Ze studiów nad tradycją PDz w zach. Strefie Niżu Polski
Koncepcje:
I. górne dorzecze Odry i Wisły( więź południowowschodnich populacji KPDz z osadnictwem ,,pucharowym” z dorzecza środkowego Dunaju[ czesko-morawski odłam])
II. w zach. cz. N Pol. tj. w międzyrzeczu Wisły i Odry -> Konrad Jażdżewski ( materiał z Dobrem), potem Aleksander Kośko( 2 kierunki translokacji na Kujawach: z poł. wcześniejszy i z zach. Późniejszy).
Kategorie źródeł:
I tzw. fossile directeur:
-wątki radełkowe(Kujawy: Dęby, Krusza Zamkowa, Krzywosądz, Narkowo, Potok, Smarglin, Stara Wieś, Mycielewo, Ziemia Chełmińska: Gogolin, Grębocin),
-ryte strefowo-metopowe( Kujawy: Dęby, Potok, Wielkopolska: Sulęcinek),
-formy naczyń,
-krzemienne berło sztyletowe( tylko Kujawy: Kołdrąb),
-kamienne ochraniacze przedramienia( Złotów, Wąsewo, Kruszawica),
II adaptacja i rozpowszechnienie wzorców wczesno brązowych:
-bursztynowe guzki z v-kształtnym otworem( Kuj.: Kuczyna, Pikutkowo, Skoczko, Stary Brześć, Wielkopol.: Chodzież)[ KRz, KAK],
-niektóre brązowe i miedziane szydła(Humlin, Słupy, Stary Brześć Kolonia) ,
-miedziane sztylety(Janiszewek, Kościelec, Słupy),
-złota zausznica typu iro- brytyjskiego(Wąsosz)
-formy naczyń(charakterystyczne dla tzw. Środkowoeuropejskiej cywilizacji wczesno brązowej)
III przekształcone:
-strefowo- metopowe wzorce( k. iwieńska),
-niektóre miedziane i brązowe szydła\ dłuta(w Skarbnicach)
Ściślejsze wyznaczniki: zdobnictwo radełkowe( analogia z Meklemburgią, Turyngią, Dolną Saksonią, zach. cz. Brandenburgi) , strefowo- metopowe( reńska i solarsko- łabksa), formy naczyń(czesko-morawska), krzemienne berło sztyletowe( z Niemiec Środkowych i Półw. Iberyjskiego).
3 kompleksy: I- zach. KPDz z KAK i z GJ, II- -II-, III- poł. Enklawa KPDz
Wnioski: PDz- KCSz, PDz- KAK, PDz-KCSz-KAK
PDz zarys his. badań i współczesne kierunki refleksji
Centrum KPDz:
J. Palliardi: Półw. Iberyjski i Czechy
E. Sangmeistr: dolina Tagu
Holendrzy: dolina dolnego Renu
Rozwój: nadwyżki żywności, hierarchizacja -> wspólnota wojowników, produkcja i dystrybucja alkoholi, strażnicy podziału kastowego, wyspecjalizowani twórcy nowych technologii
R. J. Harrison: podział na 3 prowincje: poł. , zach., wsch.
Wyznaczniki: puchary( dolny Dunaj KCSz), guzki( KNarva, KPrzymorska, KAK), sztylety(interkulturowe), ochraniacze i prostowniki(wsch. MŚ, chalkolit) -> przejmowanie, przerabianie
Podłoże kulturowe:
-najlepiej rozwinięta KPDz na podłożu megalitycznym i KCSz
Faza A.
2800-2750 BC: lud pre- pucharowy opuszcza wsch. cz. MŚ do zach. cz.: opanowanie i dominacja
Faza B.
2750-2600 BC: tworzą\ odtwarzają szlaki
Plemiona KPDz
1.Pojawienie się nowych osadników:
Przełom III i II tys.
Puchary, płytki łucznicze, sztylety, guzki; skurczona pozycja zmarłych, oś SN twarzą na E, ręce często przy twarzy
Wpływ KCSz i grupy z przełomu eneolitu i e. brązu
Półw. Pirenejski
2.Obrządek pogrzebowy:
Największa nekropolia w Pol.: w Pietrowicach Wielkich
Inne: w Złotej, w Samborcu
Na wzniesieniu bądź na stokach, nie stwierdzono nasypów kurhanowych. Kształt prostokątny. Pojedyncze pochówki szkieletowe. Mężczyzna na lewym kobieta na prawym boku. Nogi silnie podkurczone( związane z tułowiem). Twarz na E. Ręce zazwyczaj przy twarzy. Dary przy głowie i nogach( ceramika, narzędzia, ozdoby, pożywienie).
3.Materiały KPDz:
Dzwonowate ostro profilowane naczynia pucharkowate, nieduże kubki, wyższe kubki, dzbany, szerokootworowe garnki, misy z otworkami( do wieszania)[od uch tzw. wąsy], misy na 4 nóżkach.
Szarobrunatne( sporadycznie pokrywane roztworem żelazistej glinki), dość starannie wygładzone powierzchnie.
Brak w Pol. baniastych amfor z 2 uchami poniżej największej wydętości brzuśca.
Naprawiano złamane płytki łucznicze( w grobach przy kości przedramieniowej mężczyzny), krzemienne grociki strzał, piaskowe ,,osełki”. Brak w Pol. siekier krzemiennych i toporków.
Narzędzia kościane to szydła, ostrze z szabli dzika, guzki z otworem v- kształtnym, wisiorki, amulety (tarczki). Blaszka( ozdoba) z miedzi.
4.Chronologia KPDz:
Wkroczenie KPDz w dorzecze górnej Odry i Wisły u schyłku późnych gr. KCSz o k. 1900-1800( 2385-2230) (gr. krakowsko-sandomierskiej: doprowadzenie do jej zaniku i powstania k. Chłopiec-Vesele) .
Do Pol. gr. przywędrowały za Karpat i Sudetów.
A.2.1.2.3. PDz. KI.
Na Kujawach mamy doczynienia z dwoma kontekstami kulturowymi KPDz: KAK i KGJ( PDz1, PDz2, PDz3).
A.2.1.2.3.1. PDz, gr. 1
Glina z domieszką średnio-ziarnistego tłucznia i piasku i z drobnoziarnistym tłuczniem i piaskiem. Brak już pucharów o esowatym profilu. Puchary doniczkowate. Nowe formy: amfory, kubki, dzbany. Nóżki i pionowe ucha. Formy wyrazu z KCSz4 i wątki radełkowe[osady, brak w grobach]( linie pionowe i układy ,,krokwiaste”).
Osady ze: Smarglina, Dębów, Krusza Zamkowa, Narkowa, Parchanek, Stara Wieś.
Grobowe z: Dobrego, Wójcina, Żnina.
Elementy: KCSz3 i 4, PDz z Niemiec Środkowych, środkowoeuropejska cywilizacja wczesno brązowa, rzadziej tradycje ,,leśno”- wschodnioeuropejskie. Kierunek pół- zach.: jutlandzko- meklemburska KGJ, przekształcona u swojego schyłku przez PDz.
Poł. III tys. p. Ch.; Maritime Beakers.
A.2.1.2.3.2. PDz, gr. 2
Szlamowana glina z domieszką tłucznia lub\i piasku( naczynia cienkościenne: grobowo-reprezentacyjne). Dodatkowo wazy o esowatym profilu. Tulipanowe wygięcie wylewu. Zanikają wątki listew plastycznych z dołkami palcowymi lub z nacięciami, część skomplikowanych wątków sznurowych( trójkąty wypełnione oraz pętelki na brzuścu) . Różnorodne zdobnictwo ryte. Wątek charakterystyczny: motywy metopowe.
Osady z: Chlewisk, Dębów.
Cmentarzyska z: Baranowa, Iwna, Modliborzyc, Świątnik, Wojdala.
Elementy: KGJ i wczesnych PDz wzbogacone o ryte zdobnictwo strefowe i metopowe
2400\2350 p. Ch.; etap epi- Maritime i PDz nad dolnym Renem( typ Veluve).
A.2.1.2.3.3.
Ubożenie cech. Brak pucharów doniczkowatych, amfor i dzbanów. Praktycznie kubki i esowate naczynia wazowate. Grupa bez sznura( postsznurowa) i zdobnictwa radełkowego. Pojedyncze guzki, proste listwy plastyczne, ryte wątki krokwiaste, linii poziomych z pionowym akcentem lub z oddalonym zakończeniem strefy zdobniczej. Nowe motywy zwielokrotnionych linii rytych.
Obiekty: Korzecznik, Opoki, Strzelce, Szadłowice, Wielowieś.
Grób z Łojewa.
2000-1850\1800 p.Ch.
A.2.1.2.3.4.
PDz, gr.1-3 a dotychczasowe jednostki taksonomiczne na Kujawach
Typ Dobre: KCSz4 i PDz1( J. Michnik) \ kultura protounietycka
Grupa Kruszki KCSz: PDz1 i KCSz4( A. Kośko) -> gr. kruszki nadodrzańska KCSz( KGJ): z elementami środkowoeuropejskiej cywilizacji wczesno brązowej( A. K.)
KPDz
Wprowadzenie w dorzeczu górnej Wisły przez KPDz obcy w stosunku do substratu: element cywilizacji o dobrze nam znanych cechach środkowo naddunajskiego wczesno brązowego kompleksu kulturowego.
Odkryta przez J. Żurowskiego. Inni badacze: J. Kamieńska, A. Kulczycka- Leciejowiczowa, H. Burchard, J. Machnik.
Zasięg: na pół. od Karpat i Sudetów. W trzech skupiskach: na Wyżynie Głubczyckiej, w rejonie Wrocławia( nad Ślężą), na Wyżynie Małopolskiej.
Groby: na wysokich wzniesieniach, w partiach stokowych lub na terasach nadrzecznych, niewielkie cmentarzyska płaskich pochówków, obrządek szkieletowy( raz trafiono na birytualny: Złota), pojedyncze, w jamach grobowych o prostokątnych w przybliżeniu zarysach, mężczyzna na lewym (głowa na pół.),kobieta na prawym boku( na poł.), nogi silnie podkurczone, ręce często przy twarzy, dary przy głowie i nogach.
Inwentarz: Ceramika( ~ jak w dorzeczu dolnego i środkowego Dunaju): pokryte czerwoną glinką( misa na 4 nóżkach, uchaty kubek, puchary dzwonowate oraz naczynia tzw. towarzyszące o barwie szarobrunatnej: kubki, dzbany, misy. Inne: płytki łucznicze z łupku o bokach prostych lub lekko wklęsłych, krępe grociki do strzał, siekierka z krzemienia pasiastego, krzemionkowskiego. Narzędzia krzemienne: formy nożowate i zgrzebłowate z obustronnym, czasem płaskim retuszem, płytki piaskowcowe. Przedmioty z kości: stożkowate guzki, wisiory, zawieszki. Miedziany sztylet z trzonkiem.
Chronologia: w dorzeczu górnej Wisły młodsza faza KPDz. 1900-1800 p.n.e.
Geneza: Przybycie obcej biologicznie grupy. Jedna fala migracyjna. Nie nawiązują do miejscowej tradycji neolitycznej.
Charakterystyka znalezisk KPDz w Europie
Podział na grupy wg L. Hajka:
Półwysep Pirenejski: pochówki szkieletowe w budowlach dolmenowych lub jamach, osady na terenie otwartym, puchary typu: morskiego[ czerwony z ornamentem stempelkowym]( gr. atlantycka i śródziemnomorska), typ Almeria[ szary], typ Meseta[szary-czarny, ornament ryty] ( kontynentalny); biała inkrustacja, odciski sznura.
Francja: na poł. gr. Aud i Rodan, na pół.- zach. gr. Bretania.
Wyspy Morza Śródziemnego: handel czy lokalna grupa?
Włochy północne: alpejskie osady palowe.
Europa środkowa: Czechy- Morawy- Bawaria-cz. Węgier i Austrii- poł. Polska-częściowo Szwajcaria; pochówki jamowe, skurczone na prawym lub lewym boku, głowa na pół. lub poł. i twarzą na wsch., ślady drewnianych trumien czy okładziny jamy grobowej, rzadko obrządek ciałopalny; prostokątne chaty słupowe, ziemianki, półziemianki oraz jamy zasobowe i odpadkowe; puchary zdobione stempelkowo, rzadziej ryte, biała inkrustacja; hodowla, pasterstwo, zbieractwo; import: miedzi, złota, srebra, łupek pizolitowy.
Saksonia i Turyngia
Strefa północna: Brandenburgia- Meklemburgia- Dolna Saksonia- Szlezwik- Holsztyn- Dania
Strefa zachodnia
Holandia
Wielka Brytania
Wymiana bursztynu: - za pośrednictwem kultury Złockiej pośredniczącej wymianie z KAK
- KPL( wg H. Schwabedissen).
Problematyka genezy i rozprzestrzeniania się KPDz:
-Półwysep Pirenejski
-O. Montelius: z płd.- wsch. Europy -> inni: pochodzenie iberyjskie
Chronologia względna i absolutna KPDz w środkowej i zachodniej Europie:
Pojawienie się pod koniec rozwoju gr. krakowsko- sandomierskiej KCSz. Współcześnie PDz z k. złocką, mierzanowicką, gr. chłopiec- vesele.
P. Bosch- Gimpera:
VC I 3000\2800 -2700
VC II a 2500-2200
VC II b 2200-2000
VC III ( Beaker B) 2000-1800
VC IV ( B A) po 1800
VC V ( B C) koniec ok. 1500 (?) p.n.e.
[Holandia: 2300-1750,~ Niemcy, w Holandii i Anglii przeżycie się do 1500-1450, wg. L. Hajka rozkwit w WB: 1600 gdy w Europie Środkowej już nie ma]
V. G. Childe: ( EŚr i Zach) 1900-1700
J. Neustupny: 2000-1800
Wcześniej pojawienie się w zach. Europie: 2300-2000 Pół. Pirenejski, 2200 Holandia.
Notatki ręczne:
-nazwa od naczynia w kształcie przewróconego dzwonu,
-geneza: z Półw. Iberyjskiego; rozprzestrzenianie się drogami lądowymi i morskimi; wieloetapowe i różnokierunkowe; Hiszpania: 2800 p.n.e., maksymalny zasięg: 2300, powolny zanik: 2100( centralna Europa); Wielka Brytania: 1700; Włochy i Francja: 900 p.n.e.
-jednorodność na przestrzeniach: poł.- zach., zach. i śr. Europy -> ruchliwość, przedsiębiorczość, koczowniczy tryb życia, wojownicy,
-na podłożu megalitycznym ( Wielka Brytania, Hiszpania, Francja, Włochy) i KCSz( ŚrE),
-osadnictwo: wyższe partie terenu, tereny lessowe, cieki wodne; małe i krótkotrwałe,
-gospodarka: chów( świnia, bydło, owce, koza, psy), uprawa( pszenica, płaskurka, jęczmień, len); kraal; złoża miedzi, złota, srebra,
-obrządek pogrzebowy: [Ch. Strahm) cmentarzyska płaskie, pochówek szkieletowy (przypadki ciałopalenia i birytualizmu), groby jamowe( popielnicowe) skurczone pozycje, mężczyzna na lewym kobieta na prawym boku, orientacja grobów: NS, (Pietrowice Małe)
Teren:
Czech: inhumacja, sporadycznie ciałopalenie; Mochov, Brandysek.
Węgry: szkieletowy, czasami kremacja, groby w pobliżu osad.
Austria: zdobione nacinaniami zawieszki kościane i półksiężycowate.
Niemcy Śr.: znane w nasypach kurhanowych KCSz.
Hiszpania: malowidła ludzi z łukami refleksyjnymi.
Podział wg L. Hajka:
-Pół. Pirenejski( szkieletowy, budowle dolmenowe, powtórnie wykorzystane, sztuczne i naturalne groty, groby jamowe, osady na otwartych terenach), biała inkrustacja, ornament sznurowy, misy, naczynia gruszkowate, ceramika niezdobiona.
[3 typy pucharów wg A del Castillo: typ morski- gr. atlantycka i śródziemnomorska, czerwony puchar z ornamentem stempelkowym, typ Almeria: szary, typ kontynentalny( Meseta): szary czarny, ornament ryty]
-Francja: gr. Aud( puchary nie zdobione, misy na nóżkach, kubki pucharowa te, związki z Hiszpanią) i Rodan(typ paneuropejski, puchary z uszkami, misy z ornamentem rzędów nacięć) na pd. i gr. Bretońska( puchary zdobione, sznur, kubki, naczynia z ostrym załamaniem brzuśca) na pn.-zach.
-Wyspy Morza Śródziemnego: Sardynia: groty, groby wielokomorowe, przykryte dużymi głazami, głazy zakrywające wejście, pokrywane motywami spirali, wyobrażeń łodzi lub głów byka, zdobione puchary z białą inkrustacją, misy na 3 cylindrycznych nóżkach lub stożkowatych, zdobione dzbanki , kubki pucharowa te, ostrza i narzędzia obsydianowe.
-Włochy pół.: słabo poznana, groby z małym wyposażeniem, osady nieznane, zdobione puchary, nieornamentowane puchary z uchami.
PDz: tradycja lub fenomen
-2450\2400-1900\1800 p.Ch.
-charakterystyka taksonomiczna: puchary dzwonowate( bogate strefowe zdobnictwo często inkrustowane), guzki bursztynowe\ kości( z V-kształtnym otworem), płytki łucznicze( ochraniacz przedramienia), prostowniki strzał( płytki piaskowe z rynienką),
-sztylety Grand- Pressigny: importy w strefie znad Dolnego Renu, berła sztyletowe i sztylety, krzemienne, złote, brązowe, miedziane,
-ornamentyka: zdobnictwo radełkowe, strefowe( typ Maritine Beakers), strefowo metopowe, styl barbed wire( sznur obwijany- na Niżu Polskim wiązane z k. trzciniecką),
-domieszka: drobnoziarnisty tłuczeń granitowy( różnobarwny) i selekcjonowane ziarna miki- wybłyszczenie naczynia,
-ceramika: różna od miejscowych k. późno neolitycznych( naczynia starannie wykonane, pokryte roztworem czerwonej glinki- misy na 4 nóżkach, puchary dzwonowate, uchate kubki; bez czerwonej glinki- naczynia towarzyszące, powierzchnia starannie wygładzona, barwa szarobrunatna),
-puchary dzwonowate: dolny Ren, w ugrupowaniach KCSz, Półw. Iberyjski- w grobie masowym,
-kubki: a) dość duże, przysadziste, łagodny wychylony brzeg, b) smuklejsze o gruszkowatym kształcie- niektóre z nich- forma dzwonowata, c) szerokootworowe: ostry załom brzuśca, zwężają się w kierunku dna, d) doniczkowa te, e) o baniastym brzuścu( liczne) silnie wyodrębniona cylindryczna szyjka o zgrubiałej krawędzi; większe kubki rola dzbanów( np. okaz z Samborca: nawiązanie do gr. Cespel II f. wczesnego brązu na Węgrzech: na brzuścu krótkie grube żeberka),
-misy: wypukłe ścianki, czasem 4 wałeczkowate nóżki, misy o zgrubiałej krawędzi- poniżej mają małe uszko lub plaski pionowo przekłuty uchwyt, z otworkami (przenośne),
-płytki łucznicze: boki prostokątne lub lekko wklęsłe czasem zdobione poprzecznie pasma żłobków i motyw krokwiasty( najwcześniej z Hiszpanii),
-miedziany sztylet z trzonkiem: dziedzictwo środkowoeuropejskie, interkulturowe; płw. Iberyjski: k. przed- pucharowa,
-złote i brązowe lunule,
-bursztynowe guzki z otworkami v- kształtnymi: znane w k. narva( pd.- wsch. wybrzeże MB) już od końca IV tys. BC i w k. rzucewskiej, złockiej, KAK w pocz. III tys. BC,
-nie ma wytworów które są wynalazkiem KPDz: przejęcie gotowej idei( guzki, prostowniki, ochraniacze, sztylety) lub ewolucja form( PDz w dolinie Renu i Hiszpanii) [ część znana już w chalkolicie na MŚ],
-koncepcja genezy PDz:
Faza A: 2800-2750 BC( opuszcza siedliska): hipoteza o istnieniu ludu( pre- pucharowy) egzystującego na obszarze BW, znaczny stopień z wartości socjoorganizacyjnej typu militarnego( łuk i sztylet), zaawansowanie technologiczne( metalurgia miedzi, szkutnictwo); szlakiem morskim ze wsch. cz. basenu MŚ przez pomost wysp: Cypr, Kreta, Sycylia, Boleary do zach. cz. MŚ( płw. Iberyjski); migracja długotrwała, celowa, znali warunki panujące na tych terenach, znaczny stopień hierarchizacji wewnątrz grupowej( utrzymanie spoistości i dynamiki), dzięki temu potrafili w krótkim czasie zająć: centralne- przywódcze pozycje w poszczególnych wspólnotach, odmienili oblicze kulturowe Europy na progu epoki brązu, dbali o zachowanie tożsamości własnej grupy( określona ideologia w obrządku pogrzebowym- zasada indywidualizacji( w przeciwieństwie do modelu lokalnych pochówków społeczeństw megalitycznych), kontakty ze społeczeństwami megalitycznymi ( pre- pucharowe w I etapie egzystencji), dominacja w obrębie miejscowych wspólnot: kontrola nad źródłami utrzymania, złożami surowców strategicznych( krzemień, miedź), ochrona tajemnicy rzemiosła metalurgicznego, selekcjonowanie dostępu do elitarnego środowiska, uzewnętrznienie procesu stratyfikacji wewnątrz nowych struktur( zmiany w obrębie k. symbolicznej- społ. zach. śródziemno. i EZach, stopniowe pojawienie się indywidualistycznego obrządku pogrzebowego- w miejscu pochówków zbiorowych); ideologia zakładająca przechowywanie i utrzymywanie władzy na instytucjonalnie zorganizowany kult -> religia solarna; charakter etniczno- kulturowy.
Faza B: 2750-2600 BC: wspólnoty nowego typu tworzą lub odtwarzają sieć wewnątrz europejskich szlaków komunikacyjnych styl życia się upowszechnia, k. materialna wzbogaca i różnicuje się przez adaptację post niżowych wytworów innych tradycji kulturowych : puchary od nadreńskich KCSz, guzki: za pośrednictwem KAK z EŚ, intensyfikacja kontaktów międzygrupowych( koń, środki transportu) ;wśród elit lokalnych: neofici: nowy styl; dwa obiegi informacji kulturowej: tradycyjny (wyodrębnia poszczególne grupy- współplemieńcy), nowy( spaja więź kulturową między elitami- maksymalizacja wspólnych korzyści[polis]); zaczątek stabilizacji.
Geneza w dorzeczu górnej Wisły: zgodność z zespołami w Czechach i na Morawach( pd.- wsch. skrawek Słowacji) z grupą Csepel w rej. Budapesztu ; obcy biologicznie( czaszka) i kulturowo. W jednej fali migracyjnej- homogeniczność cech antropologii kulturowej. Z basenu środkowodunajskiego w tym dorzeczu Morawy z niej na Wyżynę Głubczycką i do Małopolski. Krótki pobyt nad Górną Wisłą i mała populacja PDz -> szybko weszła w stosunki z KCSz- traci niezależność kulturową na rzecz nowej k. Chłopiec- Vesele.
Zasięg i chronologia: R. J. Harrisona: 3 prowincje( w każdej różne podłoże kulturowe): południowa, zachodnia, wschodnia; cechy PDz najwcześniej w poł. i zach.( tradycja PDz najbardziej żywotna, długotrwała, nawiązuje do miejscowego podłoża( ewolucja pucharów nad dolnym Renem), obszary manifestowania się fenomenu megalitycznego( moc, prestiż grupy), pojawienie się instytucji wodzostwa dla grupy( stratyfikacja społ.); pr. Zachodnia: żywotna tradycja KCSz- reguła indywidualizacji( w obrządku pogrzebowym); pr. Wschodnia: odmienna- PDz z zachodniej docierają tu jako w pełni ukształtowana stylistycznie całość i szybko zanikają w miejscowym neolityczno- wczesno brązowym środowisku kotliny karpackiej; szybka naturalizacja elementów w środowisku eneolitu bałkańskiego, odmienne podłoże kulturowe- osiadłe ludy rolnicze z wioskowym typem wspólnot, egalitarna struktura społeczna; identyfikatory PDz najwcześniej w pr. poł. i zach. później w wsch.; fenomen PDz- najlepiej rozwija się w środowisku megalitycznym i na podłożu KCSz( wspólnoty z zaawansowanym procesem stratyfikacji wewnątrz grupowej z tradycją indywidualizacji); nie sprzyja rozwojowi PDz tradycja osiadłych egalitarnych wspólnot rolników kręgu bałkańskiego.
PDz w Danii: wiązane pod względem genetycznym z pucharami pn.- zach. europejskimi; w pół. Niemczech związki z KGJ( najmłodszą) grupa pucharów strefowych wg Struve; Morawy, Węgry gr. Csepel; Holandia, Belgia, Szwajcaria, Wielka B., Irlandia, Francja Pn. i Pd., Hiszpania, Włochy; Polska na Niżu Polski( K. Jażdżewski: enklawa na Kujawach- Machnik krytyka; A. Kośko: 2 etapy napływu: starszy z pd. Polski i młodszy z zach.- Niemcy Środkowe( gr. nadsolawska PDz).
Oddziaływanie PDz na Kujawach: 3 grupy współwystępujących cech: cechy PDz na Kujawach poprzedzają KCSz3-4: PDz1: wątki strefowe, tech. radełkowa, puchary gł. doniczkowa te, amfory kubki i dzbany; PDz2: skomplikowana ornamentyka ryta, strefowo-metopowa, nadal radełko, nowe tulipanowa wycięta na zewnątrz krawędź wylewu, przewaga waz i pucharów -> nowa jednostka swoisto lokalna wg. Kostrzewskiego i Kośki: KI( Czebreszuk: KPDz: genetyczno- interegionalny); PDz3: wątki ryte mniej skomplikowane niż PDz2, zanik radełkowych, proste listwy plastyczne przy przejściu szyjki w brzusiec, przewaga garnków.
PDz na Kujawach: najwyraźniejsza 2 poł. III tys. p.n.e.; PDz 1 i 2 w skali regionalnej: 2450-3400; 1900-1800 p.Ch.
PDz wszędzie pojawia się w powiązaniu z młodszym etapem KGJ.
Na Kujawach współwystępują: PDz- KI i KCSz( 2500a2000 p.Ch.).
PDz w strefie pn. Zach. Bałtyku: kolejny etap ewolucji lokalnych ugrupowań sznurowych; KGJ nie ma pełnego zastęp. Cech sznurowych przez pucharowe.
Osady: Jutlandia: Mur i Myrhoj, Szlezwik-holsztyn, Oldesloe- Wolkenwehre, Maklenburgia- Lanz; w dorzeczu Wisły i Odry: wzbogacają repertuar sznurowych cech, cechy PDz wszędzie podobne ale nie takie same.
Hipoteza o północnoeurop. prow. PDz: tereny od Jutlandii po dorzecze Wisły( R. Harrison), pr. Zach.: aglomeracja dolnoreńska, pr. Środkowo: na pograniczu prow. zach. i wsch., pr. Czesko- morawska: południowopolska.
Osady i cmentarzyska: (na Kujawach) brak grobu charakterystycznego, wykorzystywanie megalitycznych;
Osady PDz1: Smarglin( cechy KGJ, KAK)(typ półziemiankowy), Dęby( radełko, odciski palcowe, listwy), Krusza Zamkowa( schyłkowa KGJ- okres sztyletowy, obecność cech protounietyckich), Narkowo (najbogatsze na Kujawach, radełko), Stara Wieś( obiekt czysty styl PDz, radełkowe.
Groby PDz1: orientacja NS, kobiety na prawym mężczyźni na lewym boku; Dobre: Jażdżewski (oddziaływanie z Kotliny Karpackiej), Machnik(KU i KM), Kośko( z Nś), potem Kruszki-Dobre; Wójcin, Parchanki, Brześć Kujawski.
Podział: zespoły osadowe ze zdobieniem radełkowym i zespoły grobowe bez tego zdobienia( na odwrót: o. Smarglin i g. Parchanki).
PDz1: elementy KCSz3, PDz3 z Niemiec Śr., środkowo europ., cywili. wczesno brąz., rzadziej leśno wschodnioeuropejska, najważniejszy element klasycznej i późnej KGJ( KCSz3-4 przekształcona przez PDz).
Najstarszy poziom oddziaływań na Kujawach PDz wiąże się z Maritime Beakers( poł. III tys. p. Ch.)
PDz2: nowa tech. w czysto szlamowanej glinie średni. ilość domieszki tłucznia lub piasku: naczynia cienkościenne-> grobowe reprezentacyjne; PDz1 + wazy o esowatym profilu, tulipanowo wygięty wylew, ryte motywy metopowe, wątki krokwiaste, wypełniane trójkąty i pętle na brzuścu.
PDz2: osady: Chlewiska, Dęby; cmentarzyska: Baranowo, Świątniki. Najbliższy etapowi epi- Maritime Beakers i pucharom typu Veluwe nad dolnym Renem(2400\2350 p. Ch.), cechy KGJ i wcz. PDz wzbogacone zdob. strefowo metopowym typowym dla rozwiniętej KPDz, cechy młodsze w kontekście KGJ ( KCSz 3-4).
PDz3: ubożenie, brak pucharów doniczkowa tych, amfor, dzbanów, pozostały kubki i esowate naczynia wazowate), brak sznura i radełka, pozostały guzki, listwy, ryte wątki krokwiaste, nowe zwielokrotnione linie ryte; osada: Korzecznik i cmentarzyska: Opoki(k), Strzelce, Szadłowice, Wielowieś, Łojewo. Brak cech ponadregionalnych. Charakter lokalny: 2000- 1850\1800 p. Ch., genetycznie powiązana z PDz2.
Typ Dobre pokrywa się częściowo z KCSZ 4 i PDz1, oddziaływania protounietyckie( A. Kośko).
Puchary a rozwój metalurgii: oznaki miejscowej metalurgii złota i miedzi( konotacje solarne), odrębność od KGJ- najstarsza metalurgia która nad pd.- zach. Bałtykiem była wiązana z PDz. Tajemnica metalurgii-> kultowa funkcja ognia. Męski charakter stowarzyszeń tajemnych.
Przedmioty insygnialne: lunule, sztylety, berła.
Zapotrzebowanie na wytwórczość z surowców egzotycznych( dla strony pd.- zach. bałtyckiej)-> miedź i złoto. Geneza sztyletów unietyckich, bereł unietyckich, zawieszka typu irlandzkiego.
PDz w dorzeczu Odry i Wisły( 2 poł. III tys. p. Ch.): niżowe ugrupowanie PDz dorzeczy Odry i Wisły- ugrupowania synkretyczne łączą cechy KGJ i pn.- zach. enklawy wspólnot pucharowych. Obecność tego kompleksu translokacje PDz z rejonu ś. i pn. Niemiec w ramach 2 horyzontów chronologicznych:
-I Maritine Beakers, 2600-2350 BC, -II typ Veluve nad dolnym Renem , puchary strefowo metopowe, 2350\2300- 2000\1950 BC
PDz w zach. części Niżu Polski( górne międzyrzecze Wisły i Odry), więź południowopolskich PDz z osadn. pucharowym w dorzeczu środkowego Dunaju, zwłaszcza z czesko-morawskim odłamem tego ugrupowania.
I 2450\2320-2150 II 2150\2040- 1930\1830 III 2000-1850\1800( Clark, Gilman, Harrison)
J. Paliardi i G. i V. Leisner: z Płw. Iberyjskiego; M. Santa Olalla: Egipt; E. Sangmeister: dolina Tagu: płw. Iberyjski, Van der Waals: dolny Ren: prąd sztorm powrót
K. Jażdżewski( lata 30): analiza materialna w Dobrem; A. Kośko( l. 70)niżowa enklawa PDz, z poł. i z zach.; horyzonty oddziaływań wcześniejsze z poł., później z Zach.
Migracja na Kujawy drogą równoleżnikową z terenu gr. sasko- turyńskiej lub drogą południową ze skupiska małopolskiego; starsza południowa fala współtworzyła gr. kruszki KCSz, młodsza zachodnia była głównym czynnikiem sprawczym powstania KI.
Dwie przeciwstawne kwestie identyfikacji PDz na Niżu Polskim: negujące i potwierdzające. Niżowe znaleziska PDz wiązane z centrum czesko- morawskim ale mające cechy makro morfologiczne naczyń- nie sposób oddzielić materiały PDz od KPU i od KM( Brześć Kujawski, Dobre).
3 kompleksy PDz 3: -I: łączący cechy zach. PDz z fazy Maritime Beakers( I epi Maritine)z elementami techno- stylistycznymi późnej KAK( IIIa\IIIb) i późnej KGJ( Krusza Zamkowa) 2450\2320-2150 BC -II: zbieżny z horyzontem rozwoju pucharów strefowo- metopowych zachodniej prowincji PDz ( typ Veluwe) współwystępujące z elementami KGJ i KI( Dęby) 2150\2040-1930\1830 BC -III: kompleks ze znaleziskami o mniej jednoznacznym udziale pierwiastka pucharowego( Brześć Kujawski, Dobre) 2150-2040 BC synchronizacja ze schyłkową III fazą czesko- morawskiego odłamu PDz.
KI a PDz:
KI stabilny stan współegzystowania cech KGJ i PDz; czy PDz stanowiły jeden ze składników KI czy była ona lokalną niżową odmianą PDz związaną prominencją północnoeuropejską i charakteryzującą się synkretyzmem cech KGJ i PDz; Niżowe PDz dorzeczy Odry i Wisły- wątpliwa klasyfikacja KI jako niżowej wersji PDz; identyfikacja genetyczno kulturowa taksonów\ komponentów PDz 1-2-3 nie jest jednoznaczna; bardziej KGJ niż PDz jako środowisko genetyczne (zwł. PDz 1,2).
Odrębność uzysk. KI w PDz 3( 2050\2000-1800 BC)- w tedy powszechny zwyczaj metalowych wyrobów o prominencji KU, bądź związanymi z kręgiem KU- jeden z symptomów wyższych form rankingu społecznego; stratyfikacja KU dokonała się pod wpływem wzorców PDz.
KI jako synkretyzm ugrupowania KGJ\PDz przyswajające wzorce innych kultur kręgu naddunajskiej cywilizacji wczesno brązowej.
Propozycja identyfikacji PDz 1-2-3 jako odpowiednich faz rozwoju KI I-II-III.
KI ugrupowanie pośredniczące w przekazie wzorców tradycji PDz i KGJ do środowisk wczesno trzcinieckich- cechy materialne tradycji pucharowej.
Możliwe reakcje PDz i KI z ugrupowaniami post iwieńskimi tj. wczesnymi i klasycznymi strukturami HT1-3( wazy, puchary o esowatym lub dzwonowatym profilu, ich tulipanowe odłamy).
Pucharowe wzorce w HT: motywy kątowe krokwiaste, klepsydrowe, radełkowe( etap Maritime Beackers) - potem tech. rycia( etap pucharów strefowo- metopowych) w międzyrzeczu środkow. Renu i Łaby\ Odry, typ Veluwe nad dolnym Renem.
Iwieńska lub szerzej pucharowa geneza pojedynczych lub zwielokrotnionych guzków plastycznych o układzie wertykalnym i diagalnym( HT1 i 2).
Typy krawędzi wylewu i zaokrąglone i o szpiczastym zwieńczeniu( zespoły postiwieńskie pochodzące z tradycji PDz) o spiczastym zwieńczeniu częściej PDz2 i 3 niż 1.
Zwyczaj morfologii naczyń pucharowych formowanie nóżek w misach i wazach.
Reguła technologiczna w PDz i KGJ oraz ugrupowaniach naddunajskiej cywilizacji wczesno brązowej- domieszka drobnoziarnistego tłucznia granitowego( różnobarwny) i selekcjonowanych ziaren miki- efekt wybłyszczenia powierzchni naczynia zwł. ceram. grobowa i osadowa- stołowa KI( PDz 2 i 3).
Krzemieniarstwo i kamieniarstwo PDz\ KI- źródłem wzorców dla typów narzędzi dla struktur postiwieńskich HT 2 -> wkładki żniwne i grociki strzał.
Z tradycji PDz\ KI też na terenie HT( w Rybinach)- półwytwory płytek łuczniczych, prostownik strzał.
Zachodnia( Pałucka) aglomeracja KI- funkcja generatywna tzw. strefy dyspozycyjnej( metale o prewinencji unietyckiej).
Zdobn. strefowo- metopowe: też na stanowiskach KI nad dolną Wisłą.
1