Merton zmodyfikował pojęcie anomii, przez którą rozumiał presje, pod jaką znajdują się jednostki, kiedy przyjęte normy skłóca się z rzeczywistością społeczną. Do głównych wartości powszechnie uznawanych w społeczeństwie amerykańskim - a do pewnego stopnia także w innych społeczeństwach uprzemysłowionych - należy sukces materialny, a środkami do osiągnięcia tego celu maja być samodyscyplina i ciężką praca. Znaczyłoby to, że ludzie, którzy naprawdę ciężko pracują osiągną sukces bez względu na to, jaki jest ich punkt startu. Idea to nie jest prawomocna, bo większość osób, które wywodzą się ze środowisk nieuprzywilejowanych ma niewielkie konwencjonalnych możliwości awansu, jeżeli w ogóle maja jakiekolwiek szanse. Jednakże osoby, które nie odniosły sukcesu spotykają się z potępieniem swojej rzekomej nieudolności. W tej sytuacji znajdują się one pod silna presja by zrobić cos ze wszelką cenę za pomocą legalnych lub nielegalnych środków. Według Mertona dewiacja jest, zatem produktem ubocznym nierówności ekonomicznych i braku równości szans.
Zdaniem Mertona, anomia to „(...) załamanie zdarzające się w strukturze kulturowej, występujące zwłaszcza wtedy, kiedy istnieje silna rozbieżność pomiędzy normami i celami kulturowymi a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania członków grupy zgodnie z tymi normami”.
Merton przedstawia strukturę społeczną jako czynnik produkujący motywację zachowań ludzkich - konformistycznych i dewiacyjnych, które genetycznie nie różnią się między sobą. Dwa elementy tej struktury wywierają określone naciski na jednostki. Są to: cele kulturowe, zinstytucjonalizowane środki. W rozumieniu tej teorii dewiacje są to indywidualne sposoby przystosowania (rozumianego jako reakcja na warunki społeczne), sklasyfikowane na podstawie akceptacji lub odrzucenia dwu wymienionych, kluczowych elementów struktury społecznej.
Prace Mertona dotknęły jednej z głównych zagadek kryminologii:, dlaczego w czasach, gdy społeczeństwo jako całość staje się zamożniejsze, wskaźniki przestępczości rosną? Podkreślając rozziew między rosnącymi aspiracjami a utrwalonymi nierównościami, Merton wskazuje na poczucie względnej deprywacji jako ważny czynnik zachowań dewiacyjnych. Mamy do czynienie z sytuacją anomii, kiedy to ludzie umiejscowieni na niższych szczeblach hierarchii społecznej, nie posiadający środków do osiągnięcia ogólnie upragnionych celów, próbują się przystosować w dewiacyjny sposób. Dewiacja nie wynika z natury człowieka, rodzi ja społeczeństwo. We właściwie funkcjonującym społeczeństwie cele i środki ich realizacji powinny być harmonijnie ze sobą powiązane. Szanse na sukces zależą od naszej pozycji w strukturze społecznej, od dostępności od środków. Ujednolicenie celów jest, więc szkodliwe społeczne i jednostkowe. Osoby, które nie mają szans na osiągnięcie celów poprzez legalne środki, wybierają inną drogę, musza się przystosować do sytuacji anomii. Merton uważał dewiacje za naturalną reakcję jednostek na sytuacje, w jakiej się znajdują. Wyróżnił pięć takich możliwości reakcji na napięcie między społecznie wdrożonymi wartościami a brakiem środków do ich realizacji:

• Konformizm polega na akceptacji zarówno celów kulturowych, jak i zinstytucjonalizowanych środków służących do ich realizacji. Reakcje konformistyczne, jak twierdzi Merton, są i muszą być dominujące, by system społeczny mógł właściwie funkcjonować. W przeciwnym wypadku ciągłość i równowaga społeczeństwa byłaby zagrożona. Jednostki obierające konformistyczny typ adaptacji dążą do osiągnięcia kulturowo wyznaczonych celów przestrzegając jednocześnie norm określających sposoby ich realizacji. Inaczej mówiąc, dążą do odniesienia sukcesu w rywalizacji przestrzegając reguł gry. Po spełnieniu następujących warunków: szczególnego nacisku na wartość sukcesu jako nadrzędnego celu bez korespondującego nacisku na instytucjonalne środki; egalitarnej ideologii, zgodnie z którą wszyscy mają jednakowe szanse zrealizowania swych aspiracji: braku wyraźnych jednoznacznych wyznaczników sukcesu (przy rozbudowanej strukturze społecznej i ugruntowanych podziałach czasowych, które blokują możliwość awansu) rośnie prawdopodobieństwo sięgnięcia po nonkonformistyczne środki. Ten typ przystosowania został przez Mertona określony jako innowacja

• Innowacja oznacza odrzucenie praktyk instytucjonalnych przy jednoczesnym zachowaniu celów kulturowych. Schemat ten charakteryzuje się znaczna częścią zachowań dewiacyjnych, którym poświecono najwięcej uwagi badawczej - mianowicie, które określane się nieprecyzyjnie za pomocą pojęć - przestępstwo i wykroczenie. Ponieważ formalne kryteria tego rodzaju dewiacji wyznacza prawo SA one stosunkowo widoczne i łatwo staja się przedmiotem badań. W przeciwieństwie do nich inne formy zachowań, które z socjologicznego punktu widzenie odbiegają od uznawanych norm np. wycofanie SA mniej widoczne i przyciągają niewiele uwagi.
Pojęcia przestępstwo i wykroczenie mogą zaciemniać niż rozjaśniać nasze rozumienie wielkiej różnorodności zachowań dewiacyjnych, do których się odnoszą aczkolwiek zróżnicowanie tych pojęć wymaga rozmaitych wyjaśnień przyczynowych. Istnieje tendencja do tego, aby przy oznaczeniu klasy zachowań terminem przestępczość koncentrować się przede wszystkim na podobieństwach tworzących syndromy lub nie tworzących ich miedzy poszczególnymi rodzajami zachowań przypisanych tej ich klasie. Zachowania określane zazwyczaj jako kryminalne lub przestępcze SA z socjologicznego punktu widzenie zgoła od siebie odmienne i zróżnicowane stanie się rzeczą jasna, iż w rozpatrywanej tu teorii bynajmniej nie usiłuje się uwzględnić wszystkich form takich zachowań dewiacyjnych. Proces społeczny wiążący anomię i zachowania dewiacyjne w celu ulokowania problemu w odpowiednim kontekście teoretycznym konieczne jest ujecie powstania i rozwoju anomii jako wypadkowych przebiegu procesu społecznego a nie po prostu jego stanu akurat zaistniałego. Anomia się powiększa i ludzie, którzy w odpowiedzi na względnie słabą anomię na początku nie podejmowali zachowań dewiacyjnych zaczynają to robić w miarę jak się ona rozszerza. Stwarza to kolei sytuacje jeszcze silniejszej anomii dla następnych początkowo mniej podatnych jednostek znajdujących się w systemie społecznym można wiec powiedzieć ze anomia oraz rosnące nasilenie zachowań dewiacyjnych współdziałają w dynamicznym procesie społecznym i kulturowym współdziałanie to przynosi skumulowane zabójcze dla struktury normatywnej konsekwencje, o ile się nie pojawiają przeciwdziałające mechanizmy kontroli. Jest, zatem niezmiernie istotne, aby dla każdego analizowanego przypadku zostały określone mechanizmy kontrolne, które minimalizują napięcia wynikające z widocznych rozbieżności miedzy celami kulturowymi a ograniczonym społecznie dostępem do owych celów.

Zdaniem Mertona największa presja w kierunku zachowań innowacyjnych występuje jednak na niższych szczeblach drabiny społecznej. „Wobec jednostek ulokowanych na niższych szczeblach struktury społecznej kultura stawia wymagania nie do pogodzenia. Z jednej strony żąda się od nich, by poczynania swe orientowali na widoki wielkiego bogactwa (...), z drugiej zaś w poważnej mierze odmawia się im faktycznych szans osiągnięcia tego celu drogą instytucjonalną. Rezultatem owej niespójności strukturalnej jest wysoka częstotliwość zachowań dewiacyjnych”.

• Rytualizm
Rytualizm polega na odrzuceniu celów wyznaczonych przez kulturę przy jednoczesnej (nadmiernej nawet) akceptacji środków instytucjonalnych, czyli norm postępowania. Rytualny typ adaptacji oznacza więc znaczną redukcję aspiracji lub nawet całkowitą rezygnację z aspiracji do uzyskania sukcesu życiowego przy jednoczesnym niemal kompulsywnym trzymaniu się norm iinstytucjonalnych.
Zdaniem Mertona dla rytualisty bezpieczniejsze są małe ambicje, gdyż duże stwarzają poczucie zagrożenia i wywołują frustrację. Adaptacja rytualne jest więc charakterystyczna dla ludzi bojących się wyzwań, którym nie mogą sprostać. Autor teorii tej uważa, że rytualny typ przystosowania jest szczególnie częsty w tych społeczeństwach, a których „(...) status społeczny jednostki jest w dużej mierze uzależniony od jej własnych osiągnięć, ponieważ nieustająca, konkurencyjna walka wywołuje ostry lęk o status. Jednym ze sposobów uśmierzania owych niepokojów jest trwałe zaniżenie poziomu własnych aspiracji, lęk powoduje bezruch lub ściślej - zachowanie zrutynizowane”.
Merton uważa, że jednostki pochodzące z warstw niższych - średnich cechuje swoiste „przekonformizowanie”, które sprawia, że ludzie nie potrafią przełamać silnie zinternalizowanych zakazów naruszania norm instytucjonalnych. Aby zredukować stan napięcia spowodowany nadmiernym naciskiem kulturowym na realizację celów, rezygnują oni z aspiracji, skoro „moralność” nie pozwala sięgnąć po nonkonformistyczne środki, a usytuowanie warstw niższych - średnich w strukturze społecznej sprawia, że szanse realizacji podstawowych wymogów kulturowych w sposób konformistyczny są w nich niewiele większe niż w warstwach niższych.

• Wycofanie
Wycofanie polega na odrzuceniu zarówno celów wyznaczonych przez kulturę, jak i instytucjonalnych środków służących do realizacji tych celów. jednostki, które odbierają ten typ reakcji na rozdźwięk między elementami struktury kulturowej i stan braku równowagi między strukturą społeczną i kulturową, są członkami społeczeństwa jedynie formalnie. Znajdują się w społeczeństwie, lecz do niego nie należą, ponieważ nie podzielają systemu wartości tego społeczeństwa. Odrzucenie zarówno celów kulturowych, jak i norm instytucjonalnych oznacza więc „rezygnację z gry” i „opuszczenie boiska”.
Zdaniem Mertona wycofanie się jest najrzadszym i zarazem najbardziej potępianym rodzajem reakcji na stan anomii. Dopiero bowiem ten rodzaj odejścia od zinstytucjonalizowanych wymogów postępowania jest naprawdę groźny dla systemu społecznego. Odrzucenie kulturowo uwzorowanych celów oraz środków służących do ich realizacji stanowi bowiem pośrednią negację prawomocności systemu społecznego. Spotyka się więc z wyjątkowo ostrą krytyką. „Społeczeństwo nie godzi się tak łatwo na takie odrzucenie swoich wartości. Zgoda oznaczałaby ich zakwestionowanie. Ci, którzy przestali uganiać się za sukcesem, są bezlitośnie prześladowani przez społeczeństwo domagające się, by wszyscy jego członkowie doń dążyli”.
Reakcja wycofania jest prawdopodobna wówczas, gdy jednostka głęboko zinternalizowała zarówno cele kulturowe, jak i zinstytucjonalizowane środki służące do ich realizacji, jednakże jej pozycja w strukturze społecznej jest taka, że nie ma ona szans na realizację wymogów kulturowych. Interializacja norm uniemożliwia tej jednostce sięgnięcie po środki nonkonformistyczne. Wówczas konflikt jest rozwiązywany przez jednoczesne odrzucenie obydwu elementów struktury kulturowej - i celów, i środków.
Merton był zdania, że wycofanie jest najbardziej samotniczym typem adaptacji. Wprawdzie dewianci tego rodzaju mogą niekiedy formować podkultury, lecz byt tych podkultur jest nietrwały, ponieważ cechuje je prywatność i izolacja oraz brak szerszych społecznie celów.

• Bunt
Reakcja buntownicza polega na odrzuceniu zarówno dotychczasowych celów kulturowych, jak i zinstytucjonalizowanych środków służących do ich realizacji przy jednoczesnym dążeniu do wprowadzenia nowych celów kulturowych i nowych norm instytucjonalnych.
„Ten rodzaj przystosowania wyprowadza ludzi na zewnątrz otaczającej struktury społecznej, aby tworzyli wizję i próbowali realizować strukturę nową, to znaczy zupełnie przekształconą. Zakłada to wyobcowanie z panujących celów i wzorców, które uznawane są za czysto arbitralne. Arbitralne zaś to, ściśle biorąc, takie jakie nie są ani prawomocne, ani też nie są w stanie egzekwować posłuszeństwa, ponieważ równie dobrze sytuacja może wyglądać inaczej”.
Bunt jest w zasadzie jednym typem reakcji, któremu Merton przyznawał grupowy charakter. Istotą buntu jest więc jego zorganizowany charakter.
Merton następująco charakteryzował cele przyświecające reakcji buntowniczej: „Zorganizowane ruchy społeczne buntowników(...) najwyraźniej zmierzają do wprowadzenia struktury społecznej, w której kulturowe wzorce sukcesu zostaną zasadniczo przekształcone i zagwarantowana zostanie większa zgodność między zasługą, wysiłkiem i nagrodą”.
Zdaniem Mertona bunt jest charakterystyczny nie dla grup upośledzonych w największym stopniu, lecz dla nowo wyłaniających się warstw lub klas społecznych, którym zastany system nie daje możliwości rozwoju adekwatnych do aspiracji.

---