Rozdział 2 - Podstawowe kategorie służące do opisu Różnic Indywidualnych

Opis osobowości od tysięcy lat utrwalił się w języku w postaci słów wyrażających skłonność do pewnych zachowań czy reakcji, żeby wymienić takie przymiotniki, jak pilny energiczny, towarzyski lub sumienny. Opisy te stosujemy w celu podkreślenia istniejących między ludźmi różnice, ale i też, aby zaakcentować przewidywalność zachowań ludzkich w określonych sytuacjach. Niezależnie, od jakości tych charakterystyk, względnie stałe, właściwe jednostce zjawiska psychiczne dają się opisać za pomocą takich kategorii, jak cecha, a także wymiar czy czynnik, które stanowią specyficzną postać cechy.

WYMIAR: Używane często dla podkreślenia faktu, że pod względem określonej cechy ludzi można uporządkować od minimalnego jej nasycenia do dużego nasilenia (Wundt wprowadził termin ten)

CZYNNIK: Często zdarza się, że określone zachowania lub też cechy współwystępują (korelują) z sobą. W celu zdobycia to, co wspólne w tych korelujących ze sobą cechach lub zachowaniach, stosuje się procedurę statystyczną zwaną Analizą czynnikową (termin stworzony przez Spearman'a) Pozwala ta procedura stwierdzić, jaka część zmienności każdego z tych zachowań zależy od wspólnego czynnika leżącego u podłoża istniejących korelacji. Konstrukt teoretyczny będący wynikiem analizy czynnikowej nazwano CZYNNIKIEM.

STYL: Termin ten znalazł zastosowanie wszędzie tam gdzie chodzi o podkreślenie względnie stałych różnic indywidualnych w sposobie, w jaki określony proces, czynność lub działanie przebiega. Np.: Style poznawcze = sposób przetwarzania informacji czy percepcji sytuacji.

Pojęcie Cechy

Allport - Pojęcie to dotyczy ogólnego i zogniskowanego systemu neuropsychicznego, mającego zdolność dostarczania wielu bodźców równoważnych funkcjonalnie oraz inicjowania i ukierunkowywania spójnych form zachowania adaptacyjnego i ekspresyjnego.

Prościej, w psychologii cechę traktowano, jako niezmienną, z reguły dziedzicznie zdeterminowaną, predyspozycję do odpowiednich zachowań.

Element wspólny łączący definicję Allporta i psychologicznej jest, że cecha odnosi się do względnie stałych różnic indywidualnych w charakterystykach psychicznych, których wariancja jest częściowo genetycznie zdeterminowana. W przypadku osobowości jest to zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań przejawiających się w różnych spójnych z tą tendencją sytuacjach.

W psychometrii badacze przypisują zdolnościom status cechy, rozumiejąc przez to potencjalne możliwości przejawiające się w poziomie wykonywania zadań i rozwiązywania problemów.

Cechy nie można bezpośrednio obserwować ma ona charakter latentny, posiada ona inaczej mówiąc status zmiennej pośredniczącej między wejściem a wyjściem. Wg Ross, jest ona zakotwiczona w zmiennych wejściowych i wyjściowych. Sformułował on formalną definicję cechy:

R₁ S₁

R₂ S₂

R₃ S₃

R₄ S₄

R₅ S₅

R_N S_N

R - Zakres obserwowalnych reakcji będących wskaźnikiem hipotetycznej cechy

S - Zakres sytuacji, które stwarzają okazję do pojawienia się R_X

Potwierdzenie, że istnieje zmienna pośrednicząca (cecha) można uzyskać przez określenie, w jakim stopniu relacja R_X/S_X nie jest przypadkowa.

Łatwiej chodzi o to, że muszą powstać określone warunki inaczej sytuację, aby można było zaobserwować reakcje a więc aby się cecha ujawniła.

Jednym z podstawowych dowodów na istnienie cechy, jako tendencji tkwiącej w człowieku jest fakt, ze w odniesieniu do wielu cech osobowości oraz inteligencji jak i czynników składających się na jej strukturę stwierdzono, iż maja one podłoże biologiczne.

KRYTYKA POJĘCIA CECH I REAKCJA NA NIĄ

Krytyka 1

Hartshorne i May prowadząc badania nad charakterystyka moralna dzieci w wieku szkolnym, stwierdzili, że uczciwość traktowana przez nich, jako cecha charakteru przejawia się w zachowaniu w różny sposób w zależności od sytuacji.

Badania wykazały brak spójności miedzysytuacyjnej, tzn. że np. dzieci, które wykazały uczciwość w jednej sytuacji nie były uczciwe w innych sytuacjach szczególnie takich, które skłaniały do nieuczciwości.

Krytyka 2

Najostrzejsza krytyka na temat cech wprowadził, Mischel. On stwierdza, że cecha, kiedy odnosi się do różnic między obserwowalnymi zachowaniami albo charakterystykami dwóch lub więcej osób, jest niczym innym jak etykietką dla określonych stałych różnic indywidualnych w zachowaniu. Wg niego cecha powinna być stosowana do wytłumaczenia spójności zachowania i jako taka nie musi istnieć realnie.

Głównym przedmiotem ataku Mischela stała się przypisywana cesze spójności między sytuacyjna. Stwierdził on, że jeśli porównujemy pomiar cech osobowości dokonany na podstawie kwestionariuszy z jakimkolwiek kryterium zewnętrznym, to korelacje między nimi są niskie. A więc stąd krytyka spójności między sytuacyjnej.

Krytyka, Mischela zasadniczo wpłynęła na innych psychologów, którzy zgromadzili argumenty ukazujące, w jakich warunkach i okolicznościach sytuacja pozwala przewidywać zachowanie, a w jakich umożliwia takie przewidywanie cecha.

Kolosalną rolę odegrał Epstein, wykazał on, że zarówno spójność czasowa, jaki i spójność sytuacyjna cech są funkcją agregacji dokonanych pomiarów. Agregacja odnosi się do wielokrotnych pomiarów w różnym czasie i różnych sytuacjach jednej cechy dzięki temu każde badanie dokłada małą cząstkę do ogólnej wariancji, która jest trafna i rzetelna.

Tabela 1:

Wyjaśnia, w jakich okolicznościach wariancja zachowania jest głównie uwarunkowana czynnikami zewnętrznymi (środowisko) a kiedy uwarunkowana cechami

	Dominujący wkład w wariancję	Zachowania
Okoliczności	Środowisko	Cecha
Powtarzalność obserwacji zachowania	Obserwacja jednorazowa	Obserwacja wielokrotna
Czas trwania obserwacji zachowania	Krótki	Długi
Stopień różnorodności zachowań	Pojedyncze akty zachowania	Wielość i szeroki zakres zachowań
Możliwość wyrażania zachowań	Ograniczona	Swobodna
Możliwość wyboru sytuacji	Brak	Nieograniczona
Możliwość tworzenia sytuacji	Nie istnieje	Istnieje
Znajomość sytuacji	Nowa	Znajoma
Rodzaj sytuacji	Eksperyment	Sytuacja naturalna

Współcześnie badacze osobowości i inteligencji odwołujący się do koncepcji cech i czynników podzielają pogląd Mischela że konkretne zachowanie jest wyznaczone specyfiką sytuacji i właściwymi dla jednostki cechami osobowości i intelektu oraz interakcją pomiędzy nimi.

Dla Allporta, cecha po ukształtowaniu się jest czymś więcej niż tylko bytem nominalnym, istnieje tak samo jak nawyk, ma też podłoże biologiczne, aczkolwiek definiowane inaczej, z bardziej oczywistym akcentem na rolę dziedziczności. Inni badacze jednak nie podzielają tego poglądu, badacze sympatyzujący z atrybucyjnym podejściem do pojmowania cechy podzielają radykalny pogląd Edwarda Jonesa, że cecha istnieje tylko w oczach obserwatora, a nie w aktorze. Co prawda Ci badacze akceptują stałość zachowania w czasie, ale zaprzeczają istnieniu cech, traktując stałość osobowości, jako wynik własnej percepcji.

ROZNICE MIEDZY CECHAMI A STANAMI

Pomiary cech odnoszą się nie tylko do zachowania czy poziomu wykonywania zadań, lecz także do ciągle doświadczanych stanów czy przebiegających procesów w badaniach nad osobowością. Catell - wprowadził rozróżnienie między zjawiskami względnie stałymi -cechami, a zmieniającymi się w czasie stanami.

Zuckerman - wg niego w odróżnieniu od testów badających cech mających na celu pomiar ogólnych, długotrwałych tendencji w zachowaniu, testy badające stan dają wyniki ograniczone do krótkiego okresu, sięgające od teraz do końca danego dnia, a wiec ograniczają się do takich samych sytuacji tylko, w jakich dany stan został zaobserwowany.

Stan	Cecha
Warunki krótkotrwałe	Warunki długotrwałe
Przejawiają się w sposób ciągły	Ujawniają się w odpowiedzi na bodziec lub w określonych sytuacjach
Konkretny	Abstrakcyjna
Zależny od sytuacji	Zależny od osoby
Ma charakter zdarzenia	Ma charakter dyspozycji
Współwarunkowany przez cechę	Przejawia się w stanach
Może być zaobserwowany	Nie może być zaobserwowany
Może być mierzony bezpośrednio	Może być mierzony pośrednio

HIPOTETYCZNY STATUS CECHY

Cecha przejawia się w zachowaniu, w poziomie wykonywania zadań w stanach i zachodzących w organizmie procesach, ale nie może być do nich sprowadzana. Cecha jest uwarunkowana przez wewnętrzne mechanizmy, ale tez nie może być do nich zredukowana, jest produktem interakcji pomiędzy wieloma wewnętrznymi mechanizmami, ma status wyrażający się bądź to w tendencji do zachowywania się w określony sposób, bądź też w możliwości wykonywania określonych zadań. Te tendencje mogą być zmodyfikowane poprzez warunki zewnętrzne, a także przez własne zachowania pod warunkiem, że wszystkie te czynniki spowodują zmiany w strukturach i ścianach neuronalnych leżących u podstaw tych tendencji. Daleko jeszcze do pełnego poznania biologicznych podstaw warunkujących cechy, toteż zidentyfikowane cechy maja status konstruktów hipotetycznych.

Używamy tu pojęcia konstruktu hipotetycznego, zakładamy, bowiem, że badanemu przez nas zjawisku cos w rzeczywistości odpowiada, choć obecny stopień zaawansowania badan nie pozwala nam jeszcze na poznanie tego zjawiska.

A więc konstrukty teoretyczny jak ekstrawersja traktowane, jako cechy realnie nie istnieją. Istnieją natomiast uwarunkowane genetycznie, a także ukształtowane w ciągu życia tendencje do takich lub innych zachowań.

Rysunek 1: Hipotetyczny status cechy

Wyjaśnienia: rysunek 1 ilustruje status cech, ich determinanty, sposób, w jaki się przejawiają, a także zmienne, które maskują, hamują lub modyfikują te przejawy, pokazuje ponadto, na jakiej podstawie wnioskujemy o cesze.

Struktury i mechanizmy biologiczne zależą z jednej strony od wyposażenia genetycznego jednostki, z drugiej zaś rozwijają się także pod wpływem czynników środowiskowych.

Jak widać na rysunku cechy są na dwa sposoby uwidaczniane: przez zachowanie (poziom wykonania zadań) oraz stany (procesy uczestniczące w trakcie wykonywania zadań), które mogą być albo psychiczne lub fizjologiczne. Jak pokazane na rysunku zachowanie i stany, a także poziom wykonywania zadań i procesy poznawcze leżące u podstaw tej czynności, zależą przede wszystkim od aktualnej sytuacji, lecz także od sytuacji postrzeganej przez osobę badana a więc od przypisanego temu znaczeniu. Są również warunkowane przez stany psychiczne i zachowanie (spóźnienie na spotkanie, które występują przed zachowaniem i stanami będącymi pomiarem badania. Tak samo się dzieje w przypadku stanów fizjologicznych, takich jak poziom aktywacji, które poprzedzając mierzone zachowanie i stany wpływają na nie.

TYP JAKO KATEGORIA KLASYFIKACYJNA OPARTA NA KONCEPCJI CECH

Wilhem Stern - Typ to dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dającej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechobecnie oddzielić od innych grup.

JUNG - wg niego typ to powtarzający się w charakterystyczny sposób wzorzec tego, co ogólne.

Typ jako kategoria opisu różnic indywidualnych charakteryzuje się pewna specyfika, która najogólniej przedstawić można z uwzględnieniem czterech podanych poniżej aspektów:

1: Typ stanowi kategorię klasyfikacyjną, nie jest przypisane jednostce, lecz tworzy kategorię, na podstawie, której klasyfikujemy osoby według ustalonych kryteriów. Jednostka nie posiada typu, lecz należy do typu tj. reprezentuje określony wzór zachowania, albo daną konfigurację cech psychicznych, charakterystycznych dla danego typu.

2: Typ stoi na pograniczu tego, co ogólne i indywidualne. Do ogólnych zjawisk psychicznych zaliczamy takie, które są wspólne wszystkim normalnym ludziom, które występują u każdej jednostki np. każdy człowiek ma pamięć, ale to co się w niej znajduje, u każdego człowieka jest inne.

3: Typ obejmuje względnie stale cechy psychiczne, fizjologiczne bądź anatomiczne.

4: granice między typami są płynne. Dana jednostka należy do określonego typu tylko ze względu na pewne właściwości czy ich zespół, na przykład z uwagi na łatwość nawiązywania kontaktów społecznych.

3 podstawowe koncepcje typologiczne.

Koncepcja biegunowa - bierze za podstawę podziału na typy ekstremalne wartości (charakterystyki) uzyskane pod względem jakiejś cechy, którą z reguły scharakteryzować można dwubiegunowo. Np. podział na ekstrawersję i introwersję.

Koncepcja szufladkowa - Polega na tym, iż podstawą wyodrębnienia typu jest zespół charakterystyk jakościowo odrębnych dla poszczególnych typów. Specyficzna konfiguracja tych cech decyduje o przynależności do takiego lub innego typu. Np. podział Hipokratesa-Gallena dla Melancholika, który przejawia uczucia powolne i głębokie.

Koncepcja wymiarowa - to jest to samo, co szufladkowa tylko różnica polega na tym, że w tej koncepcji jednostki są usytuowane na pewnym wymiarze. To znaczy, że tutaj jedna jednostka może np. być mniej melancholiczna, a inna druga osoba może być bardziej melancholiczna. (Możecie się odnieść do rozdziału 1 aby lepiej to zrozumieć)

3 ostre krytyki pojęcia typu

1: występująca w koncepcji szufladkowej jak i biegunowej tendencja do „szufladkowania” ludzi obejmuje tylko przypadki skrajne, podczas gdy większość charakterystyk układa się zgodnie z krzywą Gaussa.

2: Fakt, że typologie często wiązały się z konstytucjonalnym podejściem nakazującym wiązać typy temperamentu lub charakteru z typami budowy ciała spowodował, iż krytyka tego deterministycznego podejścia obciążała zarazem samo pojęcie typu.

3: Krytyce poddano założenie o niezmienności cech lub innych charakterystyk, na podstawie, których konstruowano typologie. (To już było wyjaśnione wyżej)

Wyposażenie genetyczne

Przedmiot pomiaru

Aktualna sytuacja (bodzce, instrukcja, wymagania)

Zachowanie (Poziom wykonania zadań)

Doświadczenie oparte na uczeniu się oraz inne czynniki środowiskowe

Neurologiczne, biochemiczne i hormonalne mechanizmy oraz ich interakcje

Cecha (Zdolność)

Stany (Procesy)

Przedmiot pomiaru

Stany fizjologiczne tuż przed pomiarem

Stany psychiczne oraz zachowania tuż przed pomiarem

Spostrzegana sytuacja

---