Biernat z Lublina Ezop
Biernat z Lublina - 1460/67- ok. 1529
wg Jana Sandeckiego-Maleckiego z 1547r.: „Primus libellorum Polonicorum autor” - pierwszy autor książek polskich
pierwsza książka polska - Raj duszny (1513); staropolski przekład Żywota Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami [tj. bajkami] - 1516? 1522; liczne, częściowo znane dzieła -> głośny list do księgarza krakowskiego Szymona (18 III 1515)
doceniony w swej epoce; wysokie uznanie historyków literatury
dzieła: wartość intelektualna, literacka, wersyfikacyjna, językowa
Raj duszny i Żywot wielokrotnie drukowano w XVI i XVIIw., ale nie wiedziano, kto był autorem
Biografia Biernata z Lublina
„autobiografia” - „Decem octo annorum...” („Gdy miałem lat 18”) - „Bernardus Lublinius eram” („Jam był Biernat z Lublina”) - 1516 najwcześniej na kartę tyt. dziełka Antoniego Borromaeusa De Christiana conta Hebraeos
1935 - odnaleziona przez ks. Kamila Kantaka
autobiografia: prostota i oszczędność formy słownej, humanistyczna potrzeba sławy, pragnienie uwiecznienia własnej osoby i nazwiska
Bieg życia i pracy:
pracodawcy: Jan Zieleński (1478/85); Gotard Bystram; żona Gotarda, Marta - funkcja sekretarza, Obowiązki kapelana (święcenia kapłańskie)
Filip Kallimach: być może mecenas - 1487-90 - pobyt u niego mógł przyczynić się do rozbudzenia w Biernacie aspiracji literackich
wpłynął na ukształtowanie się osobowości intelekt. Biernata i na jego zainteresowania filozofią humanistyczną, zwłaszcza twórczością Marsylia Wicina i tegoż łacińskim przekładem Platona
1491 - u Mikołaja Bystrama (brat Gotarda); pierwsze kontakty z Pileckimi - z Janem III Pileckim, wojewodą ruskim
1492 - w Pilczy (Pilicy)
sekretarz, kapelan, lekarz - do 1516 u Pileckich
scholar Akademii Krakowskiej; być może wpisał się na uniwersytet jako dojrzały mężczyzna
1501 - prawdopodobnie autor Lekarstw doświadczonych
24 lata u Pileckich - Jan III Pilecki - mecenas-przyjaciel - najowocniejszy okres w życiu Biernata
pierwsza w piśmiennictwie starpol. artykulacja idei otium negotiosum - „niepróżnującego próżnowania”
Żywot Ezopa Fryga wraz z bajkami dedykowany Pileckiemu
Historia o Trzech Królach - łac. dzieło karmelity Jana z Hildesheimu - wśród lektur Biernata; inf. o egzotycznym ludzie Mandapolów jako pretekst do snucia w liście do Szymona rozważań nt. tolerancji rel. i wszechwładzy papieża
biblioteka Biernata z Lublina
Żywot Ezopa Fryga:
Żywot, rozdział rękopiśmiennej antologii filoz. z tekstami „Hermesa Trismesgistosa”, Platona i Arystotelesa (1505); Raj duszny (druk 1513), łac. list do bibliopoli krakowskiego Szymona (18 III 1515), niedokończone Lekarstwa doświadczone
wierszowana przeróbka Żywota Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami [tj. bajkami] jego, z niektórymi też inych sławnych mędrców przykłady osobliwymi a barzo śmiesznymi i też krotochwilnymi etc. - najobszerniejszy pol. utwór wierszowany wczesnego renesansu
3144 wersy uporządkowane (jak i bajki) w 4-wersowe strofy, rymowane parzyście aa, bb, cc, dd; 210 bajek - 5678 wersów
przełom wersyfikacyjny - ku sylabizmowi ścisłemu - etap pośredni tzw. sylabizmu względnego (znaczna jeszcze liczba odstępstw - 6% od sylabicznego metrum)
tytuły bajek stanowią pierwszy polski zbiór przysłów - ponad 270 w całości utworu - najstarszy polski bajkopisarz, paremiograf, najdawniejszy znawca i miłośnik przysłów polskich
po raz pierwszy ogłoszony w Krakowie ok. 1522r.; wielokrotnie wznawiany
wydania: Kraków „W Drukarni Stanisława Szarfenb[bergera], Roku 1578”; kompletny egz. tego wyd. w zbiorach biblioteki PAN w Kórniku
antyklerykalne wycieczki - umieszczenie na kościelnym Indeksie ksiąg zakazanych, wyd. przez biskupa Jerzego Zamoyskiego w 1604r.
1630 i '32 w drukarni Sebastiana Sternackiego w Rakowie przez arian
domniemany pierwodruk Ezopa z ok. 1516r. w drukarni Floriana Unglera
Raj duszny:
Hortulus animae - 1513 - obszerny modlitewnik (ok. 20 ark. druku - 320 stron), przełożony z łac. książki do nabożeństwa Mikołaja Wydenbusch (Widenbosch) zwanego Salicetus
najdawniejsza, wydrukowana w całości w j. polskim książka
Biernat cieszył się szczególnym autorytetem i uznaniem w środowisku reformacyjnym; jego bajki tłumaczone były przez Lutra
prekursor polskiej reformacji; jego teksty i poglądy były bliskie działaczom różnowierczym; ideolog tolerancji rel.
rozprawa napisana i ogłoszona przed 1529r. - wystąpienie przeciw stosowaniu kary śmierci
apoteoza rozumu; postawa tolerancyjna
traktat o karze za mężobójstwo
Rękopis Lekarstw doświadczonych
pierwsze dziesięciolecia XVIw.; ogłoszone w 1564r.
dotarły do rąk Łazarza Andrysowica - przygotować do druku Marcinowi Siennikowi
powstały między 1501-16r.
niedokończone - śmierć autora? - Siennik
domniemany utwór Biernata - Dialog Palinura z Karonem - znaleziony przez Franciszka Pułaskiego
XVIw., a drukowany między 1536-42
Biernat - pisarz mieszczański, propagował plebejskie poglądy, pojęcia i oceny
rodowód Żywota i bajek „ezopowych” sięga głębokiej starożytności
pierwsza lit. biografa legendarnego niewolnika-bajkopisarza - ok. VIw. p.n.e.
różnorodne przeobrażenia, nowe wątki - wschodnie opowieści o mędrcu Achikarze (pobyt Ezopa u króla babilońskiego)
Biernat oparł swój przekład żywota, jak i połowy bajek na wersji Rimicjusza
opowieść o wyzwoleniu i karierze niewolnika, który dzięki osobistym talentom, sprytowi, mądrości oraz wysokim walorom moralnym, a przede wszystkim społecznej przydatności - z folwarcznego wyrobnika stał się doradcą królów i nauczycielem narodów
biografia starożyt. błazna i bajkopisarza - usiłowanie powiązania jego dziejów z rzeczywistością swych czasów; uwspółcześniał
ogólną wymowę starał się wzmocnić poprzez komentarz i uaktualniające aluzje, wyraźne zwłaszcza w bajkach
antyklerykalne w swej wymowie bajki: 189. Swe grzechy śmiechy i 190. Wilk wełnisty - złodziej isty
Nie dbaj o to, czegoć widzieć nie dano - usiłowania myszy, aby przegryźć żelazną piłę
Ezop był częścią rozległego ruchu wydawniczego z I poł XVIw. - dostarczenie mniej wykształconym i mniej wybrednym czytelnikom popularnej i zaciekawiającej lektury, a zarazem uprawa j.pol. jako narzędzia twórczości lit.
wzór plebejskich zachowań i wzór kariery, uosobienie moralne i intelektualne wartości ludu, a przeciwstawiając rozum i spryt - przemocy i władzy, zwycięsko wychodzą z wielu utarczek słownych i nie tylko, ośmieszając zarazem przeciwników należących do świata oficjalnych autorytetów; postać pozytywna
to romans błazeński; dostosowanie do potrzeb polskiego czytelnika i ówczesnej sytuacji społ.
postać zbudowana ze sprzeczności pozorów i prawdy - pozory - szereg wartości negatyw. (błazeństwo, fiz. brzydota, pochodzenie z nizin społecznych) źle świadczą; prawda wew. (spryt, rozum, wewnętrzna wolność, konkretność wiedzy i doświadczeń) - korzyść
niewolnicze pochodzenie - szlachetność rozumu; pokraczna brzydota - wysokie walory intelektualne
brzydota - nieodłączna cecha błazna plebejusza, prostaka, chłopa; w utworze to cecha charakt. obsesyjnie przypominana - bajka W cnocie ślachectwo zależy
Marchołt?!
niewolniczy rodowód to pozór, kryjący odmienne treści i prawdziwe wartości - miał dowcip na wszystki gadki
antynomie ezopowe - sens programowy, organizują akcję Żywota - Ksant kupił Ezopa, narzekał na jego brzydotę; spotkanie z mieszkańcami Samos; konfrontacje brzydoty i rozumu; antynomie mają charakter polemiczny; apoteoza plebejusza, jego ambicji, możliwości
plebejskie ambicje i marzenia w utworze doszły do głosu, ale i krytyczny stosunek wobec feudalno kościelnego porządku i feudalnych autorytetów
szlachectwo plebejusza to jego rozum - sens programowy i praktyczny
wykształcenie - ówcześnie podstawowy sposób awansu
kult nauki i rozumu ludzkiego w staropolskiej lit. plebejskiej
rozum zapewnił Ezopowi wolność i wyniesienie w hierarchii społecznej; mądrość jedyną prawdziwą wartością, przeciwstawną urodzeniu i bogactwu
znak równości między mądrością a człowieczeństwem
Boć mądrzy nie umierają, / Jako szaleni mniemają, / A po śmierci prawie żywią, / Ludzi rządząc nauką swą. - wielokrotnie przytaczana zwrotka; dodatek Biernata, nie zna jej łac. przekład Remicjusza - szczególna wymowa w kontekście ideologii społ.; mądrość gwarancją nieśmiertelności
Ezop udowadnia głupotę otoczeniu, przede wszystkim swemu panu - filozofowi Ksantowi
wolność plebejusza postulatem i programem dla Biernata; Ezop wybawia swego pana z opresji
sprawa wyzwolenia Ezopa przesunęła się z płaszczyzny indywid. zobowiązań Ksanta w stosunku do jego sługi na tory ogólniejsze - „dobra pospolitego”
pochwała wolności - łac. libertas et leges (wolność i prawa) tłumaczone na ważność
Ezop, wyzwolony niewolnik, plebejusz - heroldem wolności
apoteoza plebejusza i jego zasług dla państwa; obrońca ludu, doradca królów, bajkopisarz, wynalazca bajki zwierzęcej
Żywot jako wstęp do zbioru bajek; próba przedstawienia losów ich autora i okoliczności powstania
Żywot - biografia bajkopisarza; bajka - sposób przekazywania doświadczeń mędrca i jego wiedzy o świecie i człowieku
nauczyciel moralności, mądrości; katalog rad, których udziela przybranemu synowi Enusowi: mądrości mieszczańskie; podobne do tzw. Dystychów Katonowych - zbiorku łac. zdań moralnych, służących do nauki języka i obyczajów
niechęć do możnych - oskarżenia o nadużycia, przemoc, dbałość o własny interes, działanie na szkodę publiczną; krytyka szlachty
szlachectwo oparte nie na urodzeniu, ale wartościach osobistych (cnota i rozum) - pisarze mieszczańscy
krytyka niesprawiedliwości społ.
mierność zachwalana wśród cnót społ. - jeden z naczelnych ideałów renesansowej poezji ziemiańskiej; pisarze plebejscy z pocz. XVIw.; poprzestawanie na małym, własnym to podst. gwarancja szczęścia i spokoju „ubogiego robotnika”
krytyka próżniactwa i pochwała pracy - „Bez prace nie będą kołacze” i jej morał „Kto lecie proznuje, zimie poczuje”; karanie nierobów
przekonanie o mediacyjnej roli państwa i sprawiedliwości władzy; pochwała tych, którzy dla dobra „pospólnego” potrafią wyrzec się własnych korzyści; nakaz zgody (zapewnia korzyści wszystkim obywatelom, wolność państwu); potrzeba więzi społ. i narodowych ponad konfliktami stanowymi, klasowymi, ich pożyteczność i naturalność
Mikołaj Rej Figliki
Przypowieści przipadłe, s których sye może wiele rzeczy przestrzedz - 211 epigramatów; 1574r. - 236 8-wierszowych kawałów w drukarni Matysa Wirzbięty Figliki albo rozlicznych ludzi przypadki dworskie, które sobie po zatrudnionych myslach, dla krotofile, wolny będącz, czytać możesz. Teraz nowo drukowane.
facejonistyka renesansowa; kult człowieka i zainteresowanie jego życiem; wielbienie pewnych jednostek, ośmieszanie innych
faceje - zbiorki komiczne; ukazywały się od 1471; Giovanni Pontano - traktat De sermone - teoria komizmu ilustrowany facejami
kawały, opowiadania o głośnych wesołkach, błaznach - opowiadane zna zebraniach towarzyskich, zbierane i zapisywane (w Polsce ta metoda u Górnickiego i Kochanowskiego); nie obowiązywało prawo własności
anegdoty pisane prozą, wierszowane
Figliki; 8-wiersze (zbliżone budową do fraszek) - inauguracja fraszkopisarstwa w j. polskim
faceje przenoszone z osoby na osobę (anegdota o królu Zygmuncie i arcybiskupie Gamracie)
Chrzanowski: 26 anegdot od Loggia, 35 - Bebel, 3 Gast, Ezop 7, Abstemius 11 Erazm 2, inne 30, Hulsbusch 12 = 126 anegdot, przeszło połowa Figlików
z Księgi facecyj Loggia połowa gadek rozsypana w róznych miejscach Figlików; połowa skupiona w 3 zespołach: 1) 26-28; 2) 3 fraszki 57-59; 3) 96-101
1568 - Bazylea; ukazała się Silva sermonum iucundissimorum Hulsbuscha; jesień 1569 - śmierć Reja; wybrane facjeje przełożył i wpisał n KOŃXCU egzemplarza 1.; stał się on podst. wznowienia w 1574r.
niesystematycznie WSTAWIONE ANEGDOTY AUTORÓW (GRUPAMI)
nowela z Dekameronu (X, 2) opat z Cluny wyleczony z choroby żołądka głodówką prez rycerza-rozbójnika -> humoreska wprowadzona przez Reja jako anegdota o <<Księdzu, co jeść nie mógł>> (236); PONOWNIE: w Zywocie człowieka poczciwego Chrzanowski
Chrzanowski: związki Figlików z facejonistyką rodzimą, tj. Apoftegmatami Kochanowskiego oraz pośrednio z Facejami polskimi
<<Dwa biskupi - chytry a głupi>> (150) dykteryjka Stańczyka o biskupach krk.; 1szy Maciejowski: nic nie wie, a wiedział, drugi-poprzednik - wszystko, a nie wiedział nic.
Facecyje polskie pierwsza polska kolekcja anegdot renesans. napisanych klas. prozą; znana z przedruków od 1624r., ukazała się prawdopodobnie ok. 1570r., w 8 lat po 1szym, a 4 przed 2gim wyd. Figlików z którm jest ściśle związana (odpowiedniki z facecyj polskich w przypisach do paru figlików)
rodzime figliki Reja: motywy polskie -> 5 przypowieść (oparta na ustnym opowiadaniu kasztelana Piotra Kmity); 56 (drwina z medycyny ludowej, zalecającej przykładanie maniakom czarnej kokoszy do głowy, drwina z egzorcyzmów w częstochwoei i na Skałce w Krk, drwina zakończona rubasznym konceptem o losach owego lekarza); 131 (o Czechu, co się Tatarów nie bał, ale umknął przerażony, gdy przebrani za nich jego kompanowie urządzili mu zasadzkę - anegdota wojskowa); 173 (Polakowi kucharza obiesili we Włoszech, na co ona zareagował okrzykiem „Wej, przedsię naszy górą”; wiąze się z popularnymi podrózami magnackimi za granicę) -> realia Pol. - humoreski poch. krajowego; także: 133, 137 (wtrącone wypowiedzi Litwina po rusku oraz nieporozumienia jęz. w anegdotach: 120 (posłaniec zamiast migdałów kupił mydło), 138 - brak pewności, charakt. dla Eulenspiegla; mogł spotkać w tekstach obcych, które spolszczył, zastępując ich kalambury swojskimi
kalambury rodzime w: 14, 65, 66, 74, 67 - przyzwoita odmiana konceptów; 23, 43,44, 107, 106 - obsceniczna
polskie poch - uznane przez Chrzanowskiego za ludowe; opierają się na zagadkach: 51 (wywodzi się z lit. ze starych powieści o Ezopie czy Aleksandrze Wlk., wzbijającyh się wysoko w powietrze wozem zaprzężonym w gryfy, którm nad głowami zatknięto na tyczkach mięso; 104, 171, 174 - mogą być ludowe; także: 90, 103
stosunek Reja do facecjonistyki eur. i rodzimej; problem artystycznych walorów jego „śmiesznych powieści”
zasada pisarza renesansowego: Homo sum, nil humanum, a me alienum esse puto; obok jasnych stron ż. ludzkiego widział jego mroki i usiłował je rozpędzić śmiechem (odczuwał niestosowność swej humorystyki)
Rej szukał w facecjonistyce śmiechu, zaspokojenia jego potrzeby, co głosił już w tytule: przypadki dworskie - wydarzenia zabawne; dla krotofile - dla rozrywki
kultura szlachty XVIw. i kultura pisarza: facecjonista może być człowiekiem „dwornym” (wytwornym), a może być prostakiem; rej - z pogranicza Pol-ukr, pilny samouk; wytworny świat renesansowy pozostał mu obcy, był produktem i reprezentantem kultury mas szlacheckich, niewiele różniącej się od kultury ludowej, chłopskiej -> mimo przetarcia przez dwory Tęczyńskich i Sieniawskich
Bruckner: jego zasadą naturalia non sunt turpia; pornografia ordynarna, prostackie dowcipy: 52, 22, 23
1614 w Krk - tomik fraszek jednego z tzw. pisarzy sowiźrzalskich, zatytułowany Nowy Sowiźrzał: Na starefo Sowiźrzała - typowe dla Figlików
1562 - wyszły Figliki; wywołały niezwykłą reklację tj. traktat o „dwornym” komizmie na kartach Dworzanina polskiego - godzi w figliki - zaleca dowcipy dwoenre, eleganckie, wytworne
dlaczego wydawał facecje przy „statecznym” Źwierzyńcu?
I tu wiem - rzecze niejeden - toć tu wielkie kotki / Darły temu i po ranu, co pisał ty plotki. - poeta rzekomo pracował po przepitych nocach w stanie nietrzeźwym
apel do Zoila - wówczas tak nazywano krytyków
pierwszej w PL apologii humorystyki lit. towarzyszy w 2 wyd. Fif=gików inny dokument list do znanego radcy prawnego na dworze Zygmunta Augusta, Piotra Rozjusza, z Lublina 1570, podpisany nazwiskiem Adrianus Brandebergensis, doctor Civitatis Lublinensis; jest on nową redakcją przytoczonego wstępu do wyd. Figlików \ 1562r. - lektura ich ułatwi uconemu Hiszpanowi opanowanie j.pol.; list mógł wujść spod pióra dobrego łacinnika (Rej już nie żył, nie znał tak dobrze łac., dok. lub fikcja
obok anegdot sprośnych, rubasznych, ordynarnych mnóstwo pozycji napradę zabawnych, napisanych gładko, wprowadzającyh pomysły bawiące czytelników w Europie
197: opowiadał ją już Cyceron w trakcie De oratore (II 69), Plutarch, średni. Gesta Romanorum, Renes. zbiór Johannesa Pauli; dzięki Rejowi zadomi=owiałą się w PL
128: wywodzi się z średn. zbioru Abstemiusa, w PL spopularyzowana przez humoreskę „Przyjaciele” Mickiewicza, której figlik reja niewiele odstępuje
192; 196 - bajak wywodzi się od Abstemiusa, w PL znana z Ezopa
plastycznie widział i przedstawiał sytuacje i wydarzenia oraz ich bohaterów, ludzi wszelkich stanów i znakomicie oświetlał ich zabawne sylwetki czy często karykatury
8-wierszowa fraszka zmuszła go do zwięzłości i precyzji wysłowienia - do tego, co po mistrzowsku opanował Kochanowski we fraszkach i Krasicki w bajkach i przypowieściach - mistrzowie epigramu; uproszczenia i skróty, uszczerbek dla str.art. zbioru -> spotęgowany prymitywizm np. 188 - anegdota o cielęciu ludożercy i jako składnik innej anegdoty, o głupcu, który sądził, że się ocielił
źródło figlika w facecji Bebela O pewnym błaźnie
bezceremonialność; bezradność czytelnika; niezaradność - 213 - trzeba sięgnąć do Ezopa do bsjki 152
Figliki czekały na przedruk od 1574 do 1905r. - ograniczony nakład 250 egz.; mimo niedomagań znacznie oddziaływały na rozwój facecji w PL - w post. druk. i ustne
Józef Wereszczyski Gościniec pewny niepomiernym moczygębom, a obmierzłym wydmikuflom świata tego (1585) - karykatura Reja jako arcypijanicy; pogłos do jego wierszowanej przedmowy d o2 wyd. figlkow
Figliki i facecje polskie: nieraz tytuły (niemal) identyczne; związane są gen.
facecjonistka pl rozwinęla się w 6 dziesięcioleciu XVIw.
pomysły czerpano z: zbiorów kawałów w łącinie, włowskim, niemieckim, egzemplów kaznodziejkishc, z konceptów krążących w żwyej tradycji ustnej
obecność w bajce ludowej ponad 20 konecptów spotkanych już w figlikaahc; związane tematycznie z gadakmi ludowymi (bajki zwierzęce 32, 128; anegdoty o głupcach, mech. powtarzającyh słowa skiedza 42; facecje o chytrych żonach i wodwach 26, 45,81; o frantach i spryciarzach, parodie katechizmu 177
figliki: masją mnóstwo krewniaków w facecjionistyce Renes.. opierają się na powszechnie znanych do dziaisaj motywach lub éątkach, ujmowane przez reja często niezgrabnie, czsami znakomicie; sprośne gadki przjmowane od facecjonisttòów niemieckich
Jan Kochanowski Fraszki