1. Opony mózgowia

Opony rdzenia kręgowego i mózgowia

- rdzeń kręgowy i mózgowie nie wypełniają całkowicie kanału kręgowego i jamy czaszki, lecz wewnątrz nich są koncentrycznie objęte trzema osłonkami, które nazywamy oponami (meninx, meninges), są to błony łącznotkankowe, różne pod względem budowy i znaczenia biologicznego

- opona środkowa, czyli opona pajęcza lub pajęczynówka (arachnoidea), cienka, przezroczysta, leży do wewnątrz od opony twardej oddzielona od niej włosowatą szczeliną - jamą podtwardówkową (cavum subdurale)

- opona wewnętrzna, czyli opona miękka (pia mater), jako cienka błonka ściśle powleka mózgowie i rdzeń kręgowy

- pajęczynówka i opona miękka, obie cienkie w przeciwieństwie do grubej opony twardej (pachymeninx) mają też wspólną nazwę opony miękkiej (leptomeninx), ponieważ stanowią jednolity układ kliniczny, stany zapalne zawsze obejmują obie opony (leptomeningitis)

- obie te opony są ze sobą połączone delikatnymi łącznotkankowymi beleczkami, między tymi beleczkami znajdują się liczne szczeliny tkankowe, wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym (liquor cerebrospinlis). Wszystkie te łączące się ze sobą szczeliny tkankowe noszą wspólną nazwę jamy podpajęczynówkowej (cavum subarachnoideale). Jama podpajęczynówkowa mózgowia wysyła swe szczelinowate zachyłki wzdłuż nerwów węchowych i towarzyszy im w okostnej (mucoperiosteum) jamy nosowej.

Przestrzenie okołonaczyniowe

- naczynia krwionośne wynikając do nerwowych narządów ośrodkowych jednocześnie pociągają za sobą pajęczynówkę i oponę miękką, jak również błonę graniczną gleju, bezpośrednio pokrywającą mózgowie i rdzeń kręgowy

- jama podpajęczynówkowa łączy się również z przestrzeniami, które znajdują się w luźnej szczelinowatej tkance łącznej przydanki naczyń wpuklonych w mózgowie i rdzeń kręgowy

- rdzeń kręgowy jest swobodnie zawieszony w kanale kręgowym, mózgowie natomiast - prawie nieruchomo umieszczone w jamie czaszki, te różne warunki powodują daleko idące różnice w zachowaniu się opon.

Opony mózgowia

Opona twarda mózgowia (dura mater encephali)

- opona zewnętrzna jest mocna, gruba i odporna

- w obwodzie otworu wielkiego kości potylicznej opona twarda rdzenia kręgowego przechodzi bezpośrednio w oponę twardą mózgowia i na ogół przystosowuje się do rzeźby ściany jamy czaszki

- w związku z ruchomością kręgosłupa rdzeń kręgowy objęty jest podwójną blaszką opony twardej, wewnątrz sztywnej czaszki podział taki nie jest potrzebny

- obie blaszki, pierwotnie również i tutaj podwójne, zlewają się następnie w jednolitą osłonę opony twardej, ma tu ona dwojakie znaczenie: dla czaszki jako okostna wewnętrzna i dla mózgowia jako jego osłona

- okostnowe znaczenie opony twardej polega przede wszystkim na tym, że zawiera ona komórki kościotwórcze i jest silnie unaczyniona, prowadzi rozgałęzienia tętnic oponowych

- w przestrzeni między obu pierwotnymi blaszkami opony twardej, zewnętrzną i wewnętrzną, zawiązuje się obfity układ żylny; z chwilą zlania się obu blaszek powstają z niego zatoki opony twardej (sinus durae matris), wytwarzają się one przede wszystkim tam, gdzie powierzchnia wewnętrzna czaszki nie jest ściśle dostosowana do powierzchni mózgowia i gdzie w skutek tego powstają „przestrzenie martwe Zbierają one krew z mózgowia, opon, gałki ocznej, oczodołu i ucha wewnętrznego. Krew z nich odpływa do opuszki górnej żyły szyjnej wewnętrznej, stanowiącej główna drogę odpływu oraz do splotów żylnych kręgowych i przez wypusty żylne do żył zewnątrzczaszkowych

- zatoki opony twardej odprowadzają krew zarówno z kości, jak też z mózgowia

Pod względem topograficznym oponę twardą mózgowia dzielimy na część przegrodową i część ścienną

Część przegrodowa opony twardej mózgowia

- tworzą ją trzy przegrody: dwie ustawione w płaszczyźnie strzałkowej (sierp mózgu i sierp móżdżku) i jedna ustawiona w płaszczyźnie poprzecznej (namiot móżdżku)

Sierp mózgu (falx cerebri)

- leży między półkulami mózgu

- jego wypukły brzeg przyczepia się do sklepienia czaszki, a brzeg dolny wnika w szczelinę podłużną mózgu

- przyczep brzegu górnego sierpu mózgu zaczyna się od grzebienia koguciego, przez grzebień czołowy, wzdłuż brzegów bruzdy zatoki strzałkowej górnej do guzowatości potylicznej wewnętrznej

- wzdłuż przyczepu kostnego sierpu mózgu biegnie zatoka strzałkowa górna, zaś wzdłuż wolnego brzegu - zatoka strzałkowa dolna

- w części tylnej sierp mózgu łączy się z namiotem móżdżku i w miejscu tym leży zatoka prosta

Sierp móżdżku (falx cerebelli)

- swoim brzegiem wypukłym przyczepia się do grzebienia potylicznego wewnętrznego, brzeg ten od góry łączy się z namiotem móżdżku, od dołu dochodzi do otworu wielkiego, gdzie rozdwaja się na dwa ramiona

- brzeg przedni sierpu móżdżku wnika między półkule móżdżku

Namiot móżdżku (tentorium cerebelli)

- poprzecznie położona płyta opony twardej, która wchodzi do szczeliny poprzecznej mózgu i oddziela płaty potyliczne mózgu od półkul móżdżku

- przyczepia się obustronnie do bruzdy zatoki poprzecznej na kości potylicznej oraz do górnego brzegu piramidy kości skroniowej

- brzeg przedni namiotu móżdżku ma kształt ostrego łuku, zwanego wcięciem namiotu (incisura tentorii), obejmuje ono śródmózgowie

Część ścienna opony twardej mózgowia

- w okolicy otworu wielkiego przechodzi w oponę twardą rdzenia kręgowego, a w miejscu wyjścia nerwów czaszkowych tworzy pokrowce okrywające te nerwy, ze względu na kształt nazywane lejkami oponowymi (infundibula meningica)

- część ścienna w kilku miejscach rozdziela się na pierwotne blaszki, tymi miejscami są:

Jama troista (cavum trigeminale)

- leży na powierzchni przedniej części skalistej

- blaszka zewnętrzna opony twardej wyściela wycisk nerwu trójdzielnego, natomiast blaszka wewnętrzna pokrywa zwój trójdzielny wraz z jego korzeniami

Jama obejmująca przysadkę

- wyścielona jest warstwą zewnętrzną opony twardej, a blaszka wewnętrzna tworzy przeponę siodła (diaphragma sellae)

- przysadka leży pod przeponą siodła, w której jest otwór dla przejścia lejka

Jama worka śródchłonki

- jest to szczelinowata przestrzeń pomiędzy dwiema blaszkami opony twardej na powierzchni tylnej piramidy

- zawiera worek śródchłonki łączący się z błędnikiem błoniastym

Zatoki opony twardej (sinus durae matris)

- światło zatok jest stałe, dlatego zwiększone wypełnienie krwią nie daje objawów uciskowych w mózgowiu - zatoki opony twardej otrzymują krew żylną z mózgowia, kości czaszki oraz opon mózgowych, a uchodzą do opuszki górnej żyły szyjnej wewnętrznej - krew w większości zatok płynie od góry i do przodu ku tyłowi i dołowi - zatoki opony twardej można podzielić na nieparzyste i parzyste

zatoki nieparzyste:

zatoka strzałkowa górna (sinus sagittalis superior) - biegnie wzdłuż przyczepu sierpu mózgu, posiada ona zachyłki boczne (lacunae laterales), do których wpuklają się ziarnistości pajęczynówki zatoka strzałkowa dolna (sinus sagittalis inferior) - leży wzdłuż dolnego brzegu sierpu mózgu zatoka prosta (sinus rectus) - biegnie w przedłużeniu zatoki strzałkowej dolnej i leży w miejscu połączenia sierpu mózgu z namiotem móżdżku, uchodzi do niej od przodu żyła wielka mózgu (vena cerebri magna), a miejscu połączenia omawianej zatoki z zatoką strzałkową górną oraz z zatokami poprzecznymi powstaje tzw. spływ zatok (confluens sinuum), skąd na każdą stronę krew odpływa przez zatokę poprzeczną i esowatą do opuszki górnej żyły szyjnej wewnętrznej zatoka potyliczna (sinus occipitalis) - biegnie wzdłuż przyczepu sierpu móżdżku do grzebienia potylicznego wewnętrznego

zatoki parzyste:

zatoka poprzeczna (sinus transversus) - leży w jednoimiennej bruździe na kości potylicznej wzdłuż przyczepu namiotu móżdżku, jest to najszersza z zatok opony twardej, w kącie sutkowym kości ciemieniowej zatoka poprzeczna przechodzi w zatokę esowatą zatoka esowata (sinus sigmoideus) - łączy zatokę poprzeczną z opuszką górną żyły szyjnej wewnętrznej, omawiana zatoka ma połączenie z żyłami zewnętrznymi czaszkowymi za pośrednictwem żył wpustowych: sutkowej (v.emissaria mastoidea) oraz kłykciowej (v.emissaria condylaris) zatoka jamista (sinus cavernosus) - leży po obu stronach siodła tureckiego, jest ona właściwie splotem żylnym otaczającym tętnicę szyjną wewnętrzną, w ścianie bocznej tej zatoki przebiegają kolejno od góry ku dołowi następujące nerwy czaszkowe: okoruchowy (III), bloczkowy (IV) i pierwsza gałąź nerwu trójdzielnego (V1), wewnątrz zatoki przebiega nerw odwodzący (VI). Przez żyły oczne zatoka jamista łączy się z żyłami twarzy i splotem żylnym skrzydłowym, ku dołowi zatoki jamiste łączą się z zatoką skalistą górną i dolną. Połączenie zatoki jamistej z oczodołem jest ważną drogą szerzenia się zakażeń wnętrza czaszki, zakażenia bowiem z twarzy mogą się przedostać poprzez żyły oczne do wymienionej zatoki zatoki międzyjamiste (sinus intercavernosi) - krótkie zatoki biegnące poprzecznie do przodu i do tyłu od przysadki mózgowej zatoka skalista górna (sinus petrosus superior) - biegnie od zatoki jamistej do zatoki esowatej, wzdłuż przyczepu namiotu móżdżku (do brzegu górnego piramidy) zatoka skalista dolna (sinus petrosus inferior) - jako jedyna uchodzi samodzielnie do opuszki górnej żyły szyjnej wewnętrznej, biegnie od tylnego końca zatoki jamistej w bruździe między częścią podstawną kości potylicznej a piramidą kości skroniowej zatoka klinowo-ciemieniowa (sinus sphenoparietalis) - biegnie wzdłuż tylnego brzegu skrzydła mniejszego kości klinowej i uchodzi do zatoki jamistej splot podstawowy (plexus basilaris) - leży na stoku, łączy się z zatoką potyliczną, a przez otwór wielki ze splotami żylnymi kręgowymi wewnętrznymi - w zatokach opony twardej nie ma zastawek, jedynie w świetle niektórych z nich, jak w zatoce strzałkowej górnej i jamistej, znajdują się liczne beleczki tkanki łącznej dzielące ja na jamki

Naczynia opony twardej

- zaopatrzenie naczyniowe opony twardej jest całkowicie oddzielone od ukrwienia mózgowia

- naczynia oponowe przebiegają pomiędzy oponą twardą a kośćmi czaszki, żłobiąc w nich bruzdy tętnicze (sulci arteriosi)

- układ tętniczy opony twardej tworzą trzy parzyste tętnice oponowe, pochodzące z zakresu unaczynienia t.szyjnej wewnętrznej i t.szyjnej zewnętrznej

- t.oponowa przednia (arteria meningea anterior) - niewielka gałąź t.sitowej przedniej, odchodzącej od t.ocznej, do wnętrza czaszki omawiana tętnica dostaje się z oczodołu przez otwór sitowy przedni i unaczynia oponę dołu przedniego czaszki

- t.oponowa środkowa (arteria meningea media) - najsilniejsze naczynie opony twardej, odchodzi od t.szczękowej i do wnętrza czaszki dostaje się przez otwór kolcowy, jej gałąź przednia zaopatruje dół przedni czaszki i przednią część dołu środkowego, natomiast gałąź tylna unaczynia tylną część dołu środkowego i dół tylny czaszki

- t.oponowa tylna (a.meningea posterior) - odchodzi od t.gardłowej wstępującej i rozgałęzia się w dole tylnym czaszki

- żyły oponowe, przeważnie podwójne, towarzyszą odpowiednim tętnicom oponowym. Najważniejszymi żyłami są dwie żyły oponowe środkowe (vv.miningeae mediae), które zwykle przez otwór kolcowy odprowadzają krew na zewnątrz czaszki do splotu skrzydłowego żylnego (plexus venosus pterygoideus), mniejsze żyły uchodzą zwykle do zatok opony twardej

Nerwy opony twardej

- oprócz autonomicznych nerwów naczyniowych, otrzymuje również liczne włókna czuciowe

- pochodzą one ze wszystkich trzech gałęzi nerwu trójdzielnego oraz nerwu błędnego

- od pierwszej gałęzi n.V pochodzi gałąź namiotu, która unerwia namiot móżdżku

- druga gałąź n.V oddaje gałąź oponową dla dołu przedniego i częściowo dołu środkowego czaszki

- gałąź oponowa gałęzi trzeciej n.V przeznaczona jest dla większości dołu środkowego czaszki

- gałąź oponowa n.błędnego zaopatruje dół tylny czaszki

Pajęczynówka mózgowia (arachnoidea encephali)

- worek pajęczynówkowy rdzenia stopniowo poszerza się stożkowato

- na granicy górnego segmentu szyjnego i czaszki pajęczynówka rdzenia przechodzi w pajęczynówkę mózgowia

- tutaj przylega do jamy czaszki wysłanej oponą twardą, tworzy więc okrągławy worek, który zawiera głębokie wcięcia, odpowiadające sierpowi mózgu i namiotowi móżdżku

- dostosowuje się do kształtu opony twardej! od której przedzielona jest przestrzenią podtwardówkową (spatium subdurale)

- pozbawiona jest naczyń krwionośnych, nieunerwiona

- powierzchnia wewnętrzna pajęczynówki zwrócona jest do jamy podpajęczynówkowej (cavitas subarachnoidealis), która oddziela pajęczynówkę od opony miękkiej mózgowia

- ponieważ pajęczynówka mózgowia nie wnika w głąb bruz i zagłębień powierzchni mózgowia, ale przebiega nad nimi, w miejscach tych jama podpajęczynówkowa pogłębia się, a ponad dużymi zagłębieniami tworzy zbiorniki podpajęczynówkowe =>

Ziarnistości pajęczynówki (granulationes arachnoideales)

- stanowią uwypuklenia zewnętrznej powierzchni pajęczynówki, uchodzące przeważnie do zatok opony twardej i ich rozstępów bocznych

- są one pozbawione naczyń krwionośnych, a w ich świetle znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy

- funkcjonują jako drogi odpływu płynu mózgowo-rdzeniowego

- najwięcej ziarnistości pajęczynówki wpukla się do zatoki strzałkowej górnej i jej rozstępów, zdarzają się również w zatoce prostej, poprzecznej i skalistej górnej

- ziarnistości pajęczynówki niezależnie od zatok mogą wnikać do opony twardej, a nawet kości, wywołując w nich wgłębienia zwane dołkami ziarenkowymi (foveolae granulares)

Zbiorniki podpajęczynówkowe (cisternae subarachnoideales)

- wypełnione są płynem mózgowo-rdzeniowym

- najważniejszym i największym zbiornikiem jest zbiornik móżdżkowo-rdzeniowy

- zbiornik móżdżkowo-rdzeniowy (cisterna cerebellomedullaris) - leży między dolną powierzchnią móżdżku a stropem komory czwartej, z którą łączy się przez otwór pośrodkowy tej komory. Nakłucie potyliczne (przez błonę szczytowo-potyliczną) umożliwia pobranie płynu mózgowo-rdzeniowego oraz wprowadzanie leków. Dzięki połączeniu z komorą czwartą można również wprowadzić powietrze do komór mózgowia w celach diagnostycznych (encephalografia)

- zbiornik międzykonarowy (cisterna interpeduncularis) - wypełnia dół międzykonarowy i przechodzi ku przodowi w zbiornik skrzyżowania. Bocznym odgałęzieniem zbiornika międzykonarowego jest zbiornik okalający (cisterna ambiens), który otaczając konary mózgu wchodzi do szczeliny poprzecznej mózgu

- zbiornik skrzyżowania (cisterna chiasmatis) - otacza skrzyżowanie wzrokowe i od przodu przedłuża się w zbiornik blaszki krańcowej (cisterna laminae terminalis) dochodzący do ciała modzelowatego, zbiornik ten przechodzi w zbiornik ciała modzelowatego (cisterna corporis callosi) ciągnący się wzdłuż grzbietowej powierzchni ciała modzelowatego

- zbiornik żyły wielkiej mózgu (cisterna venae cerebri magnae) - leży między płatem ciała modzelowatego i móżdżkiem

- zbiornik dołu bocznego mózgu (cisterna fossae lateralis cerebri) - leży w dole bocznym mózgu i zawiera tętnicę środkową mózgu. Przyśrodkowo łączy się ze zbiornikiem skrzyżowania.

Krążenie płynu mózgowo - rdzeniowego

Płyn mózgowo-rdzeniowy (liquor cerebrospinalis) zdrowego człowieka jest cieczą przezroczystą, jak woda, zawierającą te same ciała, które występują w osoczu krwi, prawie wcale nie zawiera jednak białka i bardzo niewiele składników upostaciowanych (około 6 komórek w 1 ml). Zmętnienie płynu, zwiększenie ilości białka i liczby zawartych w nim komórek wskazuje na procesy chorobowe. Do celów diagnostycznych płyn pobiera się zwykle przez nakłucie lędźwiowe. Płyn mózgowo-rdzeniowy, którego zazwyczaj jest od 150 do 200 cm3 znajduje się w:

• jamie podpajęczynówkowej mózgowia i rdzenia kręgowego

• komorach mózgowia (1/4)

• kanale środkowym rdzenia kręgowego

Miejscem wytwarzania płynu są głównie sploty naczyniówkowe komór, komórki wyściółki również biorą w tym udział. Ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego uzależnione jest nie tylko od ciśnienia osmotycznego krwi i od ciśnienia tętniczego, ale również bardzo istotnie od ciśnienia żylnego, dlatego może ono być sztucznie wzmożone np. przez nacisk na żyły szyjne. Wzmaga się też przy każdym wzroście ciśnienia w klatce piersiowej, które od razu przenosi się przez układ żylny, np. przy kaszlu. Płyn mózgowo-rdzeniowy znajduje się w stałym krążeniu, niej więcej co 6 godzin następuje całkowita wymiana płynu.

Wytwarzanie i krążenie płynu jest procesem skomplikowanym i nie do końca poznanym. Na ogół przypuszcza się, że pod wpływem różnicy ciśnienia płyn mózgowo-rdzeniowy z komór bocznych, gdzie wytwarza się w największej ilości, przez otwory międzykomorowe przepływa do komory trzeciej i dalej przez wodociąg mózgu do komory czwartej, tutaj miesza się on z płynem wytwarzanym przez splot naczyniówkowy komory czwartej. Z komory czwartej (oprócz bardzo małej ilości, która przesącza się do kanału środkowego rdzenia kręgowego) główna droga prowadzi prze wszystkie trzy otwory do zbiornika móżdżkowo-rdzeniowego jamy podpajęczynówkowej. Stąd płyn kieruje się z jednej strony ku dołowi przez otwór wielki do jamy podpajęczynówkowej, otaczającej rdzeń kręgowy w kanale kręgowym, z drugiej zaś przez przestrzenie znajdujące się na podstawie mózgowia spływa promieniście na powierzchnię mózgu i móżdżku. Z powyższego wynikałoby, że ukłąd komorowy wytwarza płyn mózgowo-rdzeniowy, a jama podpajęczynówkowa rozprowadza go i wykorzystuje.

• zamknięcie jednego otworu międzykomorowego wywołuje postępujące poszerzenie odnośnie komory bocznej (jeśli jednocześnie usuniemy splot naczyniówkowy tejże komory, to poszerzenie nie nastąpi)

• zamknięcie otworów w stropie komory czwartej wywołuje wodogłowie wewnętrzne (hydrocephalus internus) całego układu komorowego

• zamknięcie wodociągu mózgu prowadzi jedynie do powiększenia komory trzeciej i komór bocznych

Powietrze wdmuchane do komory bocznej mózgu, w celu otrzymania diagnostycznego zdjęcia rentgenowskiego (pneumowentrykulografia), przechodzi częściowo do jamy podpajęczynówkowej, działanie w drugą stronę też jest możliwe.

Drogi odpływu płynu mózgowo-rdzeniowego z jamy podpajęczynówkowej:

1. przesącza się przez ściany naczyń włosowatych i z naczyń tych podąża do żył opony miękkiej

2. przez ziarnistości pajęczynówki dostaje się do krwi żylnej

3. Odpływ płynu mózgowo-rdzeniowego do osłonek nerwów, pewna rola przypada tu przypuszczalnie nerwom węchowym, wzdłuż których płyn przedostaje się aż do naczyń chłonnych błony śluzowej jamy nosowej

Znaczenie:

1. tworzy „płaszcz płynny” obejmujący ośrodkowy układ nerwowy, chroni przed urazami mechanicznymi

2. uważany również za czynnościowy odpowiednik chłonki innych tkanek, jednak jedynym składnikiem łączącym go z chłonką jest płyn tkankowy doprowadzany do jamy podpajęczynówkowej przez przestrzenie okołonaczyniowe

3. wyrównywanie zmian ciśnienia wewnątrzczaszkowego, krążenie krwi w mózgu odbywa się w sztywnej, nierozciągliwej czaszce, czasowe wzmożenie ciśnienia przez zwiększony dopływ krwi do mózgu może być wyrównane przez odpływ części płynu mózgowo-rdzeniowego do kanału kręgowego (wyrównywaniu ciśnienia służy także szybszy przepływ krwi).

4. współdziała w gospodarce wodno-elektrolitowej

5. transportuje niektóre związki chemiczne (leki)

0pona miękka mózgowia (pia mater encephali)

- jako cienka, lecz mocna, silnie unaczyniona błona bezpośrednio przylega do mózgowia i jest ściśle złączona z zewnętrzną błoną graniczną gleju (membrana limitans gliae externa)

- wyściela wszystkie bruzdy i wgłębienia aż do ich dna

- dla ośrodkowego układu nerwowego opona miękka jest nie tylko narządem odżywczym, lecz również spełnia funkcję łącznotkankowego zrębu, który miękką i plastyczną konsystencję mózgowia utrzymuje we właściwym kształcie.

- powleka nabłonkową blaszkę pokrywającą (lamina tectoria) komór mózgowia i wraz z nią wytwarza tkankę naczyniówkową (tela choroidea)

- mamy więc tkankę naczyniówkową komory czwartej (tela choroidea ventriculi quarti), komory trzeciej (tela choroidea ventriculi tertii) oraz komory bocznej (tela choroidea ventriculi lateralis)

- tkanka naczyniówkowa wnika do wymienionych komór wraz ze splotami naczyniówkowymi (plexus choroidei)

- opona miękka w odróżnieniu od pajęczynówki mózgowia jest obficie zaopatrzona nerwowo, większość pochodzi z układu współczulnego i przywspółczulnego, a także z części czuciowej nerwów czaszkowych

- opona miękka wszędzie otacza powierzchnię zewnętrzną mózgowia, nawet w tych okolicach, gdzie powierzchnia ta jest ukryta w głębi i przykryta przez inne części mózgowia, jak np. powierzchnia wolna wzgórza między taśmą wzgórza (taenia thalami) a brzegiem blaszki przytwierdzonej (lamina affixa)

---