podmiotu. Na przykład jeżeli kradzież popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. Przypadkiem szczególnym są zobowiązania naturalne, tak zwane takie, których nie można prawnie wymusić, ale w wypadku ich dobrowolnego spełnienia nie można żądać zwrotu (na przykład przedawnione wierzytelności).
Uprawnienie obejmuje sferę zachowań nie nakazanych i nie zakazanych w której podmiot może dokonywać różnych wyborów przy czym zachowaniom tym odpowiada sfera zachowań prawnie zakazanych bądź nakazanych i innych podmiotów. Adresat może zachowywać się zgodnie z dyspozycją normy (zrealizować uprawnienie) albo zaniechać realizacji tego postępowania. Uprawnienia są wyznaczane przez prawo przedmiotowe - zachowania podmiotów uprawnień nie są więc indyferentne prawnie. Są one powiązane z odpowiednimi zachowaniami innych podmiotów o charakterze obowiązku. Wybór zachowania nie pociąga reakcji organów państwa w postaci sankcji (przeciwnie w przypadku obowiązku). Na przykład uprawniony wierzyciel ma prawo żądać zwrotu długu od jego decyzji zależy, czy będzie się tego domagał. Jeżeli zażąda zwrotu dłużnik ma obowiązek spełnić świadczenie. Z kolei dłużnik spełniając świadczenie może żądać od wierzyciela pokwitowania albo może z pokwitowania zrezygnować. Z pojęciem uprawnienie ściśle wiąże się określenie „prawo podmiotowe” można jak się zdaje uznać to w którym pojęcie odnosi się do sumy wolności i uprawnień podmiotu prawa. To znaczy do sfery wolności możności postępowania przyznanej podmiotowi i chronione przez prawo znaczenie przedmiotowe na przykład podmiotowe prawo własności obejmuje uprawnienia do korzystania z rzeczy, do rozporządzania nią, podmiotowe prawo użytkowania obejmuje uprawnienia do używania rzeczy cudzej do pobierania jej pożytków.
Ze względu na sposób ukształtowanie treści uprawnienia (prawa podmiotowego) wyróżnia się:
• Uprawnienie (prawa podmiotowe) związane z pasywną formą zachowania innych podmiotów. Tak jest na przykład przy podmiotowym prawie własności na którego treść składa się wiele uprawnień z wyrażonych w kodeksie cywilnym, obowiązkiem innych osób jest respektowanie tych praw i nie wkraczanie w sferę uprawnień właściciela.
• Uprawnienia (prawa podmiotowe) związane z możnością domagania się aktywnej formy zachowania innych podmiotów.
Te drugie uprawnienia nazywa się roszczeniami. Z jednego prawa podmiotowego może wynikać kilka roszczeń. Na przykład kupującemu przysługuje nie tylko roszczenie do sprzedawcy o przeniesienie własności rzeczy i jej wydanie, ale i roszczenie z tytułu rękojmi za wady, roszczenie z tytułu gwarancji i inne. Są to roszczenie materialne. Dopóki nie upłynął termin spełnienia świadczenia roszczenie nazywamy niewymagalnym. Z chwilą gdy termin zadość uczynienia roszczeniu mija roszczenie staje się wymagalnym i upoważnia do wystąpienia z powództwem do sądu w celu przymusowej realizacji roszczenia. Wyróżnia się roszczenia procesowe, które odnoszą się do uprawnienia związanego z możliwością domagania się aktywnej formy zachowania organu państwa.
Od uprawnień wynikających z prawa w znaczeniu przedmiotowym należy wyraźnie odróżnić wolności. Wolność wynika z naturalnej zdolności człowieka do podejmowania aktów woli. Prawo nie tworzy, nie kreuje wolności (w odróżnieniu od uprawnień) ma na tomista obowiązek ochrony wolności jednostek i zbiorowości w zakresie w jakim nie szkodzą one innym. Prawo przewiduje więc określone ograniczenia wolności w celu zapewnienia wszystkim podmiotom takiego samego jej zakresu oraz zabezpieczenia pewnych interesów zbiorowych. Normatywna regulacja wolności (na przykład wolności słowa, przekonań, druku, zgromadzeń) nie ma więc charakteru konstytutywnego, kreacyjnego, lecz jest deklaracja potwierdzeniem jej niezależnego bytu. Wolność nie wymaga (inaczej niż w przypadku uprawnień) określenia obowiązków drugiego podmiotu wolność określonego zachowania oznacza więc że zachowanie to nie jest zakazane ani nakazane przez prawo. Normy prawne nie przyznają podmiotom wolności określonego zachowania. Mogą natomiast wolność ochraniać ograniczać a nawet wykluczyć. Mogą też wolność przywracać o ile uchyla się zakaz albo nakaz określonego zachowania. Odróżnienie uprawnień wolności ma istotna znaczenie. W wypadku uprawnień istotne jest, aby prawo określało podstawę i rodzaj świadczeń oraz podmiot zobowiązany do świadczenia na rzecz jednostki. W wypadku wolności chodzi o określenie sfery życia jednostki wyłączonej spod ingerencji innych podmiotów ewentualnie ustanowienie zakazu działań lub rozwiązań instytucjonalnych stanowiących typowe bariery dla realizacji tej wolności. Nie jasne regulacje zacierające różnice między uprawnieniami a wonnościami, mogą nieść zagrożenia dla pozycji prawnej jednostki. Wolności wyrażone jak uprawniania mogą ograniczać swobodę aktów woli jednostki uprawnienia określone w formie wolności mogą nie zawierać dostatecznie sprecyzowanych warunków nie zbędnych do określenia podstawy świadczenia.
STOSUNEK CYWILNOPRAWNY
Pojęciem stosunku prawnego zajmuje się teoria prawa. Stosunki cywilno prawne to zachodzące między równorzędnymi prawnie stronami stosunki społeczne na tle majątkowym oraz nie liczne stosunki osobiste, regulowane przez normy prawa cywilnego.
W każdym stosunku cywilno prawnym można wyodrębnić następujące elementy:
• Podmioty stosunku
• Przedmiot stosunku
• Uprawnienia wynikające ze stosunku
• Obowiązki wynikające ze stosunku
W prawni cywilnym podmiotami stosunków cywilno prawnych mogą być osoby fizyczne i osoby prawne w każdym stosunku występują przynajmniej dwa podmioty może być ich więcej a w niektórych przypadkach - na przykład w stosunkach regulowanych przez prawo rzeczowe - nawet nie ograniczona liczba. O tym czy człowiek lub organizacja może być podmiotem stosunków cywilno prawnych lub - jak to się inaczej określa - w roli podmiotu prawa cywilnego, nazywamy zdolnością prawną. Istotną cechą stosunku cywilnoprawnego jest, podkreślana już wcześniej, prawna równorzędność stron która żadna w ramach tego stosunku nie występuje w charakterze zwierzchnika drugiej i nie dysponuje wobec niej uprawnieniami władczymi. W istniejącym stosunku prawnym podmioty mogą się zmieniać, chyba że ustawa lub umowa tego zakazuje. Wierzyciel może na przykład odstąpić swoją wierzytelność innej osobie, która zajmuje jego miejsce w stosunku prawnym. Kiedy jednak ustawa wiąże prawa wynikające ze stosunku prawnego z konkretnym podmiotem i tylko on może z nich korzystać. Mamy wówczas do czynienia z tak zwanymi prawami niezbywalnymi ( prawo dożywocia, służebność osobista, prawo pierwokupu, użytkowanie). Odstąpienie prawa nie zbywalnego jest niedopuszczalne, a zatem nie możliwa jest zmiana podmiotu stosunku cywilnoprawnego. Ustalenie co może być przedmiotem stosunku cywilnoprawnego należy do najbardziej spornych zagadnień zarówno w teorii prawa jak i w doktrynie prawa cywilnego. Można przyjąć ze przedmiotem stosunku cywilno prawnego jest zarówno zachowanie ludzi i innych podmiotów wobec innej strony stosunku prawnego jak i obiekty materialna i nie materialne, których to zachowanie dotyczy. Zgodnie z tym poglądem przedmiotem stosunku między sprzedawcą a kupującym jest takie zachowanie sprzedawcy do jakiego zobowiązuje go umowa a więc przeniesienie własności, wydanie rzeczy. Przedmiot stosunku prawnego koncentruje w sobie te czynności ludzi te obiekty, które są przyczyną związania się podmiotów stosunkiem prawnym. Przynajmniej jednemu z podmiotów stosunku cywilno prawnego przysługuje prawo domagania się od drugiego podmiotu lub podmiotów określonego zachowania się (wykonania zamówionego dzieła, wydanie użyczonej rzeczy, poszanowania własności). Jest to jego prawo przedmiotowe. W wielu stosunkach cywilnoprawnych szczególnie w stosunkach zobowiązaniowych każda ze stron dysponuje prawem podmiotowym na przykład wynajmujący może domagać się regularnego płacenia czynszu zaś najemca udostępnienia wynajętej rzeczy i innych zastrzeżonych świadczeń. Każdemu prawu podmiotowemu odpowiada ciążącym na innym podmiocie obowiązek. W niektórych stosunkach cywilno prawnych, w szczególności w stosunkach zobowiązaniowych, podmiot ten jest określony: jest nim konkretny dłużnik. W innych a mianowicie stosunkach regulowanych przez prawo rzeczowe obowiązek wyznaczonego postępowania odracza wszystkich na przykład obowiązek poszanowania cudzej własności. Normy prawa cywilnego regulują treść stosunków cywilnoprawnych wskazują przyczyny ich powstawania i rozwiązywania oraz okoliczności, w których zmienia się treść stosunku.
STOSUNEK ADMINISTRACYJNOPRAWNY
Zależności od tego do jakiej gałęzi prawa należą przepisy regulujące stosunek społeczny, mówimy o stosunku finansowym, cywilnoprawnym. Stosunkiem administracyjnoprawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez przepisy prawa administracyjnego. Stosunek administracyjnoprawny charakteryzuje się kilkoma cechami które decydują o jego odmienności od innych stosunków prawnych. Cechy te są następujące:
Jedna ze stron stosunku jest zawsze organ administracji państwowej wyposażony w uprawniania władcze czyli tak zwane imperium (drugą stroną jest obywatel, przedsiębiorstwo inny organ administracyjny). Stosunek administracyjnoprawny jest więc - i to jest najbardziej dla niego typowe - stosunkiem nie równorzędnych partnerów. Jeden z nich reprezentuje państwo i może w danej sprawie narzucić swoją wolę, drugi zaś jest mu - w określonym stopniu i zakresie - podporządkowany. Organ administracji w zasadzie sam określa prawa i obowiązki wzajemne obu stron stosunku nie ma tu charakterystycznej dla prawa cywilnego czy prawa pracy równorzędności podmiotów.
Przedmiotem stosunku administracyjnego są jedynie sprawy należące do kompetencji organów administracji państwowej.
Stosunki administracyjno prawne powstają najczęściej z mocy aktów administracyjnych pomiędzy organem wydającym akt i adresatem aktu. Niekiedy nawiązują się one z mocy samego prawa (na przykład obowiązek zgłoszenia się do rejestracji wojskowej). Wreszcie przyczyną powstania stosunku administracyjnoprawnego może być zgłoszenie przez obywatela ( lub inną jednostkę prawną) pod adresem organu roszczenia o określone zachowanie się.
Oto kilka przykładów omawianych stosunków:
• Właściciel prywatnego samochodu otrzymuje nakaz przewożenia lekarza włączonego do akcji pomocy ofiarom powodzi. Powoduje to powstanie stosunku pomiędzy właścicielem samochodu a organem kierującym akcją przeciwpowodziową.
• Powołanie do odbycia służby wojskowej stwarza stosunek między poborowym a organem administracyjnym, które wystosował wezwanie.
• Nakaz poddaniu się szczepieniu ochronnemu stwarza stosunek miedzy organem administracji zdrowia i zainteresowaną osobą.
STOSUNEK PRACY
Stosunek pracy jest to stosunek prawny, w którym pracownik obowiązany jest do osobistego i zgodnego z poleceniami pracodawcy świadczenia określonego rodzaju i na określonym stanowisku a pracodawca do stwarzania warunków umożliwiających jej wykonywanie oraz wypłaty wynagrodzenia i świadczeń dodatkowych. Charakterystyczną cechą stosunku pracy jest podporządkowanie pracownika pracodawcy w toku świadczenia pracy. Pracownik ma obowiązek przestrzegać obowiązującego w zakładzie porządku pracy i wykonywać polecenia przełożonych. Mówimy że pracownik świadczy pracę podporządkowaną. Łączy się z tym zagadnienie ryzyka osiągnięcia zamierzonych efektów gospodarczych i finansowych. Ryzyko to ponosi pracodawca, na tomista pracownika w zasadzie ono nie obciąża. Złe wyniki finansowe i poniesione przez zakład pracy straty nie mogą się odbić ujemnie na wynagrodzeniu pracownika, skoro właściwie spełnił swoje obowiązki na pracodawcy ciąży też ryzyko strat związanych z przestojem produkcji awariami w zakładzie pracy, brakiem surowca gdyż w tych przypadkach pracownikowi przysługuje prawo do wynagrodzenia za samą gotowość świadczenia pracy. Skutki wadliwej pracy pracownika w pewnym zakresie także ociągają pracodawcę bowiem pracownik odpowiada za nie tylko w tedy, gdy można mu przypisać winę. Wreszcie istotna cechą w stosunku pracy jest obowiązek osobistego świadczenia pracy przez pracownika który nie może się wyręczyć inną osobą.
• Postanie stosunku pracy
• Nawiązanie stosunku pracy miedzy pracownikiem i zakładem pracy powodują:
• Umowa o prace
• Powołanie
• Wybór
• Mianowanie
• Spółdzielcza umowa o pracę
Podstawowa forma nawiązania stosunku pracy jest umowa o pracę. Dotyczące umowy o pracę przepisy stosowane są w dość szerokim zakresie także do stosunków w pracy wynikających z mianowania wyboru i innych źródeł. W drodze powołania nawiązuje się stosunek pracy z niektórymi pracownikami służby państwowej w wojsku, służbie zdrowia. Osoby na te stanowiska powołuje właściwy organ. Pracownik zatrudniony na podstawie powołania może być w każdym czasie odwołany ze stanowiska. Odwołanie ze stanowiska jest jednoznaczne z wypowiedzeniem umowy o pracę. Na podstawie wyboru nawiązuje się stosunek pracy wówczas gry z wyboru wynika obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika dotyczy to na przykład członków władz organizacji społecznych pracujących etatowo, członków zarządu spółdzielni i spółek kapitałowych, w których zgodnie z obowiązującymi przepisami lub statutami obsadzenie kierowniczych stanowisk wymaga aktu wyboru. W drodze mianowania powstaje stosunek pracy niektórych kategorii pracowników państwowych na przykład prokuratorów, funkcjonariuszy policji, żołnierzy w służbie zawodowej, sędziów, urzędników administracji państwowej. Mianowanie jest jednostronnym aktem organu państwowego. Do powstanie stosunku pracy potrzeba jest zgoda pracownika, wyróżniająca się w przyjęciu nominacji. Spółdzielcze umowa o pracę jest źródłem stosunku pracy pomiędzy spółdzielnią pracy a jej członkiem.
TREŚĆ STOSUNKU PRACY
Podstawowym obowiązkiem pracownika wynikającym ze stosunku pracy jest świadczenie pracy na rzecz pracodawcy. Obowiązek ten jest skonkretyzowany w umowie o pracę określającej stanowisko pracownika a precyzuje go porządek organizacyjny danego zakładu pracy oznaczający czas pracy miejsce pracy przełożonego i konkretne obowiązki pracownika. Pracownik ma obowiązek wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych. W szczególności powinien przestrzegać czasu pracy przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy, dbać o dobro zakładu, zachowywać w tajemnicy informacje istotna dla interesów pracodawcy, przestrzegać w zakładzie zasad współżycia społecznego. Pracownikowi nie wolno prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani pracować dla innej osoby prowadzącej taką działalność. Podstawowym obowiązkiem pracodawcy jest obowiązek zapłaty wynagrodzenia za prace. Wysokość wynagrodzenia wynika czasem z obowiązujących przepisów określających stawki dla poszczególnych stanowisk pracy. W innych przypadkach określa ją umowa stron. Wynagrodzenie pracownika podlega szczególnej ochronie prawnej. Wyraża się one w szeregu zasad, do których należy między innymi obowiązek wypłacania wynagrodzenia wyłącznie w formie pieniężnej. Ochrona wynagrodzenia znajduje także wyraz w zakazie dokonywania potrąceń, z wypadkiem przypadku przewidzianych w ustawie. Z wynagrodzenia mogę być potrącone:
• Zaliczki na podatek dochodowy
• Składki na cele emerytalne
• Należności alimentacyjne na podstawie tytułów wykonawczych
• Inne należności na podstawie tytułów wykonawczych
• Zaliczki pieniężne
• Kary pieniężne za naruszenie porządku i dyscypliny pracy
Potrącenia dokonywane są z zachowaniem kolejności, w jakiej zostały wymienione. Potrąceń na zaspokojenie należności alimentacyjnych zakład pracy bez postępowania egzekucyjnego, na podstawi tytułu wykonawczego przedstawionego przez wierzyciela. Dotyczy to także należności zasądzonych od pracownika na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej. Możność dokonywania potrąceń z wynagrodzenia pracownika jest ograniczona także co do wysokości. Przepis art. 87 k.p. stanowi, że potrącenia przypadku egzekwowania należności alimentacyjnych nie mogą przekraczać trzech pitych wynagrodzenia, a w przypadku egzekwowania innych należności lub potrącania zaliczek pieniężnych - połowy wynagrodzenia. Za wynagrodzenia uważa się kwotę przeznaczoną do wypłaty pracownikowi, a więc po uprzednim odliczeniu zaliczki na podatek dochodowy. Potrącone kary pieniężne mogą wykraczać poza wymienione granice. Nagrody z zakładowego funduszu nagród oraz należności z tytułu udziału w zysku lub w nadwyżce bilansowej podlegają egzekucji na zaspokojenie roszczeń alimentacyjnych w pełnej wysokości. Potrąceń na inne cele można dokonywać jedynie za zgodą pracownika. Pracodawca ma obowiązek szanować godność pracownika, zapewniać mu bezpieczne i higieniczne warunki pracy, udzielać urlopu wypoczynkowego.
BIBLIOGRAFIA:
Józef Nowicki Zygmunt Tobor „Wstęp do prawoznawstwa”
Wojciech Siuda „Elementy prawa dla ekonomistów”
Jolanta Jabłoński - Bonca „Podstawy prawa dla ekonomistów”