BUDOWLE GRECJI

Budowle publiczne

A g o r a - rynek usytuowany na skrzyzowaniu glównych ulic. Stanowil centrum zycia politycznego, handlowego i kultowego. Wznoszono tu swiatynie fasada skierowane. na wsch; tu mógl sie znajdowac grób - oltarz

mitycznego herosa, zalozyciela miasta, lub dwunastu bogów; znalazly tu takze

miejsce budowle panstwowe czy handlowe.

P o r t y k i - (stoa) - budowle skladajace sie z podcieni kolumnowych frontem skierowanych ku agorze oraz pomieszczen usytuowanych w glebi;

miescilysklepy oraz magazyny. .

B u l e u t e r i o n - miejsce zebran i posiedzen rad miejskich .Odbywaly sie tam bule, czyli narady najwyzszego organu wladzy.ksztalt prostokata z amfiteatral widownia ,podzielona na sektory. Poprzedzal go portyk z dziedzincem, na którym znajdowal sie oltarz kultowy.

P r y t a n ej o n - siedziba wladz miejskich~ gdzie urzedowali czlonkowie Rady Pieciuset, -prytanowie, Tu plonal wieczny ogien (ognisko panstwowe). w typie domu mieszkalnego.

Me t r o o n - swiatynia bogini Rei, potem archiwum panstwowe.

Ek l e z i a s t e r i o n - gmach posiedzen Zgromadzenia Ludowego,w którym zasiadali mezczyzni pow 20. roku zycia.Rozstrzygali sprawy panstwowe.

B a zy l i k a - sala sadowa, gdzie urzedowal urzednik najwyzszej godnosci zajmujacy sie sprawami sadowymi.

P r o p y l i o n - ( p r o p y l ej e ) -monumentalna brama zbudowana na rzucie prostokata, o 1 lub kilku przejsciach, prowadzaca do sanktuarium;

K a t a g o g i o n (hotel) -kwadratowa budowla z licznymi pokojami usytuowan wokół perystylu.

L e s c h e - miejsce, na pogawedki.

Obiekty sportowe .

Organizowano zawody zwane agonami lub igrzyskami. Mialy one charakter zmagan sportowych, ale tez muzycznych i teatralnych. Odbywaly sie zazwyczaj co cztery lata. Okres pomiedzy igrzyskami nazywano olimpiada. W wielu miejscowosciach Grecji odbywaly

sie igrzyska, ale wiekszosc z nich miala charakter lokalny. Z czasem charakter ogólnogrecki (panhellenski) nabraly cztery z nich.

O l i m p i a - tu odbywaly sie najstarsze igrzyska (od 776 r. p.n.e.), zwane olimpijskimi, które poswiecano Zeusowi. Trwaly 5 dni - w 1i ostatni odprawiano modly, w ostatni urzadzano takze uroczystosci dla zwyciezców;w pozostale odbywaly sie zawody w biegach, walkach zapasniczych,wyscigach rydwanów oraz w piecioboju (bieg, skok, rzut oszczepem,rzut dyskiem, zapasy). Zwyciezca otrzymywal galazke oliwna oraz waze.

D e l fY- igrzyska, zwane pytyjskimi, poswiecone bogowi Apollinowi z przydomkiem Pytios. Poczatkowo ograniczone byly tylko do

zmagan muzycznych i teatralnych, potem zostaly rozszerzone i o sportowe.galazke laurowa.

N e m e a - igrzyska poswiecano Zeusowi z przydomkiem Nemejos. Poczatkowo sportowe, pózniej muzyczne.galazka bluszczu.

I s t m i n a - poswiecone Posejdonowi, laczyly zawodysportowe i muzyczne. galazka sosny

gimnazjony gmachy, w którychsklad wchodzily sale do nacierania oliwa czy piaskiem, sale do cwiczen (efebion), sale wykladowe, laznie z zimna lub goraca woda itp. Najistotniejsza czescia byla palestra-plac do cwiczen otoczony kolumnami. Wsklad gimnazjonu mogly wchodzic

równiez obiekty naukowe, biblioteki, liczne. portyki, a calosc usytuowana

byla w kompleksach parkowych.

Stadiony-Skladaly sie z biezni oraz widowni

umieszczonej na przylegajacym do biezni nasypie. Zawody hipiczne odbywaly sie na hipodromie,majacym ksztalt wydluzonej podkowy, pózniej elipsy.

Teatr- obecnosc w nim traktowano

nie tylko jako rozrywke, ale takze obowiazek o charakterze.religijnym.Wystawiane sztuki wychowywaly widza, pokazywaly wzory postepowania,dzialalnosc instytucji ustrojowych, czy wskazywaly na obowiazki wobec bogów i spoleczenstwa. Sztuki teatralne wystawiano w trakcie rozmaitych swiat religijnych- Wielkie i Male Dionizje w Atena oraz igrzyska wDelfach.

Budowle teatralne sytuowano w otwartej przestrzeni, jako obiekty amfiteatralne zalozone na planie kola. Skladaly sie one z:

o r c h e s t r y, tj. placu, na którym znajdowal: sie oltarz kultowy Dionizosa; miejsce dla chóru; .

p r o s c e n i u m, niskiej pokoi (sceny przeznaczonej dla aktorów;

s k e n e - budowli scenicznej, poczatkowo spelni ajacej funkcje garderoby dla aktorów, pózniej tła;w jej scianie miescilo sie3 drzwi dla aktorów;

t e a t r o n u, tj. wIdowni, otaczajacej koncentry cznie polowe orchestry,sytuowanej u podnóza zbocza; posiadal 78 rzedów z drewnianymi, pózniej kamiennymi siedzeniami i poziomy chodnik (diazomata), który dzielil widownie na 2 czesci; od strony orchestry wychodzily promieniscie schody dzielace ja na klinowate odcinki, tzw. kerkides;

p a r a d o s u, skrajnego przejscia w teatronie przeznaczonego dla chóru i gosci z 1 rzedów.

Inne obiekty

O l t a r z e o f i a r n e - najczesciej budowane z okazji wielkich zwyciestw badz innych wydarzen; znajdowaly sie zwykle przy agorach

lub w gimnazjonach.

C m e n t a r z e - sytuowano na granicy miasta lub poza obrebem murów.Najczesciej stawiano tu nagrobki w formie rzezb statuarycznych lub steli z plaskorzezbami

p o m n i k

H o r o log i o n (Ateny) - "wieza wiatrów" jest to zegar wodny polaczony z wieza meteorologiczna

L a t a r n i a m o r s k a (wyspa Faros) -

BUDOWLE RZYMU

Forum (fora) -glówny plac miasta sytuowany na przecieciu sie arterii komunikacyjnych; stanowil miejsce zebran publicznych, spotkan, sadów oraz handlu; otaczaly go gmachy publiczne.

Swiatynie -posiadaly cele otoczona kolumnami, które dzwigaly belkowanie. fasada jest glebokim kolumnowym portykiem; boczne sciany markowano pólkolumnami, umieszczenie na podwyzszeniu; poswiecenie 1 lub kilku bogom.

Bazyliki - byly budowlami o charakterze sadowo-handlowym.3-lub 5nawowe, zakonczone apsyda, w której.na podwyzszeniu znajdowalo sie miejsce dla sedziego badz wladcy.

Luki - zaliczaja sie do budownictwa triumfalne go; wznoszono z okazji zwyciestw i waznych wydarzen. w ksztalcie bramy z otworem przeloto wym, przez któr wjezdzali zwyciezcy wodzowie. posiadal 1 lub 3 przejazdy o mocno zaznaczonym luku opartym na osobnych impostach, przecho dzacym w filar. W filary bramy wtopione byly kolumny, pólkolumny, pilastry, belkowanie wienczyla rozbudowana attyka z napisem. Na szczycie ustawiano odlane z brazu grupy rzezbiarskie, Lico i podlucze zdobiono

reliefem historycznym.

Kolumna triumfalna byla typem pomnika monumentalnego. Na jej szczycie ustawiano zwykle posag osoby, której byla poswiecona.

Pomniki

Ołtarze

Termy - laznie prywatne i publiczne,w których sklad wchodzily salez basenami z zimna (frigidarium), ciepla (tepidarium) i goraca (caldarium) woda. istnialy dwa ciagi pomieszczen.termy miescily tez sale: gimnastyczne, do masazu, wypoczynkowe,

oraz biblioteki, czytelnie i dziedzince sportowo-spacerowe. Calosc kompleksu otaczaly ogrody. .

Budowle widowiskowe -obiekty, w których Rzymianie spedzali wolny czas.

Amfiteatry - sluzyly do walk gladiatorów, pantomimy i pokazów akrobatycznych. Posiadaly eliptyczna arene, wokól której wznosily sie miejsca dla widzów. Amfiteatry budowano na plaskim terenie jako budowle pietrowe,

dekorowane od zewnatrz arkadami.

Teatry -Uklad nawiazywal do teatru greckiego, Jesli obiekt stawiano na plaskim terenie, przestrzen pomiedzy widownia

a sciana zewnetrzna przeznaczano na schody, promenady czy sklepy.

Cyrki - sluzyly do wyscigów rydwanów. Mialy ksztalt silnie wydluzonej elipsy z jednej strony zakonczonej pelnym pólkolem, z drugiej - zamknietej prostym murem z bramami, skad wyjezdzaly zaprzegi. Na srodku biezni stal

niewysoki murek (spina), na którym umieszczano obeliski lub pomniki

Budowle inzynierskie

Drogi - dzielily sie na publiczne i prywatne (viae privatae).Drogi gwiazdziscie rozchodzily

sie z Rzymu i ich nazwa zwiazana byla z punktem docelowym Przy drogach staly kamienie

milowe, na których podrózni mogli odczytac nazwisko budowniczego, a także odleglosc liczona od Forum Romanum.

Mosty

Akwedukty

Budowle grobowe -Przybieraly róznorodne formy.

Budownictwo mieszkalne

Insule (insulae) -Byly domami wielorodzinnymi, wielopietrowymi ceglano-drewniane. Parter zdobily arkady, za którymi znajdowaly sie sklepy lub warsztaty. Piwnice pelnily funkcje magazy nów. Wewn znajdowal sie dziedziniec. Na

pietrach mieszkania - lepsze od strony dziedzin ca, gorsze -od ulicy. Poszczególne pokoje uszeregowane byly wzdluz korytarza. Mieszkanie skladalo sie z malego korytarza i 3 dwa ostatnie nie posiadaly naturalnego oswietlenia

Domy jednorodzinne, tzw. domus -Nalezaly do bogatego mieszczanstwa i arystokracji. Posiadaly plan zazwyczaj wydluzonego prostokata. Dom byl "odwrócony" od ulicy (slepy mur,brak okien), a zwrócony do wnetrza zalozenia.

Podstawowe pomieszczenia

a t r i u m - najwazniejsza czesc, w której koncentrowalo sie zycie. rodzaj wewnetrznego dziedzinca z otworem posrodku zadaszenia, na jego srodku znajdowal się basen na wode deszczowa, tzw. i m p l u v i u m. Tu umieszcza no kapliczke poswiecona Larom (bóstwom opiekunczym). Wokól atrium rozniieszczone

byly c u b i c u l e-sypialnie. Na glównej osi znajdowal sie najwazniejsz pokój - t a b l i n u m przeznaczony dla pana i pani domu.Przylegaly do niego 2 otwart pokoje,zw skrzydlami - a l a ( e ). Obok tablinum t r i c l i n i u m-jadalnia.W czesci tylnej domu rozciagal sie h o r t u s (ogród) lub p e r y s t Yl-ogrodowy dziedziniec otoczony portykiem.Calosc konczyla e k s e d r a - pólokragla nisza z lawa. .

Do ogrzewania domów uzywano wegla drzewnego, który spalano w koszach z brazu. W oknach wieszano plótna, skóry lub zakladano okiennice. Podloga wykladana byla kostka porfirowa, marmurem lub mozaikami, a sciany zdobiono malowidlami w tzw. czterech stylach pompejanskich. Mebli bylo niewiele

Willa byla wyrafinowana wersja domus. Stawiano je na obrzezach miast lub byly wiejs kimi posiadlosciami patrycjuszy.-rozbudowany plan zalozenia,sytuowanie pokoi wjednej linii za portykiem oraz zwrócenie perystylu.w strone ogrodów czy parków obfitujacych w kaskady, wodotryski i strumienie. róznorodne pawilony, letnie sale jadalne, lazienki czy urzadzenia sportowe.

Rezydencje cesarskie

MIASTO GOTYCKIE

W Polsce powstanie miasta wiazalo sie z dokumentem lokacyjnym, w którym wlasciciel miasta zrzekal sie uprawnien sadowych na rzecz osadników.Przejmowal je zasadzca wraz z lawni kami. W zaleznosci do kogo nalezal grunt miasta, nazywano je królewskimi

lub prywatnymi .Przy zakladaniu polskich miast opierano sie na prawie niemieckim ktore bylo zredagowane w kilku wersjach-przywilej dla miasta Magdeburga w 1188 r.jego elementami bylo: wprowadzenie czynszu pienieznego w miejsce zobowiazan rzeczowych, wlasny samorzad oraz wlasne sadownictwo.

Status prawny lokowanych wówczas miast wzorowany byl na ustroju Magdeburga oraz jego wariantach - Srody Slaskiej (1223) oraz Chelmna

(1233). Na prawie magdeburskim najwiecej m'ast powstalo w Malopolsce, Wielkopolsce i na Slasku, a na chelminskim - na Pomorzu Gdan skim,Mazowszu, Kujawach i w Prusach. W XII w. pojawilo sie na Pomorzu Zach prawo lubeckie

Funkcja mieszkalna

Poczatkowo domy wznoszono z drewna, pózni~ byly one murowane.

Fr kamienice byly ciasno stloczone; posiadaly konstrukcje rydlowa; W Hiszp zabudowa kamienicy skupiona byla z trzech stron wokól

wewnetrznego patia. Czwarta strone stanowil mur z wejsciem/ W Krak-dom byl podpiwni czony; parter miescil sien, kuchnie i izbe

mieszkalna, pietro-izby mieszkalne; dól na cele handlowe. przedproza (taras).

W Gdansku - typ domu z wysunieta przed elewacje piwnica, nad która znajdowalo sie przedproze. Z tarasu wejscie prowadzilo

do reprezentacyjnej sieni. Górne kondygnacje zajmowaly mieszkania.Na poddaszu skladowano towary handlowe.

Funkcja handlowa

Najwieksza organizacja handlowa w sredniowiecznej Europie byla Hanza -stowarzy szenie miast pólnocnych Niemiec od pol XII w. Wwieku XIV przeksztalcone w Zwiazek Miast

Hanzeatyckich. dzielila sie na grupy:

Londynska (Flandria) - utworzona przez kupców z Brugii przywozacych welne z Anglii. W XIIIw.dolaczyly Ypres i Lille-przeksztalcenie w Hanze Flandryjska. Zrzeszala 15 miast; podgrupy: brugijska, ipryska i wallonska.

17Miast -drugie stowarzyszenie kupców flandryjskich,z glównym miastem Arras. sprzedaza sukna na jarmarkach w Szampanii

Pólnocnoniemiecka, zw Zw i a z k i e m Mi a s t H a n z e a t y c k i c h-Tworzyli ja kupcy

z Niemiec pólnocnych, którzy posredniczyli w wymianie towarów miedzy zachodnia a póln-wsch Europa..Podstawa dzialalnosci Hanzy byl zwiazek miast wendyjskich-Lubeki,.Wismarku, Roztocku i Strzalowa. Wsród polskich miast do Hanzy nalezaly glównie osrodki nadbaltyckie oraz Kraków, Wroclaw i Torun.

Handel w miastach zwiazany byl z istnieniem praw handlowych.

Prawo skladu -przywilej nadawany wybranym osrodkom przez panujacych, na mocy którego obcy kupiec przyjezdzajacy do miasta musial wystawic towar na sprzedaz. wzgledne prawo

skladu -kupiec, który nie sprzedal towaru, mógl wywiesc go dalej, bezwzgledne prawo skladu - musial sprzedac wszystko, lub zostawic dobra w skladzie miejskim. Istnialo takze prawo skladu

na okreslone towary, np. sól. Pierwszym miastem polskim, które otrzymalo to prawo byl Wroclaw (1274), nast Kraków (1306). Posiadanie przez dany osrodek prawa skladu przyczynialo sie do jego rozwoju i do wzbogacenia sie kupiectwa.

Przymus drozny- obowiazek do korzystania przez kupców z okreslonych dróg, przy których znajdowaly sie komory celne.

prawo mili -sprawowalo kontrole

nad handlem lokalnym.

jarmarki -odbywaly sie 1 w roku, w stalym miejscu, w zwiazku ze swietem koscielnym. Kupcom gwarantowano na ów czas liczne przywileje,Uzupelni jarma byly targi. .

Handel w miastach odbywal sie na rynku glównym lub rynkach pomocniczych,

np. solnym, rybnym

obiekty handlowe - kramy, w których grupowaly sie poszczególne branze. Byly to waskie, murowane budynki mieszczace sklady oraz mieszkania dla kupców. Przykrywano je jednym wspólnym dachem. W miastach, w których

handel suknem odbywal sie na wieksza skale, zespoly kramów sukienników nazywano sukiennicami. Do sprzedazy sluzyly takze

kramy sloneczne - stragany oraz jatki -lawy, nie przykryte dachem. Handel tranzytowy odbywal

sie w kantorach domowych. Rzemieslnicy oferowali wyroby w warsztatach lub przydomo wych sklepach, placac radzie miejskiej

specjalny czynsz. Waznymi obiektami usytuowa nymi na rynku byly gmachy Wagi, mieszczace urzad miar, w którym wazono i mierzono przywiezione towary, w celu pobrania oplaty.

Funkcja administracyjna

Osrodkiem wladzy miejskiej byl ratusz.Miescil kancelarie,skarbce,sale rady, lawników, sale dla strazy miejskiej, izby burmistrza, w podziemiach

zas areszt, a takze piwiarnie.Byly yo wysokie wieze, spelniajace role punktów obserwacyjnych,

ale tez symbolizujace samodzielnosc i niezalezn osc miasta. obok r stawiano kamienice "specja lne" , na archiwa lub sale kupieck wykorzystyw do zebran towarzyskich elit miasta. Czasem w gmachu r znajd sie wydzie pomieszcz do handlu.

Funkcja obronna

miasta otoczano murami obronnymi poprzedzo nymi fosa. Mury posiadaly baszty i bramy. Bramy sytuowano na szlakach komunikacyjnych lub handlowych i wyposazano w mosty zwodz one.Baszty mogly przybierac rózne ksztalty, np. cylindryczne lub otwarte od strony miasta, dzielila je odleglosc ok. lOO-200m. W ciagu wieków mury ulegaly modernizacji, np. .poprzez dodanie przedbramia lub barbakanu Na koronie muru przebiegal osloniety od strony wewn ganek dla obronców, zwienczony zebatymi blankami (krenelazem). Podczas ataku montowano na zewnatrz murów hurdycje-drewniane ganki z otworami w podlodze, stanowiacymi wyrzutnie pocisków lub wrzacych cieczy (zastapione konstrukcja stala - machikulami-kamiennymi

gankami na kroksztynach).

Nastapil tez rozwój zamków obronnych. Rozróznia sie zamki w zaleznoscI od uksztalto wania (nizinne, wyzynne), w stosunku do istriiejacego osadnictwa (z nie sprzezony z fortyfikacjami miejskiIlli, z sprzezony z miastem, z znajdujacy sie w obrebie fortyfikacji) oraz ze wzgledu na przynaleznosc (zamki panstwowe i prywatne -. Posiadaly regularne

lub nieregularne zalozenia. Elementy zamków: wieze(glówna, mieszkalne, bramne), dom wielki,

kaplice oraz ciag murów obwodowych poprzedza ny murem zewn, fosa z mostem zwodzonym.

Funkcja rzemieslniczo - produkcyjna

Produkcja rzemieslnicza skupiona byla w warsztatach zlokalizowanych w dolnych partiach domów. Warsztaty mechaniczne, korzystajace

z sily wody sytuowano poza murami miejskimi. Wokól nich powstawaly osady. Rzemieslnicy zrzeszali sie w organizacjach, tzw. cechach

Podstawowym celem, byla obrona interesów

rzemiosla w warunkach konkurencji i sprze cznosci interesów miedzy rzemieslnikami

a kupcami,reglamentowaly produkcje i wplywaly na jej zbyt,ustalaly ceny na wyroby, nadzorowaly jakosc,prowadzily walke z tzw. partaczami.

Obok celów zawodowych cechy wyznaczaly sobie takze inne, np. religijne. Posiadali w kosciolach miejskich wlasne kaplice, lub tez wznosili swoje wlasne fary. Wspólnie obchodzili swieta i uczestniczyli w procesjach, mieli

swojego patrona i sztandar cechowy. Czlonkowie cechowi prowadzili wspólne zycie towarzyskie i uczestniczyli w organizowanych dla nich rozrywkach.,pomagali zubozalym czlonkom, wyplacali zapomogi chorym, opiekowali sie wdowami rzemieslników. Wszystkich tez laczyl obowiazek wojskowy -w razi niebezpieczenstwa

mieli bronic okreslonego fra murów miejskich,w czasie pokoju-dbac o jego dobry stan.

Funkcja religijna

miasta byly osrodkami kultu religijnego.

Istotna role odgrywal w nich kosciól biskupi - katedra,oprócz f rel miala znaczenie polityczne -koronacje i pochówki Wladców W miescie istnialy tez: kosciól parafialny, wokól którego zakladano cmentarz, oraz koscioly zakonne

---