Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania- starzenie się człowieka-gerontologia

Z punktu widzenia biologii wyróżnia się trzy zjawiska, które łączą się z przemijaniem życia:
- długowieczność rozumiana jako czas, który osobnik ma szanse przeżyć w optymalnych warunkach
- starzenie się, podczas którego dochodzi do nieprawidłowości w funkcjonowaniu organizmu
- śmierć, która jest wydarzeniem kończącym życie. Śmierć nie musi wiązać się ze starzeniem, jednak prawdopodobieństwo jej wzrasta wraz z wiekiem osobnika.
Starzenie się jest naturalnym procesem zmniejszania się z wiekiem biologicznej aktywności organizmu, a śmierć wieńcząca starzenie się jest nieunikniona. W procesie starzenia procesy kataboliczne przeważają nad anabolicznymi. Organizm nie nadąża z procesami odnowy i regeneracji zniszczonych komórek i tkanek, wykazuje zmiany regresyjne. Starzenie uwarunkowane jest biologicznie przez czynniki genetyczne, oraz procesy fizjologiczne odbywające się na poziomie komórki, tkanki czy narządu. Na proces starzenia się wpływają również czynniki społeczne i psychologiczne, które maja wpływ na osobowość człowieka oraz jego życie emocjonalne i duchowe.
Teorie starzenia się:

• Stochastyczne/ W trakcie życia następuje kumulowanie się przypadkowo powstających uszkodzeń w DAN, białkach. W wyniku tego następuje osłabienie funkcji życiowych komórek, tkanek, narządów oraz całego organizmu.

• Rozwojowa/ Starzenie się organizmu jest kolejnym etapem procesach rozwoju i dojrzewania organizmu. Proces ten wiąże się ze zmianami, do jakich dochodzi z wiekiem w układzie odpornościowym i nerwowym oraz hormonalnym.

• Genomowa/ (teoria programowego starzenia) Zakłada, że w genach są zakodowane informacje odpowiedzialne za stopniowe obniżanie aktywności życiowej komórek, a w konsekwencji ich śmierci. Za teoria przewijają genetyczne uwarunkowanie choroby przebiegające z przyspieszonym starzeniem się: progeria - zespół Hutchinsona-Guillforda i zespół Wernera.

• Wolnorodnikowa/ Wolne rodniki indukują w organizmie zmiany w makrocząsteczkach komórkowych. Wolne rodniki to atomy lub cząsteczki posiadające jeden niesparowany elektron na zewnętrznej powłoce elektronowej. Powoduje to dużą aktywność tych cząsteczek, które pragnąc oddać ten elektron, łączą się z cząsteczkami kwasu DNA, białek, lipidów czy węglowodanów. W wyniku tego dochodzi do zmian w makrocząsteczkach komórkowych, co prowadzi do zaburzeń w funkcjonowaniu komórek i zmian starczych, a w konsekwencji do ich śmierci.
  
  Czas życia człowieka zmienia się z pokolenia na pokolenie. Na podstawie dostępnych źródeł uważa się, że człowiek 5 tysięcy lat temu żył około 20 lat. Człowiek XX wieku wydłużył swoje życie o połowę. Na początku 1900 r. średnia długość życia mężczyzn w USA wynosiła 48 lat, a dla kobiet 51 lat. W 1996 r. wynosiła ona odpowiednio 72 lata u mężczyzn i 79 u kobiet. W wielu krajach obserwuje się starzenie populacji. Według ONZ populację uważa się za starą, jeśli ponad 7 % ogółu ludności, ukończyło 65 lat. Zgodnie z przyjętą skalą Europa jest dzisiaj w populacji świata najstarsza. Obecnie ponad 10 % ludności na świecie ma 60 i więcej lat. Prognozy mówią o dalszym wzroście liczby osób takim wieku. Zakłada się, że do 2050 r. taki wiek będzie miała co 5 osoba. Jednocześnie z każdym rokiem obserwuje się wzrost liczby osób, które przekroczyły 90. rok życia.
  Starzenie się biologiczne - organizm nasz zbudowany jest z licznych komórek. Komórki te w trakcie życia stale są wymieniane na nowe. Jednak w miarę upływu lat wymiana ta przebiega dużo wolniej tak, że pula komórek ulega zmniejszeniu. W trakcie życia na komórki działa szereg czynników, niektóre z nich to wolne rodniki, pasożyty, promieniowanie ultrafioletowe, itp., które ją uszkadzają.
  Wszystkie nasze komórki muszą się zestarzeć i umrzeć. Czas ich przeżycia jest charakterystyczny dla każdego typu komórek i dla każdego gatunku. Długość życia gatunku pozostaje w zależności z „limitem Hayflicka”. Śmierć komórek następująca w naszym organizmie jest programowana genetycznie. Życie każdej komórki składa się z wielu okresów. Jednak w pewnym momencie komórka ulega apoptozie. Czyli programowej śmierci. Pewne komórki ulegają apoptozie już w okresie płodowym (dzieci rodzą się bez błon pławnych pomiędzy palcami, chociaż występują one u każdego dziecka w okresie wewnątrzmacicznym). Do apoptozy dochodzi także w komórkach zaatakowanych przez wirusy, niepełnowartościowych, wadliwych i jest to zjawisko bardzo korzystne dla naszego organizmu. Brak tego mechanizmu doprowadza do niekontrolowanych podziałów jak to ma miejsce w komórkach nowotworowych. Cechy charakterystyczne starzenia się:
  - utratę sił i wytrzymałości fizycznej
  - pogorszenie wzroku - soczewka staje się grubsza i cięższa - powoduje to upośledzenie widzenia bliskich przedmiotów. Pierwszymi objawami zmian mogą być, Np. kłopoty z czytaniem gazet (drukowanych liter). Prawie u ¾ osób pomiędzy 65. a 70. r. ż. występuje dalekowzroczność. U połowy osób powyżej 60. r. ż. rozwija się katarakta.
  - Pogorszenie pamięci krótkotrwałej
  - nadmierne owłosienie przewodów nosowych i słuchowych
  - upośledzenie słuchu - u 1/3 ludzi powyżej 65. r. ż. - początek tego procesu i tempo narastania wykazują różnice indywidualne. Często przyczyną niedosłuchu jest u osób starszych zablokowanie kanału słuchowego przez woskowinę
  - Z wiekiem maleje zdolność rozpoznawania zapachów oraz pogorszenie rozpoznawania 4 podstawowych smaków (słonego, gorzkiego, kwaśnego i słodkiego)
  - spadek masy kośćca - pomiędzy 55. a 75 rokiem życia. W tym okresie dochodzi do ubytków w tkance łącznej, kostnej oraz w masie mięśniowej. Zmniejsza się także całkowita objętość wody w organizmie.
  - Zmniejszenie wysokości ciała (w cm) u kobiet i mężczyzn - jest to związane z osłabieniem pewnych grup mięśni oraz ze zmianami zwyrodnieniowymi w kręgosłupie. Ponad 10 % kobiet powyżej 50.roku życia choruje na osteoporozę, która zmienia strukturę kości, powoduje garbienie się, a tym samym obniżenie wzrostu.
  - Zmiany w układzie mięśniowo-szkieletowym - u osób po 50. roku życia dochodzi do zaniku tkanki kostnej. Proces ten intensywniej przebiega u kobiet niż u mężczyzn. Występuje osteoporoza. Z wiekiem bolą nas stawy, słabną mięśnie, kości łatwiej ulęgają złamaniu.
  - Starzenie się skóry - pierwszym objawem jest suchość spowodowane utratą zdolności do wiązania i zatrzymywania wody w naskórku. - utrata elastyczności skóry, pojawiają się drobne zmarszczki mimiczne wokół kącików oczu i ust. Naskórek staje się cieńszy i szorstki. Na skutek niejednolitego wydzielania melaniny pojawiają się liczne brązowe plamy w miejscach odkrytych. Na skutek pogarszania się krążenia naczynia włosowate staja się bardziej kruche. W warstwie podskórnej następuje utrata tkanki tłuszczowej. Te wszystkie zmiany powodują, że skóra staje się obwisła i pomarszczona. Łysienie.
  - Meno i andro(pauzę) - kobiety trąca zdolność rozmnażani od około 40 lat od osiągnięcia dojrzałości płciowej. Zdrowi mężczyźni mogą zachować te funkcje do później starości. Starzenie u kobiet przebiega gwałtowniej niż u mężczyzn.
  - Zmiany biochemiczne i degeneracyjne zmiany fizjologiczne o charakterze postępowym we wszystkich komórkach, tkankach i narządach
  - organizm staje się podatny na choroby
  - zmiany w układzie sercowo-naczyniowym - dotyczą wewnętrznej błony tętnic większych i mniejszych oraz naczyń włosowatych. Ulęgają one pogrubieniu - dochodzi do ich zwężenia, w następstwie czego zmniejsza się światło tętnic i staja się one sztywniejsze. Gorsze ukrwienie jest przyczyną zmian w obszarach najbardziej oddalonych od serca, zwłaszcza w podudziach i stopach. Dochodzi tam do licznych przebarwień, zaników, owrzodzeń. Ręce i nogi osób starszych na skutek gorszego krążenia ulęgają częściej ziębnięciu. U osób starszych z predyspozycjami genetycznymi i pod wpływem czynników zewnętrznych (palenie tytoniu, niewłaściwa dieta) dochodzi do zmian miażdżycowych - choroby prowadzące do śmierci, np. zawał serca, dusznica bolesna czy udar mózgu. W miarę upływu lat obserwujemy zmiany w żyłach, które ulegają zwiotczeniu i rozszerzaniu, co w następstwie prowadzi do występowania żylaków i hemoroidów.
  - Zmiany w układzie odpornościowym - staje się on wolniejszy i mniej „czujny”. Dochodzi do spadku zdolności limfocytów B do produkcji przeciwciał. Nasila się produkcja przeciwciał skierowanych przeciwko własnym białkom i chorób spowodowanych autoimmunoagresją, np. reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty, choroby degeneracyjne. Ryzyko wystąpienia tych schorzeń rośnie warz z wiekiem.
  - Zmiany w układzie hormonalnym - wraz z wiekiem obserwujemy stopniowe zmniejszanie poziomu hormonów tarczycy, hormonu wzrostu, testosteronu, insuliny, androgenów, aldosteronu, DEA, melatoniny. Układ hormonalny z wiekiem zaczyna słabiej i wolniej reagować na zmiany środowiska. U osób starszych występują zaburzenia snu - zmienia się jego długość i czas trwania poszczególnych faz.
  - Zmiany w układzie pokarmowym - ściany jelita i inne jego warstwy staja się cieńsze. Traci swoją elastyczność mięśniówka jelit, w wyniku, czego zmniejsza się perystaltyka jelit, częściej dochodzi do zaparć. Zmianie także ulega skład floty bakteryjnej. Występuje zmniejszone wydzielanie gruczołów ślinowych i żołądkowych, (np. starcza niedokwaśność spowodowana obniżeniem wydzielania kwasu solnego).
  - W miarę starzenia kurczą się nerki. Pomiędzy 30. a 80. r. ż. nerki mogą stracić do 50 % swojej wydolności.
  - Zmiany w układzie nerwowym - w przebiegu starzenia dochodzi do zmniejszenia się masy mózgu - dotyczą one zawartości płynu, oraz poszczególnych komórek. Najsilniej kurczą się płaty czołowe (odpowiedzialne za myśli). Następstwem tego mogą być kłopoty z koncentracją i zmniejszenie zdolności skupiania się na kilku rzeczach jednocześnie. Obserwujemy zmiany w hipokampie - narząd odpowiedzialny za powstawanie i przywoływanie wspomnień. Zmniejsz się liczba połączeń pomiędzy komórkami nerwowymi. Dochodzi do starzenia się komórek glejowych. Obniżeniu ulega sprawność receptorów, wydłuża się czas reakcji i zmniejsza szybkość ruchów dowolnych. U osób starszych częściej występują zaburzenia psychiczne, Np. otępienie, zwłaszcza choroba Alzheimera, depresja oraz zaburzenia świadomości.
  Starzenie psychologiczne to zmiany, do jakich dochodzi pod wpływem czasu w osobowości, w życiu emocjonalnym i duchowym człowieka. Jest ono ściśle związane ze zmianami biologicznymi zachodzącymi w całym organizmie, a w szczególności w mózgu. Szereg zaburzeń w fizjologii pracy mózgu powoduje różne psychologiczne objawy starzenia:
  - słabnięcie funkcji postrzegania
  - osłabienie słuchu i wzroku - utrudnia kontakt ze światem zewnętrznym
  - zaburzenie systemu pamięci krótkotrwałej i większa podatność na bodźce rozpraszające oraz spowolnienie czasu reakcji powodują, że człowieka w tym wieku gorzej przyswaja sobie nowe treści
  - zmniejszona zdolność przystosowania się do zmian zachodzących w bliższym lub dalszym otoczeniu
  - pogorszenie funkcjonowania intelektualnego (po 60. r. ż.)
  Starzenie społeczne - wpływa postawa jaką człowiek przyjmuje w stosunku do tego okresu życia w jakim się znajduje. Dwie podstawowe postawy psychiczne starzenia się:
  - pierwszy sposób realizują ludzie, którzy cały czas tkwią w przeszłości i krytykują wszystko i wszystkich. Ich charakter odpycha młodych - pozostają smutni i samotni.
  - Drudzy świadomi swoich ograniczeń próbują w tym okresie odnaleźć nową młodość.
  Czynniki biologiczne, które spowalniają proces starzenia się;
  - zwiększona aktywność ruchowa, tj. spacer, marsz, wyprawy turystyczne piesze, rowerowe, itp. W wieku starszym spowolnieniu ulega przemiana materii i prowadzi to do otyłości oraz chorób tj. cukrzyca, miażdżyca, choroby układu krążenia, zwyrodnienia w układzie ruchowym.
  - Właściwe odżywianie -u osób starszych widać niedobory witamin, soli mineralnych, białek - niewłaściwe odżywianie lub zaburzenie wchłaniania spowodowane chorobami przewodu pokarmowego, czy tez przyjmowaniem pewnych leków. Do częstych błędów żywieniowych należą: spożywanie nadmiernej ilości tłuszczy zwierzęcych i słodyczy, przy małej ilości warzyw i owoców.
  - Niestosownie używek, Np. leki, palenie tytoniu, picie alkoholu zwiększa ryzyko wystąpienia chorób nowotworowych, niewydolność płuc, zwiększa się ciśnienie krwi, zwężają się naczynia krwionośne, zaburzenia w funkcjonowaniu nerek, serca, stany depresyjne, itp..
  Śmierć (łac. mors) - stan charakteryzujący się brakiem oznak życia, spowodowany nieodwracalnym zachwianiem równowagi funkcjonalnej i załamania wewnętrznej organizacji ustroju. Śmierć człowieka stwierdza się w momencie całkowitego i nieodwracalnego uszkodzenia pnia mózgu. W medycynie określana jako podwójna linia ciągła elektroencefalografu. Stan śmierci klinicznej daje możliwość przywrócenia życia za pomocą reanimacji.
  Poza śmiercią całego organizmu można także wyróżnić śmierć:
  - poszczególnych organów (Np. śmierć kory mózgu, serca, nerek, wątroby)
  - tkanek
  - komórek
  Można wyróżnić dwa rodzaje śmierci, ze względu na czynniki, które ją spowodowały:
  - śmierć fizjologiczna - następuje wskutek procesów starzenia się,
  - śmierć naturalna z inwolucji starczej
  - śmierć ekologiczna - na skutek działania niekorzystnych warunków środowiska, m.in. chorób, ataków drapieżników, głodu, katastrof naturalnych, zmian klimatu itp.
  - śmierć powolna z przyczyn chorobowych - zgon następuje w toku choroby i poprzedzony jest wyraźną agonią
  - śmierć nagła w następstwie urazu
  

Znamiona śmierci (łac. stigmata mortis) dzielmy na:
1. Znamiona niepewne:
- brak oddechu
- brak tętna
- bladość skóry
- oziębienie skóry
2. Znamiona pewne:
- plamy opadowe (livores mortis)
- stężenie pośmiertne (rigor mortis)
- gnicie (putrefactio)
W Polsce najczęstszą przyczyną zgonów są choroby serca, następną przyczyną są choroby nowotworowe. Stany Zjednoczone - w 2002 roku główną przyczyną zgonów w USA były choroby serca
Psychologia o śmierci
Fazy psychicznego procesu umierania (wg Elisabeth Kübler-Ross, 1969)
- zaprzeczenie (w przypadku chorych - negacja diagnozy, szok, niedowierzanie)
- gniew
- pertraktacje (negocjacje z Bogiem o przedłużenie życia, składanie obietnic)
- depresja (poczucie utraty sił)
- akceptacja śmierci (uspokojenie)

1

---