PSYCHOLOGIA A

SZTUKA

KONCEPCJE

ODDZIAŁYWANIA

OBRAZU

Sztuka jako

komunikacja emocjonalna

Wassily Kandinsky

Mgr Anna Waligórska

Plan na dziś

• Analiza obrazów wg. Junga – ciąg

dalszy

• Kandinsky
• Sztuka wg. Kandinsky’ego: elementy

i oddziaływanie na psychikę odbiorcy

• Kolor a diagnoza psychologiczna
• Zasady kompozycyjne obrazu
• Sztuka a duchowość: Rudolf Steiner

Teksty na przyszły tydzień

Arnheim, R. (1978). Sztuka i

percepcja wzrokowa. Psychologia
twórczego oka. Tłum. J. Mach.
Warszawa: Wydawnictwa
Artystyczne i Filmowe

• Gr. I – s.15-53
• Gr. II – s.54-105
• Gr. III – s.106-168
• Gr. I – s.169-222

Hermann von Helmholtz:
- obraz i muzyka działają na zupełnie

różnych płaszczyznach

- malarz naśladuje lub interpretuje

naturę

- muzyka wypływa z kreatywnego umysłu

artysty, nie z naśladownictwa.

Wczesne poglądy

Vassily Kandinsky (

1866–

1944

)

• rosyjski malarz, grafik i

teoretyk sztuki;

• współtwórca i jeden z

głównych przedstawicieli

abstrakcjonizmu

• Założyciel

ekspresjonistycznej grupy

Der Blaue Reiter;

• Prowadził działalność

pedagogiczną, m.in. w

Bauhausie.

Gabriele Munter, Portret Kandinsky’ego, 1906

Kandinsky

• „Pozornie jasny i uzasadniony podział:
• malarstwo – przestrzeń (płaszczyzna) /

muzyka – czas okazał się przy bliższym
(...) badaniu nagle wątpliwy – i to (...)
przede wszystkim dla malarzy”.

Kandinsky
- zgadzał się z emocjonalnym charakterem

muzyki

- uważał, że w malarstwie też występuje:
• autonomiczny dźwięk
• rytm i konstrukcja muzyczna.

Sztuki czasu i przestrzeni?

• W XVIII w. Lessing rozdzielił:
- sztuki czasu
- sztuki przestrzeni

• Wg. Kandinsky’ego to rozróżnienie jest

zbyt sztywne.

- Malarz również może sterować

kolejnością odbioru dzieła malarskiego;

- Występują asocjacje dźwiękowo-

wzrokowe. To zjawisko synestezji

obejmuje także inne zmysły (smak,

dotyk).

Synestezja

• odczucie towarzyszące;
• psych. subiektywne odczucie wrażenia

pochodzącego od innego zmysłu niż
ten, który otrzymał bodziec
zewnętrzny

• lit. zwłaszcza w sztuce - działanie na

wyobraźnię niezwykłymi skojarzeniami
wrażeń różnych zmysłów;

• Np.w malarstwie odczucie bodźców

słuchowych, dotykowych

Synestezja

• Oddziaływanie różnego rodzaju

elementów artystycznych (kolory,
linie, dźwieki) może być analogiczne

• Istnieją zespoły „odpowiadających

sobie” elementów

• Wywierają one podobny wpływ na

psychikę odbiorcy

• Zwolennicy synestezji w sztuce:

Whistler, Kandinsky, Skriabin
(kompozytor), Ciurlionis

Synestezja – przyczyny wg

Kandinskiego

Pokrewieństwo między odczuciami

wiąże się z:

• falowym charakterem dźwięku i

światła (rodzaj wibracji)

• oddziaływaniem psychologicznym.

Złe malarstwo (i muzyka) wywołuje

wrażenie chłodu,

dobre ciepła, ożywienia.

Oddziaływanie elementów

plastycznych –

elementy rysunkowe

• Punkt
• Linia
• Plama

Punkt

• najbardziej zwięzła forma
• w piśmie oznacza milczenie
• przerwa, nieistnienie, pomost

pomiędzy elementami.

• Stał się znakiem konwencjonalnym.

Punkt cd.

• W punkcie występuje koncentryczne

(dośrodkowe) napięcie.

• Nie ma w nim dynamiki i ruchu w

którąkolwiek stronę.

(Element czasu też jest w nim niemal

zupełnie zredukowany)

• Punkt malarski nie jest punktem

matematycznym!

• Może mieć różny kształt i wielkość
• „W zależności od wielkości i kształtu

podstawowy dźwięk punktu zmienia się”.

Kandinsky, Czarny punkt, 1912

Linia

• linia jest największym

przeciwieństwem punktu

• jest przeskoczeniem ze statyki w

dynamikę

• Zawiera element czasu i ruchu

Kierunki linii - oddziaływanie

• Linia pozioma:
- w wyobraźni odpowiada

płaszczyźnie

- jest chłodną, pasywną

podstawą.

• Linia pionowa:
- jest aktywna i przez to

ciepła

Mondrian, Molo i
ocean, 1914

Theo van

Doesburg

Symultaniczn

kontrkompoz

ycja

1929

Analogie: biel (góra, pion),

czerń (dół, poziom) i

czerwień (przekątna)

Przekątna łączy w sobie

tendencje zimne i ciepłe.

Kandinsky o liniach prostych

• „Świat linii prostych jest cały

liryczny, co można wytłumaczyć tym,
że powstają one na skutek działania
jednej tylko siły zewnętrznej.

• Dramatyczność (...) zawiera w sobie

jeszcze walor [dźwięk] konfliktu,
zderzenia się, do czego potrzebne są
przynajmniej dwie siły”.

Oddziaływanie linii a współczesny

design

• „„Nowoczesny” człowiek szuka

wewnętrznego spokoju, ponieważ jest
przez świat zewnętrzny ogłuszony i ma
nadzieję znaleźć ukojenie w wewnętrznym
milczeniu.”

• Prowadzi to do wyraźnej preferencji

układów poziomo-pionowych.

• Dalszą logiczną konsekwencją byłoby

ograniczenie się do czerni i bieli”.

Linia prosta i łuk

• naturalna para kontrastów

linearnych

• Linia prosta – narodziny
• Linia łamana – młodość
• Łuk – dojrzałość

• wznoszący się łuk

geometryczny
grubszy u podstawy
podkreśla napięcie
wznoszenia się

• „Przez zbliżanie się

do krawędzi forma
zyskuje na napięciu,
aż do chwili jego
nagłego zaniku w
momencie zetknięcia
się z krawędzią”.

Błękitny jeździec

Liryzm

krawędzie linii

(gładkie,
poszarpane)
kojarzą się z
wartościami
dotykowymi i
przez nie nadają
charakter linii.

Kandinsky
Kontrastowe dźwięki
1924

Elementy plastyczne –

kolor

„Kolor nie daje się zmierzyć i
określić aż do najdrobniejszych
subtelności; a to one są
decydujące.”

Kolor – podstawowe

oddziaływanie

• Żółty – wznosi się coraz wyżej, aż do

wysokości nie do zniesienia, przypomina
dźwięk trąbki

• Błękit – opada w nieskończoność, kojarzy

się z fletem (jasny) lub wiolonczelą
(ciemny), kontrabasem i organami
(b.ciemny)

• Zieleń (harmonijna) – średnie tony

skrzypiec

• Czerwień (cynober) – mocne uderzenia w

bęben

Kandinsky, Żółty, czerwony,

niebieski, 1925

Międzykulturowe oddziaływanie

koloru

• Kandinsky postuluje międzykulturową

teorię sztuki i oddziaływania barw.

• Przykład: Czerń żałoby w Europie i biel

w Chinach - oba kolory są milczeniem.

Dla ludzi wschodu śmierć może być wyzwoleniem (nirwana).

• Z teorią międzykulturowego

oddziaływania koloru zgadza się Max
Luscher

Test Kolorów

Maxa Lüschera

•Bada stan psychiczny i
osobowość w oparciu o
preferencje kolorystycznej

•Opiera się na teorii
oddziaływania koloru, m.in.
Kandinsky’ego

•Stosowany w praktyce
diagnostycznej (także w
Polsce)

•Polskie wydanie podręcznika: Lüscher M.
(1998).Diagnostyka kolorami Maxa Lüschera.
Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny
Psychicznej

UWAGA

Wg Kandinsky’ego w sztuce najsilniej oddziałują

zestawienia elementów plastycznych

A NIE nie poszczególne elementy

W połączeniach dwóch i więcej elementów napięcia absolutne, przynależne określonym

jakościom nabierają wartości relatywnej. Te względne wartości są jedynymi środkami,

jakimi może być wyrażony przedmiot.

Pojedynczy dźwięk lub kolor też wywołuje emocje. Jednak emocje te są zbyt proste, ograniczone

i statyczne.

Moment dynamiczny zaczyna się przynajmniej dwóch emocji: elementów, kolorów, linii. W tym

zestawieniu należy szukać korzeni oddziaływania kompozycji.

Rozmiary i relacje elementów stwarzają proporcję, a to proporcja decyduje o wartości dzieła.

Subtelne różnice w proporcjach i kolorze mają często większe znaczenie niż „wielka

proporcja”

Relacje elementów

• Ważne jest współistnienie

elementów i ich relacje, np.:

- położenie elementu w płaszczyźnie

obrazu

- sąsiedztwo i kontrast

• Środkiem wzmagającym

oddziaływanie jest:

- pokazywanie nieklarownych figur
- „stanów przejściowych”
- „dwuznaczność jednej formy”.

• Relacje te najłatwiej obserwować

w sztuce abstrakcyjnej

• W sztuce przedstawiającej znaczenie (dźwięk) elementu „jako

takiego” jest stłumione; zaś w sztuce abstrakcyjnej ujawnia się jego
pełne, nie zawoalowane brzmienie.

Cabanel, Narodziny Wenus, 1873

Konwencja a oddziaływanie

• „Wszelkie formy tradycjonalne przez

swoja jednoznaczność przestają
cokolwiek wrażać. Nie słyszymy już
ich wewnętrznego głosu”

• Wstrząs zewnętrzny może nas wyrwać

z przyzwyczajenia i otworzyć na
nieskażone spostrzeganie

(wolne od schematów).

• Istnieje też możliwość tego rodzaju

przemiany („od wewnątrz”). Jest
wtedy znacznie trwalsza.

Relacje

kąt ostry

kąt prosty

kąt rozwarty

Napięcie

opanowanie

Słabość

Aktywność

obiektywność

bierność

I faza twórcza

(wizja)

II faza

(realizacja)

III Faza

(depresja)

kolor żółty

kolor czerwony kolor

bladobłękitn
y

trójkąt

kwadrat

koło

Kompozycja - strony obrazu

•

Strony obrazu bardzo różnią się w odbiorze

umieszczonego w różnych lokalizacjach

jednakowego elementu.

•

„Błękitne koło u góry po lewej stronie nie jest już tym samym, jeśli przeniesie się je na dół w prawo. „Ciężar”,

wielkość, intensywność, wyraz, są różne”.

•

Górna część obrazu jest lżejsza, dolna cięższa.

•

Element ciężki umieszczony na górze zyskuje

na wadze.

•

Wznoszenie się lub opadanie jest wyraźniejsze

na górze.

•

Lewa strona (obrazu nie widza) jest bardziej

swobodna, lekka, awanturnicza. Formy

skierowane w lewo są bardziej buntownicze.

•

W prawo wiążą się z odpoczynkiem, powrotem

do domu.

Kandinsky, Kompozycja 8, 1923

Zadania teorii sztuki

1. ułożenie słownika „elementów

plastycznych” (przykłady?)

2. zbudowanie „gramatyki”,

zawierającej reguły konstrukcji. W

malarstwie odpowiednikiem

gramatyki jest nauka kompozycji

Istnieją dwa cele wiedzy o sztuce –

poznawczy (wiedza czysta) i związany

z praktyką artystyczną (wiedza

praktyczna).

Odbiór obrazu

• Dzieło sztuki odzwierciedla się na

powierzchni świadomości;

• jego obraz ulatnia się bez śladu wraz z

ustaniem działania;

• Pomiędzy dziełem i odbiorcą istnieje

„przejrzysta, lecz twarda i nieprzenikniona
niby-szyba” uniemożliwiająca nawiązanie
bezpośredniego kontaktu.

• istnieje również możliwość przeżywania

wewnętrznego pulsowania dzieła aktywnie
i wszystkimi zmysłami”

Odbiór obrazu cd.

• Każda sztuka ma swój własny język
• środki którymi się posługują są na

pozór całkiem odmienne.

• Jednak środki te są analogiczne w celu

i działaniu: oddziałują na psychikę

odbiorcy dzięki subtelnym wibracjom.

• Określony kompleks procesów

duchowych – wibracji – jest celem

dzieła i odzwierciedla psychikę artysty.

• Jeśli dobór środków jest odpowiedni, to

wywołuje niemal identyczną wibrację

w psychice odbiorcy.

Na siłę reakcji odbiorcy wpływa

zaabsorbowanie widza,

a na jej ostateczny kształt jego

skojarzenia psychiczne, które mogą
wywoływać poruszenie dodatkowych
emocji

Elementy reakcji odbiorcy = siła +

kierunek

• „Sztuka abstrakcyjna wymaga bardziej precyzyjnej formy niż sztuka przedmiotowa;
• kwestia samej formy jest w pierwszej zawsze istotna, podczas gdy w drugiej

czasami drugorzędna.”

• Forma jednego artysty nie jest uniwersalna, podobnie jak forma grupy (jest ona

tylko właściwa dla tej wlaśnie grupy). Należy zaakceptować każdą formę

prawidłową=artystyczną, która jest zewnętrznym wyrazem wewnętrznej treści.

Treść (duch) jest ważniejsza od formy (materii).

• Forma może być przyjemna lub nie, harmonijna lub nie, ale nie od tego powinno

zależeć jej przyjęcie lub odrzucenie

• „Wobec dzieła należy zająć taką postawę, aby forma mogła oddziaływać na duszę.

A przez formę także treść”.

• „I nie powinno się stawiać sobie żadnych granic (w tworzeniu i odbiorze

AW), bo i bez tego one istnieją”

• Odbiorca powinien podążać za artystą, bez obawy pobłądzenia b„Uczucie,

które może się głośno wypowiedzieć, wcześniej czy później poprowadzi

artystę, a także oglądającego

• Nie ma żadnego znaczenia, czy artysta używa formy abstrakcyjnej, czy

przedstawiającej, gdyż obie są sobie równe w oddziaływaniu na widza.

(Przekazywanie uczucia, „brzmienia”).

• Żaden odbiorca nie ma prawa twierdzić, ze odkrył w dziele sztuki

obiektywny błąd, co najwyżej że nie poznał takiego zastosowania

środków.

• Idealny odbiorca-krytyk stara się odczuć jak forma działa wewnętrznie,

as następnie przekonująco przekazuje to publiczności

Sztuka a duchowość

• Wg Kandinskiego początek

malarstwa był praktyczny
(pragnienie odtworzenia
rzeczywistego wyglądu, np. w celu
magicznym).

• Pierwotny dążenie cielesno-

praktyczne z czasem staje się
estetyczne i wkracza w dziedzinę
duchową.

Dwie formy sztuki

1. wielka abstrakcja

– próba przedstawienia treści

przez formy „niematerialne”. Nieprzygotowany
widz może czuć się „pozbawiony gruntu”

2. wielka realistyka

– dążenie do zwykłego

„nieartystycznego” przedstawienia prostego
przedmiotu. Widz może czuć się „przybity do
ziemi”.

• Obie wiodą do tego samego celu – duchowości.
• Między biegunami istnieje wiele przypadków

pośrednich (dawniej ideałem było balansowanie
pomiędzy nimi, obecnie się rozdzieliły).

Pierre Puvis de Chavannes, Lato

• Czerpanie obcych form od innych

bez wewnętrznej konieczności

tworzy fałszywe dzieła

• Jest „dozwolone” w przypadku

zapożyczeń z wewnętrznej

konieczności, kiedy artysta te formy

przyswaja

• co Kandinsky mógł sądzić o sztuce

reklamy?

• „Brzmienie wewnętrzne zyskuje na

sile, gdy oddala się krępujący je cel
praktyczny [...]. Praktyczna
celowość obca jest dziecku, które na
każdą rzecz patrzy świeżym okiem i
posiada jeszcze niezmąconą niczym
zdolność widzenia każdej rzeczy
takiej jaka jest”