REALIZACJA PRZEZ POLSKĘ POSTANOWIEŃ MIĘDZYNARODOWEGO PAKTU PRAW OBYWATELSKICH I POLITYCZNYCH

Uchwalony 16 grudnia 1966 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP) wszedł w życie 23 marca 1976 r. Obecnie jego stroną (stan na dzień 10 lipca 2005 r.) są 154 państwa.

Pakt ujął w wiążące ramy prawne polityczne i osobiste prawa człowieka, podkreślając jednocześnie w preambule, że prawa te wynikają z przyrodzonej godności człowieka. Pakt wraz z Międzynarodowym Paktem Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych oraz Powszechną Deklarację Praw Człowieka tworzy tzw. Międzynarodową Kartę Praw Człowieka.

Ponadto Państwo Strona zobowiązuje się podjąć:

- odpowiednie kroki mające na celu przyjęcie tego rodzaju środków ustaw odwoławczych lub innych, jakie okażą się konieczne w celu realizacji praw uznanych w Pakcie;

- zapewni każdej osobie, której prawa lub wolności uznane w Pakcie zostały naruszone, skuteczny środek ochrony prawnej, nawet, gdy naruszenie to zostało dokonane przez osoby działające w charakterze urzędowym;

- zapewnią, aby prawo każdego człowieka do takiego środka ochrony prawnej było określone przez właściwe władze sądowe, administracyjne lub ustawodawcze albo przez jakąkolwiek inną właściwą władzę, przewidzianą w systemie prawnym danego państwa oraz rozwijając możliwości ochrony praw na drodze sądowej;

- realizowanie przez właściwe władze przyznanych środków ochrony prawnej.

Pakt przewiduje dwa mechanizmy kontroli przestrzegania i realizacji praw człowieka przez Państwa Strony:

- sprawozdania Państw Stron Paktu;

- skargę międzynarodową.

Dodatkowy mechanizm umożliwiający osobom fizycznym składanie skarg indywidualnych przewiduje przyjęty wraz z MPPOiP Protokół Fakultatywny. Wszedł on w życie również 23 marca 1976 r., a jego stroną jest obecnie 105 państw.

Ponadto 11 lipca 1991 r. wszedł w życie Drugi Protokół Fakultatywny, mający na celu zniesienie kary śmierci. Jego stroną są obecne 54 państwa.

Polska jest Stroną Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych od 18 marca 1977 r., zaś Pierwszego Protokołu Fakultatywnego od 7 listopada 1991 r.

Na podstawie Paktu powołano Komitet Praw Człowieka. Tworzy go 18 niezależnych ekspertów, którzy powinni być ludźmi o wysokim poziomie moralnym i uznanej kompetencji w dziedzinie praw człowieka. Eksperci wybierani są w tajnym głosowaniu na okres 4 lat (z możliwością reelekcji), przy czym dąży się do zapewnienia udziału pewnej liczby osób o doświadczeniu prawniczym. Członkami Komitetu mogą być wyłącznie obywatele państw, które są stronami Paktu, przy czym z reguły w wyborach uwzględnia się zasadę reprezentacji różnych regionów geograficznych, form cywilizacji i systemów prawnych. Wyboru dokonuje zgromadzenie wszystkich Państw Stron Paktu, zwoływane przez Sekretarza Generalnego. Należy podkreślić, że, mimo iż kandydatury poszczególnych ekspertów są zgłaszane przez Państwa Strony Paktu i mimo że to właśnie państwa dokonują wyboru ekspertów, poszczególni eksperci pełnią swe funkcje we własnym imieniu. Osoby te mają status niezależnych ekspertów i nie mogą pełnić funkcji w administracji rządowej lub w służbie dyplomatycznej.

Zadaniem Komitetu jest monitorowanie przestrzegania przez państwa postanowień Paktu. W tym celu wyposażono Komitet w trzy, wyżej wspomniane mechanizmy kontroli, tj.:

- możliwość rozpatrywania sprawo zdań składanych przez państwa,

- możliwość rozpatrywania skarg międzypaństwowych,

- możliwość rozpatrywania skarg indywidualnych (communications) składanych przez osoby twierdzące, że ich prawa przewidziane w Pakcie zostały naruszone.

Ponadto Komitet ma możliwość formułowania komentarzy ogólnych (General Comments) w celu ułatwiania wykładni postanowień Paktu i umożliwienia państwom lepszej realizacji obowiązku składania raportów.

Większość posiedzeń Komitetu jest jawna i dostępna dla publiczności. Jedynie posiedzenia, na których rozpatrywane są skargi indywidualne, jak również protokoły tych posiedzeń, są nie jawne. Komitet przedkłada roczne sprawozdanie ze swej działalności za pośrednictwem Rady Gospodarczej i Społecznej Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ.

Jedyną powszechną metodą kontrolną przewidzianą w Pakcie jest obowiązek składania najpierw tzw. sprawozdania wstępnego, a następnie sprawozdań okresowych, w których państwo przedstawia sposób i stopień realizacji swoich zobowiązań.

Sprawozdania te nie tylko umożliwiają Komitetowi kontrolowanie sposobu realizacji postanowień Paktu przez państwo, ale są także świetną okazją dla państwa do dokonania przeglądu krajowego ustawodawstwa i praktyki, jego osiągnięć i niepowodzeń, a także wypracowania wspólnego stanowiska kilku organów administracji rządowej w kontrowersyjnych kwestiach. Z wyjątkiem pierwszego sprawozdania, które z istoty swej ma charakter wprowadzający i szczegółowo prezentuje zarówno całościowe ustawodawstwa, jak i praktykę, kolejne sprawozdania mają charakter aktualizujący.

Państwo powinno w kolejnym sprawozdaniu okresowym przede wszystkim ustosunkować się do Uwag końcowych Komitetu Praw Człowieka, sformułowanych po rozpatrzeniu poprzedniego sprawozdania, opisać stopień realizacji zaleceń Komitetu i przeszkód, jakie pojawiły się w ich realizacji, jak również podać informacje o najistotniejszych zmianach, m.in. prawnych, jakie wystąpiły w okresie objętym sprawozdaniem. Aby mieć pewność, że sprawozdanie nie pomija żadnej istotnej kwestii czy aspektu ochrony praw człowieka, wskazane jest dokonanie analizy:

- General Comments (ułatwia zrozumienie pełnego zakresu poszczególnych praw);

- doniesień prasowych z okresu sprawozdawczego (zwłaszcza tzw. głośne sprawy);

- opracowań i raportów organizacji pozarządowych oraz zarzutów wysuwanych przez inne państwa lub organizacje pozarządowe na forum ONZ i innych organizacji międzynarodowych

Bardzo ważne dla zapewnienia obiektywności sprawozdania są ponadto konsultacje z organizacjami pozarządowymi.

Już na etapie jego opracowywania Projekt sprawozdania jest przyjmowany w Polsce przez Radę Ministrów, a następnie przekazywany za pośrednictwem Sekretariatu ONZ Komitetowi, który po zapoznaniu się ze sprawozdaniem oraz tzw. shadow reports przygotowanymi przez organizacje pozarządowe, opracowuje listę pytań wstępnych, na które oczekuje odpowiedzi w trakcie rozpatrywania sprawozdania. Lista ta jest przekazywana państwu ok. 2-3 miesięcy wcześniej, aby umożliwiać mu przygotowanie odpowiedzi.

Po przedstawieniu delegacji rządowej i członków Komitetu oraz wprowadzającym przemówieniu przewodniczącego delegacji rządowej następuje przedstawienie sprawozdania przez wybranego spośród członków Komitetu tzw. Sprawozdawcę Krajowego (country rapporteur). Następnie delegacja rządowa prezentuje odpowiedzi na pytania ze wstępnej listy pytań. W czasie posiedzeń członkowie Komitetu mogą zadawać także pytania dodatkowe, na które odpowiedzi należy udzielić bezpośrednio na posiedzeniu bądź pisemnie w ciągu dwóch dni roboczych. Ponieważ pytania dodatkowe mogą dotyczyć wszelkich kwestii związanych z realizacją przez państwo postanowień MPPOiP - przygotowania do rozpatrywania sprawozdania nie ograniczają się do opracowania odpowiedzi tylko na pytania z listy wstępnej. Dąży się do tego, aby w skład delegacji rządowej wchodzili specjaliści dobrze znający problematykę, której dotyczy sprawozdanie, będący w stanie udzielić kompetentnych wyjaśnień członkom Komitetu. Szeroki zakres tematyczny sprawozdania sprawia, zatem, że delegacje liczą nawet po kilkanaście osób. Po zakończeniu rozpatrzenia sprawozdania Komitet formułuje Uwagi końcowe (concluding observations), które zawierają zarówno opinie pozytywne, jak i negatywne odnośnie do wywiązywania się państwa z jego zobowiązań, a przede wszystkim zawierają konkretne zalecenia/rekomendacje. Uwagi, a zwłaszcza rekomendacje, powinny być precyzyjne i jasno określać stanowisko Komitetu, co do zalecanych działań w zakresie poprawy realizacji postanowień Paktu. Jednocześnie Komitet oczekuje, że państwa, mimo niewiążącego charakteru Uwag końcowych, będą podejmowały aktywne działania w celu zapewnienia ich pełnej realizacji. Uwagi końcowe przyjmowane są na zasadzie konsensusu, co dodatkowo wzmacnia ich siłę oddziaływania. Uwagi końcowe są publikowane w dorocznym sprawozdaniu składanym Zgromadzeniu Ogólnemu przez Komitet. Aby zapewnić pełniejszy monitoring realizacji zaleceń (follow-up) w kwestiach, które wzbudziły największe zaniepokojenie Komitetu, poczynając od 2002 r. Komitet zwraca się do Państw Stron o przedstawienie w ciągu roku od rozpatrzenia sprawozdania postępów w realizacji dwóch, trzech wybranych zaleceń Odpowiedzi państw są następnie analizowane przez powołanego w tym celu Specjalnego Sprawozdawcę do spraw realizacji Uwag końcowych (Special Rappoteur for follow-up on concluding observations), który dokonuje ich oceny. Sprawozdawca, jeśli uzna to za konieczne, kontaktuje się z przedstawicielami państwa oraz, w razie potrzeby, wyjaśnia państwu stanowisko Komitetu. Jeżeli państwo nie dostarczy wymaganych informacji lub też przekazane materiały zostaną uznane za niewystarczające, wówczas Komitet może podjąć decyzję o skróceniu okresu sprawozdawczego i wskazać nowy, bliższy termin złożenia kolejnego sprawozdania okresowego. Informuje o tym w swoim sprawozdaniu rocznym.

V sprawozdanie okresowe Rzeczypospolitej Polskiej z realizacji postanowień Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych obejmujące okres od stycznia 1995 r. do 1 października 2003 r.

Realizacja Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych w okresie objętym sprawozdaniem charakteryzowała się dalszym rozwijaniem prawnych i instytucjonalnych gwarancji praw i wolności obywatelskich. Mając na celu stworzenie warunków do sprawnego funkcjonowania państwa, przeprowadzono 4 kluczowe reformy: reformę administracyjną (wprowadzono nowy podział administracyjny kraju; utworzono i wzmocniono - poprzez decentralizację kompetencji i finansów publicznych - trójstopniowe struktury samorządowe) oraz reformy systemu edukacji, ochrony zdrowia i ubezpieczeń społecznych (szczegółowe informacje są zawarte w CoreDocument). Do ustaw wprowadzono także szereg zmian w ramach dostosowywania się Polski do wymogów Unii Europejskiej.

2 kwietnia 1997 r. została uchwalona przez parlament Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, która weszła w życie 17 października 1997 r. W nowej konstytucji zagwarantowano prawa i wolności wszystkich obywateli oraz znacznie wzmocniono mechanizmy zapewniające ich ochronę.

Zgodnie z art. 241 konstytucji umowy międzynarodowe ratyfikowane przez Rzeczpospolitą Polską na podstawie obowiązujących w czasie ich ratyfikacji przepisów konstytucyjnych i ogłoszone w Dzienniku Ustaw uznaje się za umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie i stosuje się do nich przepisy art. 91 konstytucji, jeżeli z treści umowy międzynarodowej wynika, że dotyczą one m.in. wolności, praw lub obowiązków obywatelskich. Taką właśnie umową międzynarodową jest Pakt, co oznacza możliwość jego bezpośredniego stosowania oraz prymat Paktu nad ustawami. Konstytucja gwarantuje prawa, o których mówi Pakt - istnieje pełna zgodność między postanowieniami Paktu a zasadami zawartymi w konstytucji. Rozdział II konstytucji przedstawia ogólne zasady, jakim podporządkowane są prawa i wolności obywatelskie 1 września 1998 r. weszły w życie kodeks karny, kodeks postępowania karnego oraz kodeks karny wykonawczy uchwalone w dniu 6 czerwca 1997 r. Nowy kodeks karny wprowadził odpowiedzialność karną za przestępstwa przeciwko ludzkości i przestępstwa wojenne oraz zniósł karę śmierci.

W sprawozdaniu określono:

• międzynarodowe zobowiązania w zakresie praw człowieka podjęte przez Rzeczpospolitą Polską w okresie objętym sprawozdaniem oraz najważniejsze z tych, do których nie przystąpiła

• działania prawne i inne dotyczące poszczególnych artykułów paktu, czyli:

• Samostanowienia narodów

• Implementacji w krajowym porządku prawnym i zakazu dyskryminacji

• Równouprawnienia kobiet i mężczyzn

• Nadzwyczajnego niebezpieczeństwa publicznego

• Zasad interpretacji postanowień Paktu

• Prawa do życia

• Zakazu tortur

• Zakazu niewolnictwa

• Wolności osobistej

• Prawa osób pozbawionych wolności do godnego traktowania

• Zakazu więzienia za długi

• Wolności poruszania się

• Ochrony obcokrajowców i bezpaństwowców przed arbitralnym wydaleniem

• Prawa do sądu

• Zasady nie retroaktywności w prawie karnym

• Prawa do podmiotowości prawnej

• Prawa do prywatności

• Wolność myśli, sumienia i religii

• Wolność posiadania i wyrażania poglądów

• Zakazu propagandy wojennej i popierania nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej

• Wolności zgromadzeń

• Wolności zrzeszania się

• Ochrony małżeństwa i rodziny

• Praw dziecka

• Praw obywatelskich

• Równości wobec prawa i równości ochrony prawnej

• Ochrony mniejszości

• załączniki dotyczące

• orzecznictwa NSA

• spraw, w których Trybunał Konstytucyjny w sentencjach i uzasadnieniach wyroków wydanych od 17 października 1997 r. do 18 lutego 2003 r. powoływał się na Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych

• wyciągi z przepisów kodeksu karnego, które uległy zmianie

• wykaz umów międzynarodowych z zakresu ochrony praw człowieka, prawa pokoju, ochrony środowiska naturalnego, jak również odnoszących się do ograniczenia rozprzestrzeniania broni masowego rażenia, które Polska podpisała i/lub ratyfikowała w okresie od 1 lipca 1995 r.

• zestawienia dotyczące np. tymczasowych aresztowań, wyników wyborów,

• lista pytań i odpowiedzi rządu polskiego

• Przemówienie Przewodniczącego Delegacji pana Sylweriusza Królaka, podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości, wygłoszone w dniu 27 października 2005 r.

• protokoły z posiedzeń komitetu

• uwagi końcowe

• pakt praw człowieka i protokół fakultatywny

Uwagi końcowe Komitetu:

Komitet wita z zadowoleniem terminowe złożenie przez Polskę piątego okresowego sprawozdania, które ocenia, jako obszerne i wyczerpujące. Odnotowuje także z zadowoleniem otwartą i konstruktywną dyskusję z delegacją.

• Komitet pochwala:

zobowiązanie się polski do poszanowania praw uznanych Paktem w stosunku do wszystkich osób podlegających jego jurysdykcji

przyjęcie ustawodawstwa stwarzającego podstawę dla skargi przeciwko naruszaniu prawa strony w postępowaniu sądowym do rozpatrzenia jej sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki

powołanie Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn

zobowiązanie Polski do ratyfikowania Drugiego Protokołu Fakultatywnego do Paktu

• Wyraża obawy i podaje zalecenia wobec:

braku spójnej procedury wdrażania opinii Komitetu

restrykcyjnego prawa aborcyjnego, niedostępności aborcji w praktyce nawet, kiedy prawo na nią zezwala, brak informacji na temat rozmiaru zjawiska nielegalnie przeprowadzanych aborcji i ich konsekwencji dla kobiet

zaniepokojenie przyjętymi regulacjami dotyczącymi planowania rodziny, m.in. wysoki koszt środków antykoncepcyjnych, zmniejszenie liczby refundowanych doustnych środków antykoncepcyjnych, brak bezpłatnych usług planowania rodziny oraz charakter edukacji seksualnej

liczby kobiet na wysokich stanowiskach oraz różnicami w wynagrodzeniu

liczbą przypadków przemocy domowej

liczbą więźniów zajmujących cele, które nie spełniają warunków ustalonych przez Wzorcowe Reguły Minimalne ONZ Postępowania z Więźniami

nie korzystania przez sędziów z alternatywnych form karania przewidzianych prawem

liczbą osób tymczasowo aresztowanych

tym, że osoby zatrzymane nie mogą korzystać z prawa do pomocy prawnej od początku ich zatrzymania

czasem trwania służby zastępczej (18 miesięcy), podczas gdy dla zasadniczej służby wojskowej to tylko 12 miesięcy

nie wprowadzenia do ustawodawstwa krajowego ogólnego przepisu zakazującego dyskryminacji ze względu na wszelkie właściwe przesłanki

dyskryminacją ludności Romskiej

prawo mniejszości seksualnych do niedyskryminacji nie jest w pełni uznawane oraz, że czyny i postawy mające charakter dyskryminujący w stosunku do osób o odmiennej orientacji seksualnej nie są odpowiednio ścigane oraz karane

przypadki bezczeszczenia katolickich i żydowskich cmentarzy oraz akty antysemityzmu nie zawsze były właściwie ścigane, a ich sprawcy odpowiednio karani

prawem niezezwalającym mniejszościom językowym na używanie ich własnego języka w kontaktach z władzami administracyjnymi na obszarach, gdzie ich liczba by to uzasadniała

---