Friedrich Ratzel (urodzony w 1844, zmarł w 1904) - niemiecki geograf i etnograf. Profesor Wyższej Szkoły Technicznej w Monachium i uniwersytetu w Lipsku.
Był jednym z twórców antropogeografii (wykorzystywanej także w etnografii) i głównym przedstawicielem determinizmu geograficznego, czyli teorii głoszącej, że środowisko geograficzne warunkuje rozwój społeczeństw i od niego zależy rozmieszczenie ludności czy stopień rozwoju cywilizacyjnego. Sformułował siedem praw ekspansjonizmu.
Teorie Ratzela posłużyły w późniejszym okresie do uzasadnienia ekspansjonistycznej polityki Niemiec. Opublikował m.in.: Völkerkunde (1885-1888), Politische Geographie (1897), Die Erde und das Leben (1901-1902). Jego prace wywarły znaczący wpływ na dalszy rozwój geografii.
Antropogeografia jak pisze Friedrich Ratzel, podobnie jak cała geografia jest nauką opisową. Opis nie wyczerpuje zadań jakiejkolwiek nauki, ale jest konieczny przy wyciąganiu wniosków. Konieczność wykonania jak najdokładniejszego opisu zmusza do wyjścia poza opisowość. Opis musi stawać się w miarę swego rozwoju pełniejszy, solidniejszy a co za tym idzie jaśniejszy. Jak podkreśla autor każdy dobry opis daje dokładną znajomość omawianego przedmiotu.
Jest on także źródłem wiedzy na temat przedmiotów jemu pokrewnych, z którymi dzieli wiele cech. Dlatego jeśli już raz poznano te cechy nie ma potrzeby opisywania ich przy kolejnych badaniach.
Jak pisze Ratzel życie ludów przejawia się w ruchu. Symptomem tego ruchu jest przemieszczanie się. Ruchliwość jest ważna cechą ludów, wspólną wszystkim, nawet tym, które tkwią w bezruchu.
Efekty ruchów ludności są dostrzegane zarówno przez antropologów jak i historyków. Wg Ratzela potrafią oni jednak wyjaśnić je wyłącznie przez wielkie migracje. Wielkie efekty nie zawsze jednak dadzą się wyjaśnić wielkimi przyczynami. Pod uwagę powinny być brane również częste działania niewielkich sił, które dają ogromne efekty. Takie jak np. pojedyncze, niewielkie migracje z których powstają ruchy migracyjne.
Dzięki badaniom antropologi nie można wątpić w powtarzalność i stałe rozszerzanie się migracji ludów. Tam gdzie wcześniej dostrzegano pojedyncze migracje, obecnie widzi się ich więcej i dotyczą one większego obszaru. . Dowodem może być zasięg migracji polinezyjskich. Wraz z pogłębianiem badań nad zasięgiem migracji polinezyjskich kolejni badacze odkrywali nowe, nieznane wcześniej, obszary na które docierali Polinezyjczycy. Obserwując te badania dostrzegamy, że obszar wędrówek każdego ludu staje się tym szerszy, im głębiej wnikamy w jego historię.
Ruchliwości jako jednej z najważniejszych cech człowieka historiografowie zawsze przypisywali wielkie znaczenie. Już w starożytności była to cecha podkreślana przez Tukidydesa. Człowiek jako duchowa i niespokojna istota jak twierdzi Kohl zawsze stara się zmienić i poprawić swoje położenie co doprowadza do przemieszczeń i osiedlania się ludzi.
Ratzel mówi o tym, że istnieją różnice między ruchliwością poszczególnych ludów niecywilizowanych. Historia pokazuje nam ludy mniej i bardziej aktywne.
Daniel Brinton wyróżnił zbiór duchowych skłonności i objawów stanowiących napędową siłę ludów i określił ją mianem elementów rozdzielających. Czynnikami rozdzielającymi są: dostosowanie się do środowiska, instynkty migracyjne oraz instynkty wojenne. Czynnikom rozdzielającym przeciwstawia Brinton czynniki łączące takie jak społeczeństwo, państwo, język, religia, sztuka i umiejętności. Ta próba połączenia zgodnych działań popędów ma dużą wartość jako klarowna klasyfikacja.
Następnie pisze Ratzel o rozprzestrzenianiu się cech etnograficznych.
Jak pisze autor pierwszym zadaniem geografii jest odpowiedź na pytanie gdzie na powierzchni Ziemi umiejscowione są konkretne obiekty. Służy ona poznaniu ich położenia przestrzennego oraz odległości dokładnie określanych za pomocą linii i punktów. Położenie to nie jest jednak niezmienne. Kolejne punkty umiejscowienia przestrzennego danego przedmiotu, dochodzące w czasie, połączone tworzą linię opisującą drogę tego przedmiotu po powierzchni Ziemi. Problem drogi jest wielkim zadaniem etnografii. Pytaniami elementarnymi w badaniu tego problemu są: Czy dwa punkty są wystarczająco blisko, aby dało się ustalić między nimi połączenie? I jak wytyczyć linię drogi? Trzecie pytanie, znacznie trudniejsze brzmi: Czy ta linia jest przeciągnięta od A do B?
Aby na nie odpowiedzieć należy udowodnić, że A1 jest starsze niż A2. W większości przypadków taka linia jest wyrazem przekonania, że punkty skrajne pozostają we wzajemnym związku. Tak jak np. wiele faktów będzie dowodzić istnienia związków między staroegipskimi i staroasyryjskimi miejscami kulturowymi nawet jeśli nie będzie wiadomo nic na temat łączącej je drogi.
Należy również pamiętać, że natura Ziemia nigdy nie narzuca ludom wyłącznie jednego kierunku migracji. Często zdarza się tak, że jeden lud wybiera dwa przeciwne kierunki.
Jeżeli chodzi o rozprzestrzenienie się obiektów etnograficznych to najistotniejsze jest to, że przedmioty te prawie zawsze wędrują wyłącznie z człowiekiem, przy nim i na nim, a nade wszystko w nim, to znaczy jako zarodek idei w jego umyśle. Niektóre obiekty takie jak łodzie czy wiosła, mogą przemieszczać się samoistnie między brzegami - jednak dzieje się to rzadko. Istnieje możliwość odnalezienia takiego przedmiotu i skopiowania ale jest ona mało prawdopodobna. Ponieważ przedmiot geograficzny wędruje wraz ze swym właścicielem pojawia się konieczność określenia związku przedmiotu z nosicielem. Im bardziej przedmiot związany jest ze swoim właścicielem tym pewniejsze jest, że rozprzestrzenianie etnograficzne oznacza także łączenie i mieszanie się ludów.
Pewne przedmioty etnograficzne mogą być łatwiejsze niż inne do oddzielenia od swoich właścicieli np. biżuteria i ozdoby, które nie wymagają w użyciu żadnej większej wiedzy. W ich wypadku wystarcza naśladownictwo, podobnie dzieje się w przypadku niektórych obyczajów.
Zastosowanie przedmiotów codziennego użytku często musi zostać wyprzedzone wyjaśnieniem, w przeciwnym razie nie będzie z niego żadnej korzyści. Bardziej złożone urządzenia takie jak np. psie sanki nie mogą być przekazywane inaczej jak przez przemieszczających się ludzi posiadających te umiejętności. Wiele rzadkich umiejętności związanych z uzyskiwaniem i przetwarzaniem żelaza nie może być wyjaśnione inaczej niż przez przypuszczenie, że materiały i umiejętności zostały przyniesione przez obcych.
Zapożyczenia dokonują się także przez handel. W handlu duże znacznie mają różnice w stanie posiadania poszczególnych ludów, wynikające ze zróżnicowania środowiska naturalnego, z cech umysłowych ich przedstawicieli albo ich staranności i zapobiegliwości. Im niższy jest poziom rozwoju kultury tym mniejsze jest jej zainteresowanie handlem. Gdy na rozległych obszarach wytwory są podobne poszczególne społeczności mają sobie niewiele do zaoferowania. Wraz z rozwojem kultury postępuje zróżnicowanie przedmiotów co doprowadza do wzrostu znaczenia handlu. Tam gdzie nie ma bezpośredniej instrukcji, zapożyczenia wyrobów poprzez handel z obcym rzemiosłem nigdy nie wzbogacą w znacznym stopniu kulturowego dorobku ludzkości. W momencie gdy ludy możliwie wszechstronnie rozwinięte zaczynają na siebie oddziaływać pojawia się podział pracy. Na każdym poziomie kultury istnieje komunikacja handlowa, wędrowni kupcy i rynki. Ale gdy dochodzi do podziału pracy, kupiec nie jest już wyłącznie nosicielem określonych przedmiotów, lecz staje się również nosicielem umiejętności.
Za szczególnie sprzyjający przekazywaniu cech etnograficznych z jednego ludu do drugiego uchodzi u nas związek polityczny jako wyższy stopień komunikacji, bliższy i trwalszy od pozostałych. Dzięki niemu również w ramach jednego ludu następuje rozprzestrzenianie, które w obrębie ludów pierwotnych umożliwiało powstawanie takich wytworów kultury jak wierzenia religijne. Istnieją także inne niż polityczne sposoby przekazu elementów kulturowych, które w odpowiednich warunkach mogą rozwijać się tak samo, jak w przypadku ludów o wspólnej organizacji politycznej. Jasne natomiast jest, że drogi przekazu elementów kulturowych są często tymi samymi, którymi przemieszczają się wpływy polityczne.
Następnie Ratzel omawia wędrówki ludów, które na ogół uważane są za najważniejszy, jeśli nie jedyny sposób rozprzestrzeniania się elementów kultury. Gdy ludy migrują wraz ze swym dobytkiem z jednego kraju do drugiego wtedy następuje pełne przeniesienie i rozprzestrzenienie. Tak jak np. kultura europejska przeniesiona do Australii i Ameryki. Mamy także obszary gdzie przeniesienie dokonało się nie w pełni takie jak kraje Ameryki Łacińskiej kolonizowane przez Hiszpanów gdzie pewne elementy zanikły. Nie ma nic niezwykłego w tym, że lud i jego własność wędrowały razem. Jednak rozprzestrzenianie się w całości nie są częste. Najbardziej nieograniczone rozprzestrzenianie jest możliwe na Pacyfiku, gdzie pierwsi Malajo -Polinezyjczycy prawie wcale nie spotykali tubylców. Wędrowcy Ci korzystali jednak z środków komunikacji, umożliwiających przemieszczanie tylko niewielkiej grupie czym prawdopodobnie można tłumaczyć brak niektórych zjawisk etnograficznych na części wysp.Dużo trudniejsze staje się przenoszenie elementów kultury gdy odłam jakiegoś ludu żyje wśród obcych. Utrata języka i obyczajów jest często nieunikniona.
Jak pisze Ratzel wyróżnić możemy dwa główne sposoby rozprzestrzeniania kultury. Pierwszy z nich to pełne i gwałtowne przenoszenie niepojedynczych elementów etnograficznych, lecz całego, powiązanego ze sobą dorobku kulturowego jakiegoś ludu. Drugi natomiast to przyjmowanie na drodze pokojowej - proces ten za Williamem H. Holmesem możemy nazywać akulturacją.
Należy zapamiętać, że etnografia dąży do określenia wspólnych elementów kulturowych, nie do ustalenia pokrewieństw plemiennych. Ludy o tym samym pochodzeniu mogą posiadać odmienne cechy etnograficzne a ludy o różnym pochodzeniu te same cechy etnograficzne.
Wędrówki i komunikacja często przyczyniają się do budowy połączeń między ludźmi, Równie jednak często połączenia takie zrywają. Ruchliwość, która decyduje o losach zupełnie odmiennych od siebie ludów może doprowadzać do powstawania między nimi przepaści. Przeniesienie europejskiej kultury do Ameryki doprowadziło do wyniszczenia części tych, którzy tam żyli.
Różne przedmioty mają różną zdolność rozprzestrzeniania. Niektóre przedmioty są chętnie przyjmowane i dzięki temu ich upowszechnienie następuje szybciej. Dzieje się tak ze względu na ich przydatność lub uznanie jakie zdobywają u ludzi. Inne są porzucane i zapominane. Najrozleglejsze obszary najszybciej opanowują używki narkotyczne, broń, także wzory i ozdoby. Wrodzone umiejętności ludzi, połączone z podobieństwami warunków zewnętrznych, mogą w różnych częściach świata prowadzić do tych samych odkryć, jednak niemożliwe jest by podobieństwo skomplikowanych systemów obliczania czasu u starożytnych Meksykan, Jukatańczyków, Tolteków, a także niektórych ludów środkowej Azji rozwinęło się w tych wszystkich miejscach samoistnie. Wynalazki bowiem dokonują się bardzo rzadko. O istnieniu w różnych kulturach tych samych wynalazków decydują zapożyczenia i kontakty między ludami.
Elementy kulturowe mogą rozprzestrzeniać się na różne sposoby. Może to być przekazanie przedmiotu wraz z jej w pełni ukształtowanym wyglądem zewnętrznym. Może także rozprzestrzenić się pusta forma, niewypełniona ideą tkwiącą u jej źródeł.