PSYCHOLOGIA A

SZTUKA

KONCEPCJE

ODDZIAŁYWANIA

OBRAZU

Psychologia

środowiskowa –

przestrzeń

architektoniczna

Mgr Anna Waligórska

Teksty na przyszły tydzień

• Wygotski, L. (1980). Psychologia sztuki.

Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 318-330

• West, D. W. (1999). Lev Vygotsky’s psychology

of art and literature. Changing English, 6 (1),
47-55

• Wilkoszewska, K. (2003). Sztuka jako rytm

życia. Rekonstrukcja filozofii sztuki Johna
Deweya. Kraków: Universitas, s. 88-123

• Dziemidok, B. (1973). Stephen C. Pepper o

formach i efektach emocjonalnego
oddziaływania sztuki. W: A Kuczyńska (red.)
Sztuka i społeczeństwo, t.1. Warszawa: PWN, s.
289-325

Plan na dziś

• Ewolucyjne preferencje w

przestrzeni życiowej

• Teoria percepcji ekologicznej

Gibsona

• Teoria percepcji Berlyne’a
• Oddziaływanie architektury –

podejście systemowe i transakcyjne

• Cele architektury
• Estetyka architektoniczna

Ewolucja czy kultura

• Który krajobraz wolicie (miasto czy sawanna)?
• Jak wyjaśniłaby te preferencje psychologia

ewolucyjna?

Dlaczego sawanna?

• Według wielu autorów miejscem

ewolucji człowieka była
afrykańska sawanna

• Jednocześnie otwarta przestrzeń i

możliwość schronienia

Biofilia

• potrzeba kontaktu z naturą

(Wilson,

1984).

Może wiązać się z trwałością

reakcji na sprzyjające warunki

przyrody

 
• Koncepcja afrykańskiej sawanny jako

szczególnie korzystnego/przyjemnego

otoczenia

 
• Analogie w parkach i ogrodach.

Podobieństwo takich krajobrazów do

środowiska sawanny.

Parki i ogrody

Potencjalne biofiliczne

reakcje:

1.Uwaga – zbliżanie

się – podobanie się

2.regeneracja

fizyczna i
psychiczna

3.podwyższony

poziom
funkcjonowania
poznawczego

Dlaczego miasto?

• Zróżnicowanie preferencji wraz z

wiekiem.

• Dzieci preferują środowisko

sawanny, lecz doświadczenie i
kultura modyfikuje te preferencje,
które stają się coraz słabsze

(Balling i

Falk, 1982)

Preferowane krajobrazy

• Widoki naturalne są preferowane od

sztucznych.

• Widoki naturalne o wysokim

kontraście uważane są za szczególnie
malownicze;

• widoki miejskie przeciwnie – im

mniejszy kontrast, tym lepiej

• być może zależy to też od ilości

bodźców – w środowisku miejskim
zawsze jest ich więcej.

Wysoki kontrast - Centrum

Pompidou

Ulubione miejsce

prezentacja grupy

Poziom adaptacji

• Dlaczego ludzie różnią się w

reakcjach na to samo środowisko?

• Poziom adaptacji – wiąże się z

preferencją poziomu złożoności

• Russell opracował uszeregowanie

wszystkich określeń nt.

środowiska na dwóch wymiarach

• Niewiele jest określeń

emocjonalnie neutralnych

przyjemne

nieprzyjemne

pobudzające

niepobudzające

Model Kaplanów

• Model Stevena i Rachel Kaplanów (1975, 1987)

• ludzie preferują krajobrazy o

cechach najbardziej użytecznych
dla gatunku

• największy potencjał człowieka –

zdolność przetwarzania informacji

• ludzie lubią otoczenia

zapewniające:

- możliwość wykorzystania umysłu
- szybkie i zrozumiałe informacje

Model Kaplanów cd.

• widok – pozwala na uzyskanie obrazu środowiska
• schronienie – zapewnia bezpieczeństwo

spójność złożoność

czytelność tajemniczość

* Spójność i czytelność – wiążą się z

odnajdywaniem sensu w środowisku

• Złożoność i tajemniczość – wiążą się z

„zaangażowaniem”: stymulowaniem obserwatora

do eksploracji

Ważne czynniki kategoryzacji

• obecność przyrody
• otwartość – zamkniętość
• przestrzeń określona – nieokreślona

spójność

tajem
niczoś
ć

czyte
lność

złożono
ść

Teoria Gibsona

Wg percepcji ekologicznej Gibsona:
• nie spostrzegamy poszczególnych cech lub

wskaźników, które potem poznawczo
szeregujemy

• odpowiadamy na już obecne w środowisku

znaczenia.

• Każdy właściwie nastrojony i dostatecznie

aktywny organizm jest w stanie je wykryć.

• Percepcja środowiska ma bezpośredni i mało

interpretatywny charakter.

• Gibson uważać, że spostrzegamy otoczenie

nie przez cechy składowe, ale całościowo

Afordancja

• pojęcie wprowadzone przez Gibsona (1979)
• niezmienna wlaściwość funkcjonalna,

specyficzna dla gatunku (częściowo
międzygatunkowa)

• dotyczy pewnych cech środowiska,

posiadających obiektywnie korzystne
właściwości

• np. jaskinia zawiera w sobie ochronę, a kamień

– „siadalność”

• mogła wpływać na preferencje:
- do określonego kształtu drzew

(Summit i Sommer, 1999)

- pewnych właściwości pejzażu, które dawały

większe prawdopodobieństwo przetrwania

Co o tym sądzisz?

Percepcja naturalnych

własności (afordancji)

Ulubione miejsce

prezentacja grupy

Koncepcja estetyki Berlyne’a

Najważniejsze elementy:
• złożoność – stopień zróżnicowania elementów

obrazu/otoczenia

• nowość – liczba właściwości nowych lub

wcześniej niedostrzeganych

• niespójność – stopień niedopasowania

pomiędzy elementami (środowiska) a

kontekstem

• zaskoczenie – stopień niezgodności z

oczekiwaniami

 
• Cechy te przyczyniają się do powstawania

konfliktu estetycznego

konfliktu estetycznego. Ocena estetyczna

zależy od rozwiązania tego konfliktu

Berlyne o preferencjach

• Określone cechy zestawu bodźców

prowadzą do przewidywalnego
subiektywnego sądu o pięknie

• Środowisko o średnim poziomie

złożoności, nowości i zaskoczenia
powinno być oceniane jako
najpiękniejsze.

Dwa wymiary

charakteryzowania sądów

estetycznych wg Berlyne’a:

1. niepewność – pobudzenie

2. wartość hedonistyczna

brak
niepewności/
pobudzenia

bardzo duża
niepewność/
pobudzenie

wartość
hedonistyczna

Dwa typy eksploracji wg

Berlyne’a

• eksploracja niespecyficzna –

występuje przy za małym poziomie
stymulacji, wiąże się z szukaniem
środków pobudzających

• eksploracja specyficzna – przy

pobudzeniu przez konkretny
bodziec, redukcja niepewności, lub
zaspokojenie ukierunkowanej
ciekawości

Konstruktywistyczny vs

natywistyczny model percepcji

artysta

rzeczywist
ość

Konstruktywizm

Berlyne

- percepcja to proces

aktywny

- informacja sensoryczna

jest analizowana na
podstawie
wcześniejszego
doświadczenia

- pokrewieństwo z

modelem top-down

Natywizm

Gibson

-percepcja jest
automatyczna

- wiąże się z
wrodzoną
wrażliwością na
cechy otoczenia

- pokrewieństwo z
modelem bottom -
up

Dlaczego wyjeżdżamy „na łono

natury”?

• Wpływ przestrzeni o określonych

cechach na ocenę następnego bodźca
w kierunku przeciwnym (Russell i
Lanius)

• Natura jako redukcja stresu (Ulrich)

• Teoria regeneracji uwagi (Kaplan)

miasto

natura

Zasada oceny krajobrazów

• Eksponowanie bodźca o znanej ocenie

emocjonalnej (np. nieprzyjemny i
pobudzający) powoduje ocenę
następnego bodźca w kierunku
przeciwnym (Russell i Lanius, 1984 )

• Adaptacja do jednego krajobrazu

prowadzi do przewidywalnego
zniekształcenia percepcji następnych
krajobrazów.

Redukcja stresu

• Oglądanie kasety wideo z naturą może

zmniejszyć stres wywołany obejrzeniem
stresującego filmu o wypadkach.
(

Ulrich,1991)

• Natura wywołuje też aktywizację uwagi,

ale bez stresu (widok miejski nie
odstresowuje i nie aktywizuje uwagi.)

 
• Feng Shui zaleca umieszczanie

pogodnych przyrodniczych widoków w
gabinetach – być może działają zgodnie
z obserwacjami Ulricha

Teoria regeneracji uwagi

• (Attention Restoration Theory; ART)

Stevena Kaplana (1995)

• Uwaga mimowolna, którą wywołują

widoki naturalne regeneruje uwagę
ukierunkowaną. 

• Naturalne zjawiska stanowią źródło

tzw. miękkich fascynacji (przyciągają
uwagę przedmiotu przy jego
niewielkim wysiłku).

ART a Leonardo da Vinci

• Analogia do zaleceń Leonarda

(Traktat o malarstwie), aby
przypatrywać się nieokreślonym
kształtom (np. spękanemu
murowi), co pobudza wyobraźnię

UWAGA

• Większość badań nad estetyką

krajobrazu opierała się na
prezentowaniu widoków miejsc
(ocena prawdziwych krajobrazów
może być inna).

• Jest to jednocześnie wskaźnik, jakiego

rodzaju widoki ludzie lubią oglądać.

• Być może lepiej poznaliśmy

preferencje odnośnie pejzaży, niż
środowiska

Chen Zhou

Pejzaż

Ulubione miejsce

prezentacja grupy

Architektura i manipulacje

percepcją

Przykład:
• Wymuszona perspektywna –

zastosowanie ostrych kątów i
ukośnych linii, majace sprawiać
wrazenie, że budowla wyda się
wyższa.

• Wynika z przekonania, że

architektura jest w stanie
modyfikowac percepcję i wrażenia
odbiorcy

Wymuszona

perspektyw

a

• Zamek

Królewny
Sniezki w
Disneylandzie
wzorowany na
Neuchwanstei
n

Neuschwanstein

Inne przykłady

wymuszonej

perspektywy

• Gianlorenzo Bernini,

Scala regia w
Bazylice św. Piotra
w Rzymie, 1663-66

• Prezbiterium

kościoła

Św. Krzyża w

Warszawie

Relacja

człowiek – otoczenie

architektoniczne

• Podejście systemowe

• Podejście transakcyjne

Podejście systemowe

Podkreśla złożona interakcję:
- bodźców środowiskowych +
- osobowości postrzegającego podmiotu

=
ukształtowanie doświadczanej przez
człowieka „

jednostki

jednostki

ś

ś

rodowiskowej

rodowiskowej”.

Poszczególne jej składowe są możliwe do

oddzielenia. (Altman i Rogoff, 1987)

Podejście systemowe a

determinizm architektoniczny

Wyrazem podejścia systemowego jest

m.in.

determinizm architektoniczny -

architektura bezpośrednio kształtuje
zachowania ludzi w zależności od
swojej funkcji i konstrukcji.
Architektura jest główną przyczyną
zachowania

Przykład architecture parlante

• Co o tym sądzicie?
 
Determinizm jest krytykowany. Oddziałują

też:

• czynniki społeczne i kulturowe
• ludzie angażują się w „transakcje ze

środowiskiem” – wpływają na nie,
zmieniają je, a ono zmienia ich

• architektura jest tylko jednym z

czynników wpływających na zachowanie

Podejście transakcyjne

• Układu człowiek – otoczenie nie da się

rozdzielić na oddzielne elementy czy
relacje.

• Doświadczanie otoczenia jest jednolitym

procesem; żadnego elementu nie da się
rozumieć bez jego powiązać z innymi.

• Analiza relacji między elementami jest

głównym przedmiotem badań. (Roger
Barker)

 

Podejście transakcyjne a

wpływ architektury

• Wg Barkera środowisko fizyczne

wpływa na program (stałe wzorce
zachowania, typowe dla danego
otoczenia) i vice versa, ale ich nie
determinuje.

Ulubione miejsce

prezentacja grupy

Cele architektury

Wg Langa (1987, 1988) trzy główne cele

architektury:

• wygoda – kształt budynku dobrze

dostosowany do funkcjonalnego celu
projektu

• trwałość – integralność struktury,

odporność

• przyjemność – względy estetyczne

• Które z własności mogą podlegać wpływom

psychologii?

Teorie a porządkowanie

informacji przy projektowaniu

• teoria pozytywna – poszukiwanie

możliwych zmiennych (wygody, trwałości
i przyjemności) i wpływu ich modyfikacji
na ocenę całości (czy jeśli poświęcimy
urodę na rzecz funkcjonalności, będzie
lepiej?)

• teoria normatywna – opiera się na tym,

co powinno zostać zrobione w odniesieniu
do danego projektu lub stylu (włączenie
się w jakiś nurt lub styl projektowania)

Pozytywna czy normatywna?

• Budynek wykonany wg teorii

normatywnej powinien i może

zawierać wartości istotne dla teorii

pozytywnej.

• Ale często nie spełnia (nawet wtedy,

gdy norma teoretycznie opiera się

na idei funkcjonalności)

• Przykład: „Jednostka marsylska” le

Corbusiera.

Typy projektów

(Rapaport, 1969)

1. Tradycja wielkich projektów – wyraziste,

upamiętniają architekta lub fundatora

2. Ludowa tradycja projektowania –

odzwierciedla codzienne życie ludzi, ich domy
i miejsca pracy.        

• architektura prymitywna – wynika z tradycji

budowniczej, warunków środowiskowych,
materiałów.

Charakteryzuje się wysoką funkcjonalnością przez

połączenie szczególnych wymagań klimatycznych i srodowiskowych (igloo, tipi)

• przedindustrialna architektura wernakularna

– większe zróżnicowanie projektów, udział
rzemieślników.

Także opiera się na odmianach ustalonego i

sprawdzonego motywu (domki letniskowe).

Architektura wernakularna

Prowincja

Anhui
Chiny

Architekci a klienci

• Architekci poświęcają więcej uwagi

pomysłom projektowym i pojęciom;

• Zwykli użytkownicy wydają ogólne

oceny afektywne+preferencji lub
opisują budynki na podstawie ich
charakterystyki fizycznej,
wywoływanych skojarzeń.

 
• Luki w procesie komunikacji.

Partycypacja w projektowaniu

• Postulowane włączenie użytkowników

w proces partycypacji , która powinna
uwzględniać:

1.udział we wczesnej fazie projektu
2.dostępność wielu konkretnych

rozwiązań do wyboru

3.prezentacja możliwości w zrozumiałej

wizualnie formie (Kaplan i Kaplan,
1982).

 

Przykład partycypacji

• Czy znacie jakieś przykłady

partycypacji?

• Czy była udana?

Pozytywnie oceniane cechy

przestrzeni

• zróżnicowanie
• możliwość zapewnienia prywatności
• dobrze dobrany kolor
• dobre oświetlenie
• okna
• umeblowanie dostosowane do

miejsca

• obecność dekoracji we wnętrzu

Zróżnicowanie

• Najlepiej jednocześnie zróżnicowanie

ale osadzenie w miejscowej tradycji
architektonicznej

• jego zakres może się różnić w

zalezności od kultury (Anglia a
Polska)

Prywatność

• możliwość zapewnienia prywatności –

układy dzielące przestrzeń wnętrza

• przeźroczyste przegrody nie

zapewniają prywatności

• Kto w biurze ma najwięcej

prywatności?

• Im wyżej w hierarchii, tym większa

możliwość kontrolowania prywatności

Brak prywatności słuchowej może być

jeszcze bardziej przykra niż wzrokowej.

Kolor

• mało danych naukowych na ten temat.

Jeżeli badacze szukając wpływu

koloru na odczuwaną temperaturę

pokoju kontrolowali skłonność do

skojarzeń: kolory ciepłe i zimne, nie

było istotnych rezultatów.

Wczesne próby Marsilia

Ficina (XV w.) oddziaływania kolorem na melancholię: najlepsze kolory

pomieszczenia to niebieski (Jowisz), zielony (Wenus) i złoty (Słońce).

Kolorystyka na oddziałach szpitalnych

• Kolory jasne powiększają optycznie

przestrzeń.

Dobre oświetlenie

• zalecenia dla przestrzeni

biurowych – unikać kontrastów

• dla domu – wiele przytulnych

punktowych źródeł światła

Okna

Umeblowanie

Ma sprzyjać komunikacji w stopniu

dostosowanym do miejsca (W

poczekalni u lekarza brak zachęty

do komunikacji może być

odbierany pozytywnie)

• Sprzyjające – np. confident lub

ustawienie po kilka krzeseł

• niesprzyjające – krzesła pod ścianą

w rzędzie (szpital geriatryczny).

Dekoracja

• Obecność dekoracji - ludzie czują

się lepiej, mają większą chęć do
rozmowy

• jednak dekoracja może też działać

zakłócająco

Estetyka architektoniczna

• estetyka formy – obejmuje wymiary

takie jak kształt, proporcja, skala,

złożoność, nowość i oświetlenie.

Główne zmienne: domknięcie,

złożoność, uporządkowanie.

Przez długi czas

pozostawała pod wpływem psychologii postaci. Postmodernistycznie

projektanci z premedytacją łamią zasady psychologii postaci żeby

stworzyć wizualnie bogatsze środowiska

 
• estetyka symboliczna - wiąże się z

rodzajami znaczeń: denotacyjne

(funkcja, styl) i konotacyjne

(skojarzenia emocjonalne).

Źródła: naturalność,

zadbanie, intensywność użytkowania i styl (który ma wymiar

normatywny i znaczeniowy).

Przykład: estetyka formy a

symboliczna

• Sąd najwyższy jako funkcja,
• styl: ma być naturalny
• skojarzenia: faszystowski?

Estetyka symboliczna a preferencje

stylowe

• Preferencje stylowe zależą od funkcji

(przykład starożytny: porządek dorycki w świątyniach Zeusa, koryncki w
świątyniach Afrodyty)

• Preferencje są różne u różnych grup

demograficznych;

• Często architektura wernakularna i

złączona z miejscową tradycja
architektoniczną jest oceniana lepiej
niż nowoczesne budynki.

Wszędzie ładnie, ale...

• Międzykulturowe badania

wykazały, ze ulubionym

miejscem jest najczęściej własny

dom lub tereny. Potem pobliskie

tereny naturalne (Newell, 1997)

• Doświadczenie miejsca zawiera

w sobie poczucie własności –

poczucie posiadania szczególnej

relacji z konkretnym miejscem.

Jest ono silniejsze od innych

preferencji