PSYCHOLOGIA A

SZTUKA

KONCEPCJE

ODDZIAŁYWANIA

OBRAZU

Psychoanaliza

Mgr Anna Waligórska

• Freud w „Kulturze jako źródło cierpień”:

„Pożytek płynący z piękna nie jest jasny,

konieczności jego istnienia w kulturze
trudno się dopatrzyć, a jednak nie
można by nie odczuć jego w niej
braku[...].

Psychoanaliza niestety ma najmniej do

powiedzenia o pięknie. Jedynie pewne
wydaje się być pochodzenie piękna z
doznań seksualnych”

(analogicznie jak w

psychologii ewolucyjnej)

Plan na dziś

• Niespodzianka
• Burza mózgów nt. psychoanalizy
• Freud o sztuce
• Źródła poglądów Freuda na sztukę

– zainteresowanie hipnozą

• Psychoanalityczne modele

oddziaływania sztuki

• Analiza oddziaływania obrazów

Niespodzianka

Odpowiedz na dwa z trzech pytań:
• Który z badaczy omawianych na

ostatnich zajęciach był twórcą

estetyki opartej na konstrukcyjnej

aktywności mózgu odbiorcy (top-

down)?

• Jaki kolor będzie miał powidok żółtej

plamy na niebieskim tle?

• Jaką jednostkę pomiaru wrażeń

psychicznych stosował Fechner?

Burza mózgów

Psychoanaliza

Ważne terminy psychoanalityczne

Oznaki ujawniające treści wyparte w

sztuce

Wolne skojarzenia

Władysław

Podkowiński

Szał uniesień

Arnold Böcklin, Odyseusz i

Kalipso

F. Rops, Kuszenie św. Antoniego

Freud o sztuce

Freud w „Mojżeszu”:

„dzieła sztuki wywołują we mnie silne

przeżycia (...); usiłowałem wyjaśnić
samemu sobie, co jest powodem ich
oddziaływania na mnie, bowiem bez
takiego wyjaśnienia jestem prawie
niezdolny do odczuwania przyjemności.
Coś racjonalistycznego, czy analitycznego
nastawia mój umysł niechętnie do tego,
aby był poruszany, nie wiedząc dlaczego
jest poruszany i co to jest, co go porusza.”

Poglądy Freuda nt. oddziaływania

sztuki

UWAGA
• Twórczość Freuda nie jest jednorodna
• Składa się z kilku faz
• Jest interpretowana w różny sposób
• Może być stosowana w szerszym lub

węższym znaczeniu

• Często zawęża się ją do teorii

panseksualności (zwłaszcza w kontekście

sztuki)

• Freud nie stworzył pełnej teorii sztuki
• Uzupełniali ja kolejni badacze

(m.in. Otto Rank i Hans Sachs)

Freud o sztuce

• Sztuka podporządkowana jest zasadzie

przyjemności i tylko udaje służbę

rzeczywistości.

• Ludzkość znajduje się pomiędzy etapem

przyjemności a rzeczywistości;stąd potrzeba

sztuki

• łączy się ze światem wyobraźni, marzeń i iluzji

(który pojawił się w momencie rozerwania

rzeczywistości na subiektywną i obiektywną).

• W idealnej przemianie człowieka w kierunku

rzeczywistości być może zniknie sztuka?

• „Zaspokojenia zastępcze, które

oferuje nam sztuka, są w porównaniu
z rzeczywistością złudzeniami, mimo
to nie są psychicznie mniej skuteczne
dzięki roli, jaką w życiu psychicznym
oferuje fantazja”. Freud w 1930

• Przyjemność towarzysząca

doświadczaniu sztuki także opiera
się na procesach sublimacji.

• Jest to zdrowsze od wykorzystania

mechanizmów obronnych: projekcji i
identyfikacji.

Pytanie

• Co to jest:

• Sublimacja
• Projekcja
• Identyfkacja?

Freud o celu sztuki

• Właściwym celem sztuki jest

zaproszenie do wspólnego
przeżywania iluzji estetycznej.

• Zniszczyć iluzję estetyczną można

bądź nadając dziełu nadmierną wagę
(sztuka propagandowa), bądź zbyt
małą (obojętność).

Freud o celu sztuki cd.

• Naruszenie iluzji estetycznej wiąże

się z zakłóceniem kontrolnej siły ego
(uległość lub tłumienie ID).

• W drugim przypadku dzieło nie

wyzwala energii w odbiorcy, bo nie
znajduje żadnego momentu, z którym
mógłby się identyfikować (jak w
przypadku dzieł odległych kultur).

Freud a sztuka jego czasów

• Freud cenił symboliczną sztukę

swoich czasów

• Nigdy nie uznał nurtów sztuki

czerpiących z jego koncepcji
(surrealizmu).

• Dopiero pod koniec życia uznał, że

Dali jest nie tylko szaleńcem, ale też
znakomitym malarzem

Dali, portret Zygmunta Freuda, 1939

Freud i sztuka wspóczesna

• Gombrich sądzi, ze Freud traktował

surrealistów i ekspresjonistów jak
obłąkanych ponieważ w jego
mniemaniu utożsamiali oni sztukę z
procesami pierwotnymi.

• Upodabniali proces twórczy do

rozluźnienia mechanizmów kontrolnych
ego (zwł. cenzurowania).

(1966). Freud’s Aesthetics.

Encounter, January, s. 34

Psychoanaliza a surrealizm

Andre Breton w Amour Fou:
• wrażenie wywierają na nim tylko te

dzieła, które powodują rodzaj
niepokoju fizycznego

• między nim, a przyjemnością

erotyczną zachodzi tylko różnica
stopnia.

• niepokój ten wiąże się

prawdopodobnie ze stłumieniami, ale
kieruje nim jedynie popęd seksualny.

Max Ernst

Ubieranie

narzeczonej

Freud o sztuce

• Freud list do Oscara Pfistera z 1920

r. : „muszę powiedzieć, że w życiu

prywatnym nie mam cierpliwości do

szaleńców (ekspresjonistów). .Jestem

w stanie dostrzec jedynie szkody,

jakie mogą być ich udziałem. O tyle

więc o ile o tych „artystów” chodzi,

jestem jednym z filistynów... ”

• Dlaczego Freud cenił sztukę

symboliczną?

Zasady symbolizmu (z 1886 r.)

• Autorzy – poeci: Jean Moréas i Gustave

Kahn

• Zasady:
1. Idealizm – wnikanie poza powłokę wyglądu
2. Subiektywizm – skierowanie aktywności

twórczej w głąb własnej psychiki;
szczególnie ważny stan snu i marzenia

3. Nowe środki komunikacji – aluzje,

sugestie, skojarzenia

4. Odwołania do świata wewnętrznego

odbiorcy poprzez sugestię emocjonalną za
pomocą koloru, linii, kształtu

Skojarzenia?

• Zasady sztuki symbolicznej

- subiektywizm
- idealizm
- badanie świata wewnętrznego
- sugestia emocjonalna

stały się przedmiotem badań nad

funkcjonowaniem psychiki w końcu

XIX w.

• Medyczna debata nad istnieniem

nieświadomości związana z

popularnością hipnozy

• Główny specjalista od hipnozy –

Charcot (szpital Salpêtrière)

Freud o „Kuszeniu św.
Antoniego”

• „Bardziej sugestywnie niż

wszystkie wyjaśnienia świata,

dobrze znana rycina Feliciena

Ropsa ilustruje mało znany fakt,

warty jednak największej uwagi:

artysta przedstawił przypadek

represji u świętych i pokutników”

• Pogląd, że sztuka ujawnia

patologiczne mechanizmy psychiki

podzielali badacze w czasach

Freuda

• W tym słynny twórca neurologii,

Jean-Martin CHARCOT u którego

Freud zetknął się z hipnozą

Jean-Martin Charcot

• Był słynnym lekarzem
• Stworzył podstawy neurologii jako

specjalności

• Zdefiniował serię chorób nerwowych
• Wprowadzał nowe metody terapii: m.in.

elektrowstrząsy i hipnozę

• Jednocześnie projektował wnętrza i rysował
• Uważał, że sztuka stanowi źródło

ujawniania się objawów patologii
psychicznych – ale w postaci „obserwacji
klinicznych”

Charcot twierdził, że w

sztuce przedstawiano
objawy określonych

zaburzeń psychicznych

Charcot, rysunek pod wpływem

haszyszu, 1853

Uważał, że rysunkowe zygzaki,

fantastyczne tematy, wizje
znamionują niezrównoważenie
psychiczne

Freud a Charcot

• Freud uczył się hipnozy u Charcota (Paryż)

i Bernheima (Nancy) w latach 1884-1886

• Freud cenił Charcota za wprowadzenie do

medycyny kategorii opisu związanych ze

sztuką oraz stworzenie nowego wizualnego

języka diagnozy

• Freud był zafascynowany podejściem

Charcota do sfery wizualnej oraz

dokładności jego obserwacji

• Nazywał go „artystą” i określał jako

„impresjonistę”, zdolnego do

natychmiastowego wyodrębnienia

ważnego wzorca

Hipnoza a psychoanaliza

• Hipnoza pokazała, że osobowość

nie jest zdefiniowana i niezmienna;
jest podatna na wpływy

• Poczucie kontroli jest iluzją

(sugestia hipnotyczna)

• Wspomnienia nie są stałe

(zapominanie pod wpływem
sugestii hipnotycznej)

• Charcot opisywał zaburzenia na

przykładzie dzieł mistrzów: m.in.
Leonarda, Michała Anioła, Goyi

Analogia między hipnozą a

sztuką

wówczas uważano, że sztuka działa podobnie

do hipnozy (BERGSON):

• Daje bezpośredni dostęp do treści

nieświadomych

• Artysta „usypia rozum” i „wyzwala stany

emocjonalne”

• Sztuka skupia naszą uwagę
• Zawiesza działanie kontroli
• Jej oddziaływanie może być bardzo

intensywne

• Można całkowicie przeżyć doświadczenia

innej osoby (adekwatny termin
psychoanalityczny?)

Przykłady

Cabanel, Narodziny Wenus, 1873

Wg Charcota sztuka nie jest
przedstawieniem rzeczywistości
zewnętrznej

ale złożoną podróżą
WEWNĘTRZNĄ

Gerome, Fryne przed Aeropagiem,

1861

Leighton

Upalny

czerwiec

1895

Weiss, Opętanie

Modele psychiki Freuda

• Topografia I

• Topografia II (od 1923)

przedświadomość

nieświadomość

świadomość

ego

id

superego

Psychoanalityczne modele

oddziaływania sztuki

• Egoiczny – H. Kris

(Psychoanalytic Explorations in Art., 1953, London: George Allen & Unwin Ltd.)

• Oniryczny – A. Ehrenzweig

(The hidden order of Art.. A Study of the psychology of the Artistic Imagination, 1967,
London: Wedenfeld & Nicholson)

• Katarktyczny – E. Morin

(Duch czasu, 1965, Kraków)

Model oniryczny

• Przedstawienie modelu

onirycznego

Model oniryczny

– topografia I

• Proces tworzenia i odbioru jest

analogiczny

• Główną rolę w procesie tworzenia i

odbioru pełni nieświadomość

(podświadomość)

• Proces ten składa się z 3 faz:

1. F. schizoidalna – „rozszczepienie” osobowości

pod wpływem erupcji treści nieświadomych

2. F. maniakalna – zanika poczucie rozróżnienia

między „głębinowymi” a „powierzchniowymi”

treściami psychiki. Zanik granic przedmiot –

podmiot i poczucia czasu, poczucie jedności z

odbieranym dziełem (regresyjny charakter fazy)

3. F. powtórnej introjekcji – internalizacja

ujawnionych treści (dawniej obcych i

przerażających). Powrót granic

Model oniryczny

Max Ernst, Anioł ognia, 1937

Model egoiczny

• Przedstawienie modelu

egoicznego

Model egoiczny -

topografia II

• Większy nacisk na rolę świadomych procesów

ego

• Konieczność kompromisu pomiędzy dążeniami

popędowymi a oczekiwaniami społeczeństwa

• Frustracja – rozładowana w przemieszczeniu

(kateksji); m.in. poprzez sztukę: ujawnienie

fantazji

• Również wiąże się ze zwiększoną aktywnością

podświadomości

• Treści są później „opracowywane przez ego” –

zdolność do przezwyciężenia regresji

• Odbiór sztuki jest akceptowanym przez superego (i

normy społeczne) sposobem kontaktu z

podświadomymi popędami i rozładowania ich

Model egoiczny

Albrecht Altdorfer, Lot z córką,
1537

Model katarktyczny

• Przedstawienie modelu

katarktycznego

• Sztuka to główna forma kulturowa zdolna o

rozładowania emocji jednostki

• Kultura jest całością i zawiera nie tylko represjonujące

normy, ale też symbole oparte na podświadomości

• Oddziaływanie kultury odbywa się poprzez projekcję i

identyfikację ukierunkowane przez mity i obrazy

kultury

• Projekcja (u Morina) – ucieczka od siebie i

codziennego życia w świat fantazji i egzotyki

• Sztuka różni się od religii świadomością, ze jej

przedmiot jest wyobrażony – wrażenie ułudy jest

słabsze.

• Od tej świadomości zależy siła oddziaływania sztuki
• Oglądanie przemocy może pobudzać do przemocy (gł.

dzieci) lub rozładowywć popęd agresji (dorośli)

Model katarktyczny

Morina

Eugene Delacroix, Śmierć Sardanapala

Model katarktyczny

Freud a późniejsze modele –

różnice i podobieństwa

Freud o terapeutycznej roli sztuki

• Symbol jest wyrazem stłumionych

popędów, rodzajem symptomu zaburzenia

• Jego interpretacja prowadzi do

„rozładowania” represjonowanych treści

• Odbiór sztuki jest formą samopoznania

(gł. związanego z intelektualna
interpretacją)

• Może prowadzić do rozpoznania własnych

symptomów (najlepiej pod kierunkiem
psychoanalityka...)

• I lepszego zintegrowania psychiki

Felicien

Rops

Kuszenie

św.

Antoniego

1875

Co psychoanaliza

powiedziałaby o tych

obrazach

Gustave Moreau, Jednorożec,

1885

Krzyżanow

ski

Portret

Pelagii

Witosławsk

iej

1913

Felicien Rops

Tańcząca

śmierć

Praca na temat własnej koncepcji
sztuki. Przypomienie

• Nie korzystając z książek, jedynie ze

swojej aktualnej wiedzy, poglądów i

przekonań napisz pracę (esej) na temat

swoich obecnych przekonań na temat

powstania sztuki, jej celu (pojętego

dowolnie: psychologicznie, społecznie,

filozoficznie) i oddziaływania.

• Termin oddania pracy – przyszłe zajęcia

3 pkt, kolejne – 0 pkt. (ale jest oddanie

jest niezbędne do zaliczenia)

• Objętość pracy: 2-4 strony

Pytania?

Teksty na przyszły tydzień

• A. Warmiński (1999) Filozofia sztuki Carla

Gustawa Junga. Kraków: Universitas

• Rosińska, Z. (1982). Jung. Warszawa:

Wiedza Powszechna, s. 183-208

• Rosińska, Z. (1982). Jung. Warszawa:

Wiedza Powszechna, s. 82-103

• Rosińska, Z. (1982). Jung. Warszawa:

Wiedza Powszechna, s. 103-120 +
Jung, C. G. (1981). Picasso, w: C. G. Jung,

Archetypy i symbole (tłum. J. Prokopiuk).

Warszawa: Czytelnik (s. 487-495)

Zadanie dla chętnych – 5
pkt

• Przedstawić możliwe praktyczne

(najlepiej tez faktyczne)
wykorzystanie teorii
oddziaływania sztuki Junga

• Przedstawienie na przyszłych

zajęciach (5 min.)

Słabe punkty

psychoanalitycznej teorii

sztuki?

Baugin, Pięć zmysłów, ok. 1630

Edouard

Manet

Portret

Emila Zoli

1868

Corot, Most w Narni, 1826

Tadeusz Makowski, Zima, 1918

Edward Munch, Madonna