Friedrich Ratzel – koncepcja determinizmu środowiskowego.
Friedrich Ratzel urodził się w 30 sierpnia 1844 roku, w Karlshruhe, zmarł 9 sierpnia 1904 roku w Ammerland. Ten niemiecki geograf, biolog, chemik i etnograf zasłynął przede wszystkim jako autor teorii determinizmu środowiskowego. Nie bez przyczyny uważa się więc go za ojca współczesnej geografii politycznej. Ojciec Ratzla był głównym zarządcą gospodarstwa Wielkiego Diuka Baden , a sam Friedrich po ukończeniu liceum w Karlshruhe, w wieku 15 lat rozpoczął naukę w kierunku aptekarskim. Cztery lata później wyjechał do Szwajcarii by tam podjąć studia klasyczne. Następnie został studentem zoologii. Po zakończeniu swej edukacji Ratzel odbył szereg podróży, które znacząco przyczyniły się do jego późniejszej pracy naukowej. Dzięki nim zainteresował się szerzej geografią. Najdłuższą i najważniejszą wyprawą Ratzla była ekspedycja w latach 1874-75 do Ameryki Północnej i Meksyku. Był to punkt zwrotny w jego karierze. Studiował tam wpływ niemieckiego osadnictwa, jak i również innych grup etnicznych. Ratzel był zafascynowany wielkimi miastami, w których życie było „wymieszane, ściśnięte i przyśpieszone” przy jednoczesnym wydobyciu wszystkich typowych aspektów ludzkich zachowań. Po powrocie do kraju poświęcił się karierze akademickiej. Wykładał na uczelniach w Monachium i Lipsku. Ratzel brał również udział w 1870 roku w wojnie francusko – pruskiej, podczas której dwukrotnie został ranny. Jego karierę przerwała niespodziewana śmierć. W swojej pracy naukowej nie jednokrotnie bazował na bystrych obserwacjach poczynionych podczas podróży. Pisał prace o różnorodnej tematyce od zoologii i biologii do geografii, geografii kulturowej i geostrategii.
Opublikował wiele z nich. Za najważniejsze uznać można na pewno Anthropogeographie , Politische Geographie, The History of Mankind i sławny esej Lebensraum.
Friedrich Ratzel jako pierwszy usystematyzował materię zagadnień geografów politycznych. Założenia Ratzla opierające się na poglądzie, że zjawiska społeczne są uwarunkowane geopolitycznie legły u postaw powstania pojęcia geopolityka. Efektem różnych fizycznych uwarunkowań, cech i lokacji jest styl życia ludzi. W kształtowaniu swojej filozofii badawczej Ratzel pozostawał pod dużym wpływem teorii ewolucji Darwina oraz myśli zoologa Ernsta Heinricha Haeckela. Ratzel poświęcił się szeroko rozważaniu koncepcji narodów i państw. Uważał, że państwa są organizmami, które poddawane są działaniu takich samych czynników, wymagań jak inne żyjące organizmy, istoty. Była to tak zwana koncepcja „państwa organicznego”. Geograficzne granice państwa reprezentują jedynie tymczasowy zastój w jego rozwoju, rozszerzeniu się. A tak jak organizm potrzebuje pożywienia, tak i państwa potrzebowały przestrzeni życiowej i surowców, dążąc do rozwoju ekonomicznego, demograficznego i oczywiście terytorialnego. Nie wykluczone więc było stałe współzawodnictwo między państwami o te wartości. Uważał, że państwa przechodzą cały cykl od dzieciństwa do dorosłości i starzenia się, jednakże z możliwością odnowy, transformacji. W 1896 roku Ratzel przedstawił siedem praw rozwoju państwa:
przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności mającą tę samą kulturę,
terytorialny wzrost następuje za innymi aspektami rozwoju państwa,
państwo rośnie przez wchłanianie mniejszych jednostek politycznych,
granica jest peryferyjnym organem państwa, który odzwierciedla jego siłę i rozwój, stąd nie jest ona stała,
państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających się do wchłonięcia,
kierunek ekspansji przesuwa się od państw bardziej do słabiej rozwiniętych cywilizacyjnie,
dążenie do ekspansji terytorialnej rośnie w miarę poszerzania się obszaru.
Najważniejszą wartością według Ratzla było jednak nie państwo, a ziemia, z którą duchowo związani są ludzie czerpiący z niej pożywienie. Idea ta nazwana została Lebensraum, czyli „przestrzeń życiowa”. Żywotność państwa można mierzyć jego wielkością. W swej teorii wyodrębnił pojęcia położenia (Lage) i obszaru (Raum). Położenie oznaczało to, że każdy członek danego narodu (niemieckie pojęcie narodu jako wspólnoty) jest zawsze nieodłączną częścią tego narodu, zaś obszar oznaczał, że państwo należy rozważać pod kątem jego sąsiadów. W ujęciu tego niemieckie teoretyka idea ta nie miała jednak cech politycznych czy ekonomicznych. Była duchową i rasową koncepcją ekspansji nacjonalizmu, pozostając jedynie teorią. Ratzel nie był rasistą i nie akceptował myśli, iż naród powinien składać się z jednej homogenicznej, grupy etnicznej. Twierdził, że jedynie prawdziwe więzi między ludźmi tworzą z nich naród. Narody powstawały, rosły, dojrzewały, ale mogły także zginąć. Twórczość Ratzla zbiegła się w czasie z rozwojem niemieckiego industrializmu, służyła więc często jako usprawiedliwienie dla imperialnej ekspansji tego państwa. Ratzel popierał rozwój kolonialny Niemiec. Tym samym stworzył podstawy dla niepowtarzalnego, niemieckiego wariantu geopolityki. Idea Lebensraum była szczególnie popularna w Niemczech w okresie międzywojennym i przyczyniła się do wybuchu drugiej wojny światowej. Wyrosła poza organiczne granice państwa uzasadniając niemiecką agresję na Wschód w celu wchłonięcia słabszych państw i narzucenia im niemieckiej kultury.
Praca i poglądy Friedricha Ratzla miały ogromny wpływ na formowanie się geografii politycznej. Pod wpływem jego teorii tworzyło wielu późniejszych naukowców. Jednym z nich był na pewno szwedzki student Ratzla, Rudolf Kjellen, który jako pierwszy użył nazwy geopolityka oraz niemiecki generał Karl Haushofer, rozwijający ideę dominacji państwa na lądzie i nieistotności granic, popierał on niemiecki Lebensraum.
Podsumowując Friedrich Ratzel opracował teorię determinizmu środowiskowego. Społeczeństwo jest uzależnione od zamieszkiwanego terytorium, a państwo to żyjący organizm, którego celem jest ciągła ekspansja, z którą wiąże się wchłanianie jednostek słabych i mniejszych. Sformułował pojęcie „przestrzeni życiowej”, czyli obszaru niezbędnego do wyżywienia danej społeczności i zapewnienia jej możliwości rozwoju.