Wykład z HKS, 15.02.07

EGIPT

główne ośrodki : Heliopolis, Abydos, Dolny Egipt (Sakkara, Giza, Memfis), Środkowy Egipt (Beni-Hassan) , Teby, Deir-el-Bahari, Abu Simbel, Tell-el-Amarna, Edfu, File, Dendera, Aleksandria

Starożytny Egipt - sztuka związana z Nilem jako z rzeką życiodajną, Nil traktowany jest jako bóstwo, gleby Nilu zapewniały urodzajną ziemie.

W 3200 r. p.n.e Namer (Nermer,Menes) zjednoczył górny i dolny Egipt, ten moment zjednoczenia pokazany jest na jednym z najstarszych zabytków egipskich `Palecie Nermera'.

„Paleta Nermera” - ( pokazana w sposób symboliczny - jest postać władcy Egiptu Górnego który trzyma postać władcy Egiptu dolnego za włosy, trzyma w ręku maczugę i ma taką charakterystyczną czapke, na palecie także m.in. pojawia się ptak, szyje zwierząt są złączone - to oznacza zjednoczenie Egiptu);

W całej historii Egiptu były 32 dynastie, 20 pierwszych dynastii jest najważniejszych, one wpłynęły na kształtowanie historii Egiptu, ukształtowały główne elementy związane z zabytkami.

Sztuka egipska do 19 w. była nieznana, oglądano tylko pozostałości materiałów, nie potrafiono nic powiedzieć na temat historii Egiptu bo z hieroglifów nie dało się nic odczytać.

(na początku 19 wieku Napoleon wyruszył na wojnę pod piramidy z całą rzeszą żołnierzy i m.in. z naukowcami i wtedy podczas tej wyprawy zostaje odkryty KAMIEŃ Z ROSETTY (podzielony na 3 części, każda z tych części jest pisana jak gdyby w innym języku najwyższa część zapisana jest hieroglifami, środkowa zapisana jest demotykiem (grecki jakim posługiwał się lud,slang), a najniższa greckim) Francuski uczony porównał te wszystkie języki i tak odczytał hieroglif, wtedy zaczęły odkrywać się tysiące papirusów, można było hieroglify odczytywać na podstawie tych papirusów, i wtedy zaczęto systematyzować całą historie starożytnego Egiptu. 19 w nazwano wiekiem przełomowym przy poznawaniu hist. starożytnegi Egiptu.

Historie Egiptu podzielono na okresy :

Okresy w Egipcie : 1) starego państwa 2) średniego państwa 3) nowego państwa

Z papirusów odczytano m.in. że wszystkie cywilizacje rozwijały się w oparciu o wodę (NIL) i religię (kult bogów), religia kształtowała życie w st. Egipcie. Kult rel - stanowi podstawy dla funkcjonowania państwa.

• (Czapki)Korony egipskie - biała, czerwona, łączona

• Faraon - bóg na ziemi, łącznik pomiędzy ludźmi a bogami, kult faraona

Czapka pokazuje element rozwoju politycznego ponieważ wtedy kiedy jeszcze nie nastąpiło zjednoczenie, wówczas władcy tych poszczególnych organizmów mieli różne czapki (władca górnego Egiptu miał taką stożkową czapkę a władca dolnego miał inną, podczas zjednoczenia połączono te czapki `czapka łączona' , zakładane na najważniejsze uroczystości, wyraźny symbol faraona.)

W każdym państwie-mieście wykształciły się ośrodki kultów religijnych (każde p-m miało swoich bogów), religia politeistyczna,

Gdy odczytywano te papirusy stwierdzono że w niektórych ośrodkach na terenie Egiptu powstały tzw. Triady (trójce), jeden bóg w 3 postaciach,

miejsca w których oddawano kult danym bóstwom:

Heliopolis (helio-słońce polis-miasto,`miasto słońca', najstarszy ośrodek ) : Bóg Słońca występuje w 3 postaciach : Chepri (słońce wschodzące), Re (słońce górujące), Atum (słońce zachodzące)

Abydos - Ozyrys (mąż; bóg podziemia), Izyda (żona), Horus (dziecko) -cała trójka w jednej postaci.

Memfis (stolica starego państwa, w okresie starego państwa) Ptah, Sachmet, Nefer-Tum

Teby (Za czasów wczesnego Średniego Państwa (XI dynastia) Teby stały się stolicą Egiptu) - Amon (Re) - (konflikt rang pomiędzy wyżej stojącym w hierarchii bogiem Re i niżej stojącym bogiem Amonem,więc aby wyjść z konfliktu który bóg jest ważniejszy Egipcjanie połączyli tych dwóch bogów w jedność; bóg który się narodził z konfliktu), Mut, Chonsu.

Bogowie którzy rządzili byli pokazywani nie tylko w postaci figuralnej ale również w postaci zwierząt :

Amon - Re - krąg słoneczny

Horus - jastrząb (sokół), Paleta Nermera - uważa się że ten bóg należał do najstarszych bogów egipskich bo pokazany już w momencie zjednoczenia Egiptu.

Chepri - skarabeusz

Chnum - baran Apis - byk (Memfis) do dziś na terenie Egiptu zachowało się wiele cmentarzy w których składano świętego byka)

Anubis - szakal (pies) Bastet - kotka

Thot - ibis Sobek - krokodyl

Życie pozagrobowe, balsamowanie (aby zachować ciało do przyszłego życia), wiara w dostąpienie życia wiecznego poprzez zachowania całego ciała człowieka,

Zmarli powinni posiadać `dom' wyposażony w sprzęty

Anubis - przewodniczy balsamowaniu,

4 fragmenty papirusów które pokazują jak przechodzi człowiek z życia doczesnego do życia wiecznego : 1) moment balsamowania przez Anubisa,

2) (przewożone ciało)`święta barka na wodach Pól Elizejskich', 3)`Ważenie duszy z piórkiem bogini Maat'(na jednej szali serce na drugiej piórko,jak serce przeważy to dobrze jak piórko to źle (zostaje się pożartym),gdy szale będą na równi - idziemy na Pola Elizejskie - coś w rodzaju czyśćca), `Sąd Ozyrysa' , Ozyrys trzyma m.in. `Krzyż Ann' - symbol życia wiecznego.

Grobowce, ewolucje piramid (piramidy - ważny element religii)

• mastaby - budowla naziemna, na planie prostokąta, z wewnętrznym ciągiem korytarzy, przykryta płaskim dachem, w ostatniej komorze znajdowało się zabalsamowane ciało w sarkofagu, tam znajdowały się także wszelkie przedmioty które miały służyć człowiekowi w przyszłym życiu

• piramida schodkowa - ustawienie jednej na drugiej, malejącej ku górze

mastaby i piramida schodkowa stworzyły - Sakkare (pierwsza wielka metropolia faraonów) - w Sakkarze : piramida schodkowa - Dżosera)

• Giza - piramida Cheopsa, Chefrena, Mykerinosa - ostrosłupowe.

Cheopsa : budowana z kamienia, w całości kiedyś była okryta okładziną kamienną, zorientowana jest zgodnie z kierunkami świata, zaliczona została przez starożytnych Greków za jeden z Siedmiu Cudów Świata.

Chefrena : można powiedzieć że jest bardziej cenna niż piramida Cheopsa bo został tu zachowany cały kompleks związany z przygotowaniem do życia wiecznego, przed piramidą znajduje się świątynia balsamowania (tam balsamowano), oraz Sfinks (niektórzy uważają że jest podobizną faraona Chefrena), zwierze (lew-siła) + głowa człowieka (mądrość),

Te piramidy kończą okres starego państwa, okres panowania IV dynastii.

Okres średni - Beni-Hasan (nekropolia), powstają grobowce skalne

Okres nowy - Nowe Państwo (tebańskie) - około 1567-1085 roku p.n.e - panuje 18, 19 i 20 dynastia, złoty okres.

Świątynia jako obiekt kultowy, Teby-stolica nowego państwa, Teby wschodnie-żywych, Teby zachodnie-zmarłych.

Kanon świątyni egipskiej (zaczął się w Tebach)

1. przystań (do której lub od której dobijała barka)

2. aleja sfinksów

3. obeliski (w Egipcie zachowało się ich niewiele gdyż były wywożone do Europy,np. bazylika świętego Pawła)

4. pylony (bramy przed którymi zatrzymywali się ludzie niższego szczebla, niższe warstwy)

5. dziedziniec kolumnowy - tu miała wstęp arystokracja i kapłani

6. sala hypostylowa - stworzona z kolumn prawie w całości, sala modłów, wstęp tylko dla faraonów i kapłanów, sala pozbawiona oświetlenia

7. cela bóstwa - składano tam posąg boga i świętą barkę, wstęp - faraon i kapłani

8. pomieszczenie kapłańskie

Świątynia egipska - obniża się w stronę celi bóstwa akcentując najświętsze miejsce w świątyni

*Świątynia Narodzenia w Luksorze - jedna z pierwszych świątyń która zachowała ten kanon, w niej narodził się nowy bóg z połączenia Re i Amona, siedzące monumentalne postacie faraona przed wejściem do świątyniami, kolumny nawiązują do roślinności, do papirusów.

*Świątynia Amona (Re) w Karnaku - największa świątynia Egipska jaka się zachowała.

Aleja baranów istniała pomiędzy świątynią Amona i Św. Narodzenia .

Święte Jeziorko - dla kultu religijnego.

Drugi obszar występowania świątyń - Deir-el-Bahari

Świątynia Hatszepsut - świątynia skalna, tarasowa, wykuta w skale, jedna z największych świątyń egipskich, Polscy archeolodzy (polska misja archeologiczna) zrekonstruowali na podstawie milionów kamieni tą świątynie (polski znaczny wkład, prof. Michałowski)

Mniejsze świątynie to np. Teby zachodnie - Ramesseum (kompleks świątyń pobudowanych przez Ramzesa II w Tebach Zachodnich), kolosy Memnona (posągi faraona Amenhotepa III z XVIII dynastii wysokości 20m, jest to jedyna zachowana część świątyni grobowej tego faraona)

Dolina królów była rozwinięciem grobowców skalnych (dolina położona na terenie Teb Zachodnich będąca miejscem spoczynku królów Egiptu w okresie od XVIII do XX dynastii. Faraonem nakazywali budowę swoich grobowców w dolinie, z dala od znanych nekropoli. Grobowce, wznoszone w tej dolinie, to wykute w skale kaplice grzebalne. Niestety, już w czasach współczesnych faraonom, wiele grobów zostało otwartych i ograbionych).

Grobowiec Tutenchamona - jedyny niesplądrowany (świadczą o tym nienaruszone, niezłamane pieczęcie kapłańskie), młody faraon w nim pochowany, umarł mając 18 lat, Teby zachodnie, ogromne bogactwo

Ramzes II - największy władca Egiptu (podbił ona Nubie)

Abu Simbel (Nubia), świątynia skalna Ramzesa II i jego żony Nefertari.

świątynia Ramzesa - skalna

Faraon Ehnaton - aby ograniczyć władze kapłańska wprowadził kult jednego boga,miała nim być widzialna tarcza słoneczna, reformacja, utworzył nową stolicę, po jego śmierci znowu politeizm.

Rok 330 p.n.e wymarcie 20 dynastii, kończy się najważniejszy okres w historii Egiptu.

Gdy wymiera 20 dynastia na tereny Egiptu przybywają Grecy.

Hellenizacja kultury egipskiej przez Greków, ale nie narzucali własnych bogów

Edfu - świątynia Horusa

Dendera - świątynia bogini Hathor (okres grecki)

Nowa stolica - Aleksandria (Egipt podbił Aleksander Wielki) wprowadzenie przez greków bibliotek, gimnazjonów, wysoki poziom naukowy Grecy chcieli narzucić Egipcjanom.

Biblioteka Aleksandryjska - najstarsza i największa, m.in. papirusy z całej historii Egiptu są tam zgromadzone. (Kleopatra wtedy była faraonem)

Przełom I w. p.n.e. a I w. n.e. Rzymianie podbijają Egipt, narzucają własnych bogów, I w n.e narodziny chrześcijaństwa, najwcześniejsze obrządki chrześcijańskie narodziły się w Egipcie, jedyny bóg jakiego przyjęli rzymianie to była bogini Izyda

File - świątynia bogini Izydy (okres rzymski), sanktuarium zamknięte w czasach cesarza Justyniana (VI n.e , w okresie cesarstwa bizantyjskiego)

• obrządek koptyjski

koniec historii Egiptu około roku 640 kiedy na obszary Egiptu dochodzi nowa religia - islam.

7 wiek - zakończenie hist Egiptu

MEZOPOTAMIA

Mezopotamia (między-rzekami - między Tygrysem i Eufratem), losy związane z ciągłymi wojnami i podbojami przez to do dziś na tamtych terenach zachowała się nie wiele zabytków, a także te budowle były nietrwałe gdyż były budowane z gliny suszonej na słońcu która się rozsypywała.

Okres sumero-akkad IV-II p.n.e, Ur, Uruk, Lagasz, z Ur pielgrzymował Abracham, wysoko rozwinięta cywilizacja oparta m.in. na hodowli, handlu, rolnictwie, komunikacji ale również literatury - Gilgamesz)

Sumerowie tworzą typ budownictwa jakim jest Ziggurat (przypomina piramidę schodkową ale różni się tym że piramida była tylko grobowcem a w przypadku Zigguratu, oprócz tego że był grobowcem - na szczycie znajdowała się świątynia ) - schodkowo ukształtowane platformy ze schodami lub rampami. (Ziggurat w Ur.)

Okres starobabiloński (babilończycy zaatakowali sumerów, bardzo dużo z ich kultury przejęli)III-648 p.n.e. Babilon

Babilon (dolne dwurzecze), w okresie szczytowego rozwoju -> najazd plemion (Asyrejczyków) którzy zrównali go z ziemią, zaczynają tam rządzić. Jednak Babilon się stopniowo odbudowuje i uderza na Asyrie - zrównanie z ziemią, zniszczenie największego miasta -> Niniwy.

Okres asyryjski - 2000 - 614 p.n.e, Chorsabad, Niniwa

Okres nowobabiloński 1000-539 r p.n.e

Upadek kultury Dwurzecza - podbój przez Persów 539 p.n.e (Iran - spadkobierca Persji)

Zabytków niewiele; sporo zachowało się z rzemiosła artystycznego:

Okres sumeryjski `Sztandar z Ur' (jakaś uczta)

Okres starobabiloński `Stela Hamurabiego' - kodeks prawa (1wszy na świecie kodeks prawny), Bóg Szamasz nadaje Herodowi berło jako symbol władzy, poniżej pismem klinowym spisane prawo.

Okres asyryjski - powstanie warownych miast wewnątrz których znajdują się święte okręgi i pałace oraz ogrody.

Lamassy ? - figury strażników (uskrzydlone byki z twarzami ludzi)

Pozostałości reliefów z pałacu w Niniwie - sceny wojenne,z polowań

`Umierająca lwica' - pozostałości reliefu z pałacu Asurbanipola w Niniwie.

Okres nowobabiloński

Babilon - brama procesyjna, glazurowa cegła z wizerunkiem smoków oraz lwów,

Wiszące ogrody Semiramidy - jeden z siedmiu cudów świata (lista Filonu z Bizancjum opisywana przez Herodota)

Persepolis (okres perski), ruiny pałacu Cyrusa.

Trzecia kultura - kultura morza Egejskiego, tworzą ją ludy żyjące w obrębie Morza Egejskiego

1)kultura cykladzka (wybrzeże małoazjatyckie), charakterystyczne dzieła tzw. Idole - niewielkie, stypizowane formy rzeźbiarskie (Troja, Akrotiri)

Thera (Santorin) wyspa,w starożytności ulegla zniszczeniu, pozostałości malowideł ściennych w Akrotiri (pokój dam, pokój lilii, zapasy)

Troja,znana z literatury, koń trojański, Homer

2)Kultura kreteńska -charakterystyczne budownictwo pałacowe, Knossos, Fajstos, Malli, pow. 180 x 130, złożony plac zabudowy, obiekty zgrupowane

Budownictwo pałacowe, bez murów obronnych, duże przestrzenie, o skomplikowanych planach zabudowy, wielopoziomowe.

Pałac Knossos - największy w tej kulturze, pałac łączony z mitami o Minosie, Minotaurze, Dedalu, Ikarze, Tezeuszu, Ariadnie.

3) Kultura (mykeńska) helladzka (na lądzie stałym, głównie Peloponez),dominuje w tej kulturze budownictwo warowne (cytadele-posiadały zazwyczaj 1 lub 2 wejścia (bramy) bo tworzenie takiej dziury w murze osłabiało mury) cytadela w Mykenach i Tyrynsie

Akropol (wzgórze na którym znajduje się rezydencja)

Mykeny - brama Lwów prowadzi do cytadeli w Mykenach

Mykeny - mury cyklopowe (warowne) do 17 metrów grubości, uważano że stworzyli je cyklopi

Skarbiec Atreusa (grób Agamemnona) (na rzucie koła, przykryte pseudo kopuła),

Megaron -występowało w kulturze mykeńskiej we wszystkich założeniach cytadel,w środku w akropolu znajdowała się sala reprezentacyjna, w środku którego stało palenisko z boku paleniska znajdowały się 4 kolumny; na zewnątrz wzmacniano ją trzema palikami, wolna przestrzeń - służyła do cyrkulacji powietrza które szło od paleniska.

staje się on pierwowzorem dla świątyni greckiej.

Wykład 2, 27.02.07

Początek architektury, sztuki greckiej datuje się na przełom 8 i 9 wieku p.n.e

Lata 1200 - 800 - 4 wieki które są puste, jest przeskok, tzn. wieki ciemne, puste, za mało materiału archeologicznego który wskazywałby co się działo wtedy na kontynencie europejskim.

świątynie greckie wykształciły się z form megaronu mykeńskiego.

Wg Greków świątynia była domem bóstwa, mieściła jego posąg, przedmioty liturgiczne, ewentualnie mały skarbiec; wierni gromadzili się na zewnątrz, na dziedzińcu wokół ołtarza. Wykształciły się dwa podstawowe typy świątyń: w porządku doryckim (w Grecji lądowej i tzw. Wielkiej Grecji) i w porządku jońskim (w Azji Mniejszej); świątynie w porządku korynckim powstawały dopiero później, w okresie hellenistycznym i rzymskim. Świątynie były wznoszone na trzystopniowym cokole (tzw. krepidoma), składały się z pronaosu (pomieszczenia na tyłach mieszczące skarbiec). Miały prostokątny rzut zorientowany wg stron świata na osi wsch.-zach., wejście było zawsze od wsch. Przekrywał je dach dwuspadowy oparty na belkowaniu złożonym z trzech elementów: architrawu, fryzu i gzymsu, belkowanie spoczywało na kolumnach z przodu i z tyłu (w małych świątyniach) lub w dużych świątyniach na obiegającej wokół kolumnadzie (tzw. perystaza).

Typy świątyń : na antach, prostylos, amfiprostylos (mała świątynia z portykiem czterokolumnowym z przodu i z tyłu, np. Nike Apteros na Akropolu), peripteros, dipteros, monopteros (tolos)

Porządki (style) greckie : dorycki (od plemion dorów, które w zasadzie stworzyły tą właściwą cywilizacje grecką), joński (który narodził się w Jonii), koryncki ( narodziła się w okolicach Koryntu, najbardziej dekoracyjny)

Okresy : związane z wydarzeniami historycznymi : archaiczny ( kończy się wojnami perskimi), klasyczny (złoty wiek, do momentu podboju Grecji przez Aleksandra Wielkiego), hellenistyczny (punkt ciężkości rozwoju kultury greckiej przenosi się z terenu europejskiego na tereny azjatyckie, ponieważ Aleksander Wielki podbija znaczną część Azji).

Archaiczny : podstawowy typ budownictwa - świątynia, gdyż kult i religia są podstawą rozwoju cywilizacji greckiej. Ten kult i religia przejawiał się w różny sposób; gdy wykształca się kult religii trzeba było stworzyć obiekt w którym ten kult mógł być oddawany, więc tworzą się świątynie.

Gdy Grecy zaczęli tworzyć świątynie, odwoływali się do kultury mykeńskiej, do megaronu który był prototypem świątyni greckiej.

Świątynia na antach - nawiązuje wyraźnie do megaronu, tylko różni się tym że w pomieszczeniu reprezentacyjnym w którym w megaronie znajdowało się palenisko, palenisko zostało wyrzucone a to miejsce zajął posąg Boga (w świątyni) - czyli powstało pomieszczenie nazwane celą - w którym stał posąg boga, drugim pomieszczeniem był przedsionek do którego wyrzucano kolumny które kiedyś w megaronie się znajdowały.

Rozwój świątyń, począwszy od świątyni na antach polegał na dodawaniu kolumn,

8 przykładów świątyń greckich - świątynie oparte na rzucie prostokąta, a 2 świątynie tzw. Tolosy na rzucie koła.

Typy świątyń greckich: 1. Świątynia w antach 2. Świątynia o podwójnych antach. 3. Prostylos. 4. Amfiprostylos (4 z przodu i 4 z tyłu) 5. Peripteros (kolumnada otaczała cele dookoła) 6. Pseudoperipteros. 7. Dypteros. 8. Pseudodypteros. 9. Peripteros. 10. Pteripteros okrągły. 11. Monopteros.

* Świątynie charakteryzujemy wg typów i wg styli

Porządek dorycki pokazuje pewne proporcje pomiędzy poszczególnymi kolumnami, (im bardziej rozwijały się style tym bardziej smukłe). W porządku doryckim nie ma bazy, w korynckim i jońskim się pojawia, głowice są za każdym razem inne, i wyznaczają dany styl, belkowanie (liczy się od końca głowicy do samej góry). Wyraźne różnice w belkowaniu doryckim a jońskim i korynckim.

W doryckim kolumny są kamelowane (nacięcia, technika zdobnicza) , trzon kolumny dochodzi do głowicy - głowica - rodzaj poduszeczki i płytki (echinus i abakus)

Belkowanie - konstrukcja ułożona na kolumnach i ścianach budowli, składało się z architrawu (spełniał funkcje konstrukcyjną), fryzu (składa się z tryglifów i metopy, tryglif wyraźnie nawiązuje do megaronu, tam były trzy drewniane paliki które podtrzymały konstrukcje dachową, tu paliki są zastąpione takimi nacięciami; Wolna przestrzeń która była w megaronie i służyła do cyrkulacji powietrza, - w świątyni zastąpiona została metopą (miejsce w którym Grecy umieszczali dekoracje).

i gzymsu (Gzyms poziomy plus 2 gzymsy poprzeczne tworzą przyczółek (trójkątny), jego wnętrze to tympanon (tu grecy także umieszczali dekoracje, płaskorzeźby, tło dekoracji w świątyniach greckich stanowiły sceny mitologiczne).

Porządek koryncki i joński - pojawia się baza

W jońskim głowica w kształcie zwiniętych rogów barana,

w korynckim - motyw liści akantu. (akant - podstawowa roślina która istnieje w basenie morza śródziemnego)

Joński - świątynia Artemidy w Efezie

Koryncki - Zeusa Olimpijskiego w Atenach

Następnie zarówno w jońskim jak i korynckim zmienia się element fryzu.

W doryckim mieliśmy tryglify i metopy - ograniczone było pole do dekoracji, natomiast teraz fryz staje się gładki, więcej płaskorzeźb można tam umieścić, większe pole do dekoracji.

Grecy polichromowali (malowali) swoje świątynie, kolory - granat, czerwień, czerń.

Ornamenty - charakterystyczne dla każdego z okresów, motyw lub zespół motywów zdobniczych stosowany w architekturze i innych sztukach plastycznych (geometryczne, roślinne, zwierzęce), różnorodne ornamenty: spirale, meandry, akant, palmeta, rozeta, astragal ??, ząbki, perełki, kimationy? (wole oczka)

Oddawanie czci głownie poprzez rywalizacje (sportowa, teatralna), czego wynikiem są igrzyska (zmagania), nie mylić z olimpiadą która była okresem pomiędzy igrzyskami. 1wsze igrzyska odbyły się w 776 r p.n.e. na terenie Peloponezu, w Olimpii.

Olimp - góra

Olimpia - miasto

2 Formy - igrzyska o charakterze panheleńskim (rywalizacja wyżej stojąca; między państwami-miastami - w nich obowiązuje zasada zawieszenia broni), oraz o charakterze regionalnym (zasada zawieszenia broni nie obowiązuje)

Niemal każde z greckich miast organizowało swoje zawody sportowe często o zasięgu lokalnym, odgrywające role eliminacji do igrzysk o zasięgu ogólnokrajowym. Wśród tych najważniejszych, tuż za olimpijskimi, stały igrzyska o mniejszym prestiżu.

Każde ku czci poszczególnego boga.

1. Igrzyska nemejskie. (wg. mitologii ustanowił je Herakles - 12 prac Heraklesa, jedną z tych 12 prac Heraklesa było zabicie lwa który grasował w okolicach Nemei, Herakles zwrócił się z prośba do Zeusa aby mu pomógł, zabija tego lwa a na pamiątke ustanawia tutaj igrzyska, jednocześnie po zabiciu lwa ściąga z niego skórę która odtąd staje się jego atrybutem, w ręce będzie trzymał maczuge, po atrybutach poznajemy bogów i ikonografie świętych). W pierwszym okresie były religijnym świętem ku czci Zeusa. Od roku 573 p.n.e. nabrały, podobnie jak igrzyska olimpijskie, charakteru uroczystości religijno-sportowych. Rozgrywano je w Nemei (Argolida na Peloponezie) co dwa lata, w drugim i czwartym roku Olimpiady. W programie sportowym znalazły się biegi (dromos, diaulos, dolichos, hoplites dromos), wyścigi wierzchowców i rydwanów, pięciobój, zapasy, pięściarstwo i pankration. Prawdopodobnie odbywał się też agon muzyczny.
   Startowali mężczyźni podzieleni według wieku na trzy grupy. Zwycięzcy otrzymywali wieniec dębowy bądź, jak uważają inni historycy, wieniec z bluszczu.

2. Igrzyska istmijskie (koło Koryntu). Organizowane ku czci boga mórz - Posejdona, w Istmie na Przesmyku Korynckim (połączenie Peloponezu ze stałym lądem). Odbywały się co dwa lata (w drugim i czwartym roku Olimpiady), prawdopodobnie od przełomu VII i VI w. p.n.e. Trwały cztery dni i obejmowały biegi (prosty, podwójny, długi i w uzbrojeniu), pięściarstwo, pankration, wyścigi wierzchowców, wyścigi rydwanów czterokonnych, regaty łodzi wiosłowych, pentathlon, zapasy i zawody pływackie. Przeprowadzano także konkurs gry na cytrze.
   Startowali mężczyźni podzieleni na trzy grupy wiekowe. Zwycięzcy otrzymywali wieniec z gałązek selera, rośliny poświęconej Posejdonowi, lub z sosny (gdyż igrzyska miały miejsce w gaju sosnowym).

3. Igrzyska Olimpijskie - rywalizacja związana z kultem oddawanym Zeusowi, 0776 r p.n.e - 1wsze, trwały 5 dni (1 i 5 dzień poświęcony bogowi, w świątyni odbywał się początek i zakończenie igrzysk, świątynia Zeusa w której znajdował się monumentalny posąg boga Zeusa, stworzony przez Fidiasza, w technice chryzelefantyny), zawody rozgrywane w biegach, zapasach, wyścigach rydwanów i pięcioboju. Zwycięzca otrzymywał gałązke oliwną, waze (z metopą, której była namalowana dyscyplina w której wygrał zawodnik, pierwowzór medali),pomnik (wokół świątyni Zeusa zwycięzcą wznoszono pomniki).

Obiekty administracyjne

• Buleuterion - (prostokąt zakończony półokręgiem, w półokrągłym miejscu budowli znajdowały się miejsca do siedzenia, które zajmowali mężczyźni, zajmowała rada miasta, tam były podejmowane decyzje), rodzaj jak gdyby rady miasta, (układ buleuterionu został przyjęty przez parlamenty europejskie, sale sejmowe, wnętrza parlamentów w większości mają właśnie charakter amfiteatralny), tu gdzie dziś zasiada przewodniczący obrad (katedra marszałka sejmu) wtedy stał tam posąg boga - kiedyś ołtarz teraz katedra.

Były to budowle czworoboczne, przykryte dachem, często wspartym na czterech (Ateny) lub więcej słupach. Wnętrze rozwiązywano amfiteatralnie, rozmieszczając siedzenia wzdłuż trzech stron czworoboku. W buleuterionie odbywały się posiedzenia Rady (bule) będącej jednym z najważniejszych ciał politycznych w każdym greckim mieście. Stąd buleuterion stanowił stały element architektoniczny i urbanistyczny przy planowaniu i rozbudowie miast greckich.

• Prytanejon (tu płonął ogień miasta, Grecy zwracali uwagę aby ten ogień płonął gdyż miasto istnieje dotąd dopóki płonie wieczny ogień)

Każde państwo miasto miało te dwa podstawowe budynki administracyjne czyli buleuterion i prytanejon, i one zazwyczaj znajdowały się blisko okręgu kultowego.

Budowle sportowe :

- Gimnazjony - zespół budynków (w skład : sale wykładowe, pomieszczenia higieniczne - łaźnie parowe, ciepłe, zimne, sale gimnastyczne, sportowcy przed igrzyskami często pobierali nauki w gimnazjonach, nazwa gimnazjum dzisiejsza pochodzi od greckiego gimnazjomu) w skład gimnazjonu wchodziła również :

Palestra - dziedziniec wysypany piaskiem otoczony portykami - tu rozgrywano zapasy (Palestra miała kształt prostokąta, otoczona była portykami, a jej centrum zajmował plac przeznaczony do ćwiczeń).

Hipodrom - na nim odbywały się wyścigi rydwanów, ta nazwa funkcjonuje do dziś (zawody koni)

Bierznia - pas służący do biegów, przy nim umieszczano widownie, na pochyłości terenu. Później tą nazwę zmieniono na stadion (w star. Grecji - miara długości), biegi na długość jednego stadionu (bieg krótkodystansowy),natomiast wielokrotności stadionu wyznaczały biegi średniodystansowe i długodystansowe.

Na widowni zasiadali tylko mężczyźni, kobietom nie można było wchodzić na obiekty sportowe. Sportowcy występowali nago (dzięki temu rzeźbiarze, artyści którzy przebywali na widowni, patrząc na mięśnie, kości, na zachowanie się człowieka przy wysiłku, przekładali to na swoje rzeźby, Grecy wprowadzili do rzeźby ruch, idealne proporcje człowieka, Dyskobol); sport w takim razie nie tylko jako element kultu ale także jako element wpływający na rozwój rzeźb.

4. Igrzyska delfickie

Delfy - wyrocznia pytyjska, igrzyska

Wyrocznia pytyjska - najważniejsza wyrocznia w świecie starożytnym, mówiła co przyniesie przyszłość, przybywali do niej władcy różnych państw by przed jakąś ważna decyzja spytać się o to jak powinno się postąpić. Wyrocznia tu została ustanowiona jak mówi mit - Zeus był bardzo kochliwy, ciągle zdradzał swoją żonę Here, i z takiego właśnie jednego wyskoku z boginia Letą, ma się narodzić dziecię. Hera rzuca klątwe na Lete, zabraniając jej urodzenia na lądzie stałym. Leto rodzi na wyspie Delos, wyspa ta staje się miejsce kultu Apolla, gdyż właśnie on i jego siostra Artemida przyszli tam na świat. Gdy narodził się Apollo, dowiedział się że Hera rzuciła drugą klątwe na jego matkę boginie Leto, która zginie z rąk Pytji, Pytji która miała swoją siedzibę w Delfach. Apollo udaje się do Delf aby uprzedzić tą klątwe i zabija Pytje. W tym momencie gdy zabija Pytje, wzbudza gniew bogów, Zeus nakazuje mu coś zadość uczynić, to zadość uczynienie to właśnie ustanowienie tutaj wyroczni pytyjskiej (była to kapłanka która siedziała na trójnogu delfickim, we wnętrzu świątyni Apolla, wdychała coś, wpadała w trans i stojący obok kapłan świetnie znał psychologię i tłumaczył to co Pytja mówiła; gdy wyrocznia się spełniła, to Ci którzy się pytali wyrocznie o zdanie przyjeżdżali do Delf i wokół świątyni wznosili skarbce - tak dziękowali)

Skarbce - niewielkie świątynie w których składano dary dla Apolla, te skarbce są pierwowzorami gmachów muzealnych

`Skarbiec ateńczyków' - najlepiej zachowany, w całości jak gdyby zachowana świątynia (świątynia na antach - z 2 kolumnami w przedsionku - tak budowano skarbce w delfach)

igrzyska delfickie - na zasadzie rywalizacji literacko muzycznej.

Grecji zawdzięczamy wszystkie gatunki literackie, ci piszący chcieli gdzieś ze sobą rywalizować i tym miejscem stał się teatr.

Teatr - kolejne miejsce rywalizacji, Grecy są kolebką literatury i teatru.

Dramat - pieśń na cześć Dionizosa, dytyramby (dramat i komedia), z tąd teatry greckie są pod wezwaniem Dionizosa

Za rywalizacje nagroda - gałązka laurowa (laury związane z niespełniona miłością Apolla, rzucił się on na boginie Dafne, jednak ta go nie chciała, poprosiła bogów o pomoc i ci zamienili ją w drzewo laurowe)

`Apollo i Dafne' - inspirowali artystów..

Teatr - widownia zawsze na spadku terenu (teatron), orchestra- miejsce w którym ustawiano ołtarz Dionizosa (każdy dramat był poświęcony Dionizosowi), proskenium - miejsce w którym występowali aktorzy, skene - scenografia

W skene zawsze 3 otwory drzwiowe bo 3 aktorów występowało; za skene była garderoba, teatr także służył do wystąpień muzycznych.

Delfy - `okręg Ateny', tam znajdowała się świątynia (cela otoczona kolumnami w tej świątyni)

Igrzyska regionalne

1. Ateny a w nich wielkie i małe panatenaje (dionizy), poświęcone Atenie, trwały 5 dni. Kulminacją igrzysk ku czci Ateny była wielka procesja (ludność wyruszała z podnóża wzgórza Akropolu - tam znajdowała się agora czyli centrum miasta, i z tego centrum pochód szedł do głównej świątyni - Pallas Ateny aby oddach hołd swojej bogini.

Wzgórze Akropolu było bardzo mocno zabudowane różnorodnymi budowlami. Największe zniszczenia Akropolu - w 17 wieku kiedy Grecja jest pod panowaniem tureckim, następują wojny turków z republiką wenecką i trafia w tą świątynie arsenał broni (w Partenon - świątynie Pallas Ateny w której magazyn)

Świątynia Nike, Pallas Ateny, Teatr Dionizosa

Propyleje - brama wejściowa na obszar kultowy

Partenon nawiązuje do Ateny Partenos (Ateny Dziewicy), której świątynia była poświęcona. Zbudowany w zgodzie z porządkiem doryckim, jest uważany za najdoskonalszy jego przykład. Partenon zbudowano z białego marmuru. Nie oparł się on zniszczeniom i grabieży.

Świątynia zbudowana na planie peripterosu, stoi na stylobacie, Otacza ją kolumnada złożona z 50 kolumn (po 17 na dłuższych bokach i po 8 na krótszych).

Pronaos i opistodomos poprzedza po 6 kolumn. Za pronaosem (przedsionkiem) znajduje się cella, w której na podium umieszczony był wysoki na 11 m posąg Ateny Partenos, wykonany przez Fidiasza w technice chryzelefantynowej. Wnętrze celli z trzech stron otacza dwupoziomowa kolumna, która je dzieli na trzy nawy. Opistodomos, (starożytni tylko tą salę nazywali Partenonem) to kwadratowa sala, wewnątrz której ustawiono cztery kolumny w porządku jońskim.

(Podczas budowania Partenonu wprowadzono szereg krzywizn, które miały na celu niwelację złudzeń optycznych oraz dostosowanie fryzu doryckiego do wymogów zasady tryglifów. Środkowe części stylobatu zostały podniesione w stosunku do płaszczyzny poziomej o 6,6 (na krótszym boku) i 17,7 cm (na boku dłuższym). Aby uniknąć złudzenia wychylenia kolumn skrajnych na zewnątrz pochylono je do środka o 7 cm (dzięki temu zmniejszono także międzysłupie (inaczej interkolumnium) co pozwoliło na zachowanie zasady tryglifów). Na zmniejszenie interkolumnium wpłynęło także powiększenie średnicy skrajnych kolumn. Dla zachowania wrażenia pionu kolumn wprowadzono entazis na wysokości 2/5 trzonu. Zastosowane krzywizny dają złudzenie idealnego pionu i poziomu wszystkich elementów świątyni.)

z rysunku : widzimy idealnie prostą linie, czyli podłoże na którym ta świątynia stoi, kolumny także idealnie zwężają się - taki jest odbiór naszego oka.. Naukowcy w 19 wieku doszli - jeden z naukowców zostawia na końcu styloblatu kapelusz.. przeszedł na drugą stronę, odwraca się a kapelusza nie ma, wraca do miejsca w którym zostawił i patrzy że nadal tam jest, pomyślał że pewnie ktoś musi robić mu jakieś żarty, ale nikogo nie było na wzgórzu, więc archeolog się tym zainteresował i zaczął dokładnie mierzyć podłoże świątyni. Odkrył zaokrąglenie. (podstawową z nauk była filozofia, Grecy zadawali sobie pytanie co to jest piękno? Grecy stwierdzili że nauką która obiektywizuje co to jest piękno jest matematyka..

spróbowali zobiektywizować piękno w postaci pewnych proporcji matematycznych, stworzyli kanon.

Kanon - proporcje idealne

- jeżeli coś jest proste na na długim odcinku, w oczach człowieka to się ugina, następuje ugięcie linii, Grecy znając zasady optyki wiedzieli że ten odbiór podstawy będzie delikatnie się uginał, kolumna która idzie do góry będzie się załamywać w środku. Znając to odczucie optyczne oni specjalnie to zaokrąglili po to żeby w naszych oczach ta linia była idealnie piękna. To było właśnie szukanie harmonii, piękna, przez zasady matematyczne.

2. Akropol - świątynia Nike (amfiprostylos - 4 z przodu 4 z tyłu), jońska, wybudowana po zakończeniu wojen z Persami, ukazuje jedną z ostatnich bitew która Grecy mieli z Persami, przedstawione to jest na fryzie.

3. Akropol - Erechtejon (układ złożony), Grecy zawsze wznosili świątynie tylko dla jednego boga, erechtejon jest jedyną świątynia poświęconą aż 3 bóstwom.

Nie możemy jej przyporządkować do żadnego typu, bo mają różne style, mit tłumaczy wygląd tej świątyni. (Krąży również legenda o powstaniu Erechtejonu (która jest również legendą o wybraniu obecnej nazwy miasta). Gdy Ateny jeszcze nie były rozwiniętym miastem, Posejdon i Atena toczyli spór kto będzie opiekunem miasta. Problem mieli rozstrzygnąć mieszkańcy, którzy mieli zadecydować kogo dar był cenniejszy. Posejdon uderzył swoim trójzębem w skałę, z której wytrysnęła woda (obecnie jest tam studnia, postawiona pośrodku Erechtejonu), Atena podarowała oliwkę, którą mieszkańcy uznali za cenniejszy dar niż woda. Tam gdzie stoczył się ten spór, postawiono świątynię, czyli Erechtejon na uczczenie tamtego wydarzenia.)

Erechtejon - mit : (Hefajstos był mężem Ateny, jednak Atena postanowiła że zostanie dziewicą, i gdy Hefajstos się na nią rzuca, Atena się broni, i mit mówi że nasienie Hefajstosa pada, jedna wersja mówi że pada na ziemie, i matka Gaja zapładnia to nasienie, 2ga wersja mówi że nasienie pada na sandał Ateny, Atena bierze wełne, wyciera sandał i ten kłębek wełny rzuca na ziemie, matka Gaja zapładniam i z tego kłębka wełny miał się urodzić pół człowiek pół wąż. Atena poczuwając się do obowiązku, postanawia wziąć to nowonarodzone stworzenie i wkłada do koszyczka i zanosi do ówczesnego władcy Aten - Hetropsa? Hetrops ma 3 córki, Atena oddaje koszyczek córką prosząc by nie zaglądały do środka, kobiety są jednak ciekawe, dwie z tych które zaglądnęły zobaczyły coś bardzo dziwnego i oszalały i rzuciły się ze skały. Trzecia z córek do tego koszyczka nie zaglądnęła - i tym samym za to Atena ustanowiła ją swoja kapłanką. - i mit mówimy dlatego gdyż jedna z części tej świątyni ma specyficzny ganek, w którym całe belkowanie nie jest oparte na kolumnach tylko na postaciach kobiet. To mają być wyobrażenia właśnie tej Androsos?(3ej córki) a jej grób ma być poniżej tego ganku. Mit tłumaczy wygląd tej świątyni.

Agora - rynek, wokół zgrupowane budowle administracyjne, to co stanowiło o funkcjonowaniu miasta, do dziś zachowały się jedynie stoa - czyli portyki - były to miejsca w których znajdowały się sklepy, magazyny, restauracje, kawiarnie.

Ateny - świątynia Hefajstosa męża Ateny, u podnóża Akropolu, miasto zbudowało dla męża Ateny, jedna z najlepiej zachowanych świątyń, niemalże w całości.

Niedaleko znajduje się pomnik Lizykratesa - zwycięzcy w Panatenajach, był to przewodnik chóru.( pierwszy raz zastosowany styl koryncki, ten pomnik go zapoczątkował)

Korynt -jedno z największych państw miast, pozostałości świątyni Apolla

Epidauros - największy i najlepiej zachowany teatr na terenie Grecji, nawet dziś wykorzystywany, o świetnej akustyce; obok znajduje się sanktuarium boga Asklepiosa (odpowiedzialnego za lecznictwo).

Przylądek Sunion - na cyplu - świątynia Posejdona (peripteros)

Didyma - świątynia Apolla (dipteros), świątynia Artemidy w Efezie też dipteros, (wpisany na listę 7 cudów świata).

Wielka Grecja - Sycylia - Paestum - wielki kompleks świątynny, m.in. świątynia Hery

Paestum - świątynia Hery i Neptuna (peripteros)

Agrigente - świątynia Junony (lub Hery) / świątynia zgody

Pergamon - okres hellenistyczny, Aleksander Wielki podbił Grecje, Bliski Wsch. I Afryke. Ośrodek zetknięcia się tych wszystkich kultur - perskiej, azjatyckiej i europejskiej, silne zdobnictwo wschodnie + kultura Grecji .

Ołtarz pergamoński - związany ze szkołą pergamońską (powstaje po zwycięstwie Greków nad Galami).

Halikarnas - grobowiec króla Karii Mauzolosa, od tego pochodzi mauzoleum, Skopas brał udział przy dekoracji.(5ty obiekt na liście 7 cudów świata).

Wykład 3 , 01.03.07 r.

Starożytny Rzym - basen morza śródziemnego, po dolinę Dunaju.

Terminem sztuka starożytnego Rzymu określa się zazwyczaj sztukę tworzoną w Rzymie - mieście nad Tybrem oraz całym państwie złożonym z wielu prowincji i nie wykazującą żadnych ścisłych związków kulturowych z sztuką rodzimą konkretnego rejonu pozostającego pod panowaniem imperium, powstałą w okresie od VI w. p.n.e. do końca IV w., czyli momentu podziału cesarstwa na wschodnie i zachodnie.

Najstarszy okres rozwoju sztuki starożytnego Rzymu związany jest z panowaniem królów etruskich i trwał aż do najazdu Galów na Rzym w 390 p.n.e., czyli pierwszych dwóch stuleci republiki. Z tym okresem związane jest przekształcenie osady w miasto, budowa kanału odwadniającego Cloaca Maxima, wytyczenie ulic i placów (powstało Forum Romanum). Powstały najstarsze budowle, np. świątynia Jowisza Kapitolińskiego.

Po zniszczeniach spowodowanych najazdem Galów, miasto zaczęło się odbudowywać w połowie IV w. p.n.e. Rzymianie przejęli od Etrusków wiele umiejętności związanych z architekturą oraz technikę odlewania rzeźb w brązie. Posągi pochodzące z tego okresu to naturalnej wielkości statuy bohaterów, przywódców ubranych w togi lub zbroje. Posągi bogów wykonywane były w podobnym stylu ale jako materiału używano wypalanej gliny.

Duży skok w rozwoju sztuki rzymskiej nastąpił po podboju Grecji i napływie sporej ilości dzieł sztuki z tego obszaru. Sztuka rzymska narodziła się wtedy po raz drugi, tym razem pod wpływem zwyciężonych.

Rzemiosło rzymskie w dużej mierze rozwijało się pod wpływem wzorców greckich. Rozwijający się wyrób naczyń z gliny i srebra związany był przede wszystkim z zapotrzebowaniem dworu, szczególny rozkwit tych dziedzin sztuki nastąpił za czasów sprawowania rządów przez Augusta i Tyberiusza. Naczynia zdobiono reliefowym wzorem o motywach mitologicznych i historycznych. Naczynia ze srebra były wykonywane z podwójnej cienkiej blachy. Wewnętrzna część naczyń była gładka a zewnętrzną zdobił wzór wykonany przy pomocy wytłaczania na matrycach.

Najpopularniejsze były naczynia z gliny. Z surowca tego produkowano już w III w. p.n.e. Były to wyroby z czarną polewą, wykonywane w północnej części Italii. Ich produkcja zanikła pod koniec II w. p.n.e., w połowie I w. p.n.e. pojawiły się naczynia z jasnoczerwonej gliny, również z błyszczącą polewą. Produkowane były przede wszystkim w południowej części półwyspu. Naczynia, kielichy, miski, talerze, zdobione były wypukłymi wzorami roślinnymi lub figuralnymi o tematyce mitologicznej. Wzory wyciskane były na matrycach o wklęsłych wzorach na kole garncarskim. Była to tzw. ceramika aretyńska (nazwa pochodzi od miasta Arezzo, jednego z ośrodków produkcji tej ceramiki). Również w prowincjonalnych ośrodkach produkowano wyroby ceramiczne. Różniły się one od ceramiki aretyńskiej rodzajem gliny i technologią wykonania. Wyroby te znane są jako terra sigillata, od stempli firmowych warsztatów, którymi były sygnowane.

W cesarstwie rzymskim produkowano także gemmy o wzorach wklęsłych (intaglio) i wypukłych (kamee). Do ich produkcji używano półszlachetnych kamieni (np. krwawnik, granat, akwamaryn, agat). Umiejętność ich wykonania Rzymianie przejęli od Greków. Początkowo (w okresie republiki) produkowano gemmy wklęsłe używane do wyrobu pierścieni (służących jako pieczęcie) oraz amuletów. Za Augusta rozwinęła się produkcja gemm o wzorach wypukłych, służąca jako ozdoba sprzętów oraz biżuteria. Pojawiły się kamee z wizerunkiem cesarza oraz wyroby o znacznych rozmiarach z ozdobą w postaci reliefów historycznych. Oprócz kamei z kamieni wykonywano też wyroby imitujące je. Były one wykonywane w dwubarwnym szkle. Na warstwę spodnią używano przeźroczystego szkła, wierzchnią, rzeźbioną, wykonywano w szkle białym. Podobną technikę zastosowano już w okresie hellenistycznym do produkcji naczyń. Wyroby tego typu powstawały także w cesarstwie rzymskim. Do bardziej znanych znalezisk tego typu należy tzw. Waza Portland. Jest to amfora odnaleziona w XVI w. w sarkofagu. Na szafirowym tle wygrawerowane są w białym szkle sceny figuralne. Waza znajduje się w zbiorach Muzeum Brytyjskiego w Londynie.

Najlepiej zachowanymi przykładami malarstwa są freski zdobiące domy zasypanych popiołem po wybuchu Wezuwiusza w Pompejach. Pozwalają one na poznanie rozwoju tej gałęzi sztuki od połowy II w. p.n.e. do 79 r. Malarstwo okresu cesarstwa jest właściwie nieznane. Zachowały się nieliczne przykłady fresków z II w. wykonanych w grobowcach oraz kilka przykładów z III w. zdobień wnętrz mieszkalnych odnalezionych w Rzymie i Ostii. Na tej podstawie można wyrokować, że panowały w tym okresie dwa style: iluzjonistyczny i późnorzymski. Pierwszy to obrazy postaci z pejzażem lub elementami architektonicznymi w tle. Drugi styl reprezentowany jest przez malarstwo figuralne na neutralnym tle w obramowanych czerwonymi pasami polach.

Architektura Rzymu

Architektura starożytnego Rzymu była początkowo związana tylko z Rzymem, później,
co było efektem licznych podbojów, jej zasięg ogarnął prawie całą Europę Zachodnią, Bałkany, Grecję, Azję Mniejszą, Syrię, Palestyną i Afrykę Północną.
Architektura rzymska ukształtowała się w znacznej mierze pod wpływem architektury hellenistycznej i architektury etruskiej. Pierwsze rzymskie świątynie powstały podczas panowania etruskich królów. Wtedy Rzymianie nauczyli się odlewać brąz, wypalać terakotę, poznali konstrukcje łukowe i sklepienia.
Wpływom greckim Rzymianie zawdzięczają porządek koryncki. Natomiast sami wykształcili porządek kompozytowy. Rzymianie wynaleźli również cement, który produkowali z wapna
i popiołów wulkanicznych, wody i drobnych kamieni. Pozwoliło im to na opanowanie techniki wyrobu zapraw i tynków. Opanowana w II wieku p.n.e. umiejętność wypalania cegły przyczyniła się do przełomu w sztuce rzymskiej.
Z tego okresu zachowały się drogi i akwedukty, urządzenia kanalizacyjne, mosty, budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, cyrki. Przykładem budownictwa sakralnego była niezachowana świątynia Jowisza Najlepszego Największego, zbudowana w porządku toskańskim.
Okres republiki, to rozwój urbanistyki i architektury. Miasta otaczano murami obronnymi z bramami, wieżami, rozbudowano akwedukty i system kanalizacyjny. Przebudowano Rzym. Wzdłuż dróg powstawały nekropolie. Powstały mauzolea np. Mauzoleum Hadriana, katakumby. Budowano okazałe pałace. Powszechniejsze stało się stosowanie kopuł. Budowle powszechnego użytku też przybrały monumentalne rozmiary np. amfiteatr Koloseum, teatry, termy Karakalli. Zaczęły powstawać łuki triumfalne. Na podbitych terenach zakładano stałe obozy wojskowe, które dały początek licznym miastom.

Rzeźba rzymska

Rzeźba rzymska, rodziła się dwukrotnie. Pierwszy okres to wpływy etruskie a drugi, to czas związany z przejęciem wielu cennych dzieł greckich po podbojach dokonanych w II wieku p.n.e.
Początki rozwoju rzeźby rzymskiej przyjmowane są zazwyczaj na koniec II wieku p.n.e. Wytworzone zostały na zapotrzebowanie możnych kolekcjonujących dzieła sztuki. Dla zaspokojenia stale rosnącego popytu zaczęto wytwarzać kopie mniej lub bardziej wiernie oddające pierwowzory. Początkowo kopie powstawały w warsztatach greckich, później
w różnych miastach Azji Mniejszej, w końcu także w samej Italii, szczególnie po odkryciu dużych złóż marmuru w Carrarze.
Kopiowano także posągi oraz tworzono z nich całe grupy wzorowane często na pojedynczych postaciach. Rzeźby te służyły przede wszystkim do dekoracji wnętrz i ogrodów.
Z wzorowania się na greckiej rzeźbie sakralnej, powstała rzeźba dekoracyjna o tematyce mitologicznej. Kopiści na ogół nie podpisywali swoich dzieł.
Równolegle do działalności kopistów rozwijały się dwa inne nurty tematyki rzeźbiarskiej: portret oraz relief historyczny.

Relief historyczny

Początki rozwoju płaskorzeźby o tematyce historycznej datowane są na przełom II i I wieku p.n.e.. Przedstawienia utrwalały wydarzenia, które faktycznie rozegrały się w niedalekiej przeszłości. Twórcy starali się wiernie oddać postacie występujących osób, ich ubiór, broń, sprzęty oraz otoczenie. Postacie przedstawiano w sposób wieloplanowy. Stąd rozwijały się główne cechy rzeźby rzymskiej, takie jak: wierność faktom (historycyzm), narracyjność i iluzjonizm.
Pewnym zaprzeczeniem historycyzmu było umieszczanie, często na pierwszym planie, postaci bóstw. Pełniły one rolę propagandową przekonując oglądających dzieło o słuszności dokonań i udzielanym poparciu dla osób podejmujących przedstawiane dokonania. Szczególną rolę propagandową relief historyczny zaczął pełnić z objęciem władzy przez Oktawiana Augusta. Sposób ukazywania cesarza i jego rodziny miał przyczynić się
do uzasadnienia skupienia władzy w jego rękach oraz w przyszłości pozwolić na jej przekazanie swoim następcą. Stąd eksponowanie jego zasług oraz próba tworzenia legendy
o boskim pochodzeniu jego rodu.
Za czasów panowania Flawiuszów relief stał się bardziej malowniczy. Rzeźbiarze różnymi technikami dążyli do uzyskania bogatej gry światłocienia i iluzji głębi obrazu. Za czasów Trajana płaskorzeźba powróciła do wzorów klasycznych czerpiąc z bogatych wzorów sztuki greckiej. Płaskorzeźby o tematyce historycznej najczęściej były eksponowane na budowlach, pomnikach stawianych w miejscach publicznych.

Portret rzymski

Portret rzymski obejmuje dwie grupy rzeźb. Pierwsza z nich, to przedstawienia całych postaci, stawiane dla uczczenia ludzi zasłużonych dla kraju. Odlewy wykonywano w brązie
i stawiano je na placach miejskich zwłaszcza na Forum Romanum. Później pojawiły się posągi wykonane z kamienia. W ten sposób wykonywano portrety postaci historycznych,
i legendarnych, a także osób współczesnych twórcom. Ogólnie przedstawiane postacie, mimo tego, że były podobne do pierwowzorów, w dużym stopniu był idealizowane.
Drugą grupą portretową były popiersia. Ich forma zmieniała się w ciągu dziejów od głowy
z wycinkiem szyi do rzeźby rozciągającej się na znaczną część tułowia.
Genezę powstania tego gatunku rzeźb wyprowadza się z rzymskiego obyczaju zdejmowania woskowych masek pośmiertnych, które z czasem zaczęto kopiować w kamieniu. Maski były wystawiane podczas pogrzebów a następnie eksponowane w domach. Wielkość takiej „kolekcji” świadczyła o starożytności rodu. Przywilej zdejmowania masek i tworzenie galerii przodków było dozwolone tylko dla wyższych rangą urzędników państwowych. Pozostali, często zamożni obywatele, niejednokrotnie wywodzący się z rodzin wyzwoleńców, nie mieli takich możliwości. Portrety ich w formie popiersia stawiane były w rzymskich nekropolach. Cechą charakterystyczną tych figur, podobnie jak portretów wykonywanych na podstawie masek pośmiertnych, jest realizm postaci, wierność rysom nawet z pewnym przejaskrawieniem mankamentów urody.

Okresy:

1. okres królewski = Etruski

2. okres - powstanie republiki rządzonej przez konsuli

3. 1 w. p. n. e. / 1 w n.e., powstanie cesarstwa - cesarz - jego władza pochodzi od Boga. Pierwszym był cesarz August po zamordowaniu Juliusza Cezara.

Do 313 r. n.e.

• cesarz Konstantyn wydał akt mediolański o wolności religii w cesarstwie bo do tej pory był politeizm, a od I w. n. e. Monoteizm - chrześcijaństwo i sztuka z nim zwiazana było prześladowane do 313 r. po 313r - dowolność wyboru religii,

a od 380 r. chrześcijaństwo stało się religią panującą.

• Cesarz Konstantyn stwarza nową stolicę, dzieląc imperium rzymskie na cesarstwo zachodnio rzymskie i wschodnio rzymskie, podział z końcem IV w uzyskał pełnoprawność.

Zach-rzym cesarstwo, najpierw stolica w Rzymie, potem w Mediolanie i Ravennie

Od 313 do IV w w cesarstwie wsch-rzym. powstaje nowa stolica - Konstantynopol

Cesarstwo zachodnio rzymskie przetrwało do 476 r.

W V wieku znad Morza Czarnego nacierają plemiona barbarzyńskie, które zdobyły Rzym w 476 r i insygnia władzy wysłano do Konstantynopolu.

Cesarstwo wschodnio rzymskie - upadek 1453 rok

Na terenie dawnego cesarstwo zachodnio rzymskiego od V-VIII w zaczyna kształtować się państwowość europejska - Karol Wielki - renesans karolański

W XI w. - pierwszy europejski styl się pojawia - styl romański.

• na terenie cesarstwa wschodnio rzymskiego przełom V/VI w. powstaje sztuka bizantyjska do XV wieku trwająca (ikona - element charakterystyczny)

Cywilizacja Etrusków

• wysokie znaczenie rzemiosła - metalurgia

• wytworzyła wspólnotę państwo - miasto

• stworzyli oryginalne formy w sztuce przejęte przez Rzym np., portret (maski woskowe) człowieka, a nie jak w Grecji bogów

• konstrukcje łuku,

• ciosy klinowe

• forma trójnawowej świątyni (triada - Tinia, Uini, Minerva)

Portret realistyczny - po śmierci na twarz nakładano wosk

Świątynie poświęcone kilku bogom (głównie triadom)

Nowości konstrukcyjne i różnorodne typy budownictwa :

• Rzymianie przejęli 3 porządki od Greków i stworzyli porządek toskański i kompozytowy (koński + koryncki)

• Sztuka rzymska gloryfikowała władzę i tworzono budowle temu służące.

Budowle dla społeczeństwa, aby zapewnić im możliwość spędzania czasu

• Rzymianie stworzyli beton, co spowodowało że szybko budowali

• rozwój łuku, wysokie sklepienie kolebkowe; potem kolebki skrzyżowali pod kątem prostym i powstało sklepienie krzyżowe, gdy łuk obrócono o 360 stopni powstała kopuła.

• tworzono też arkady (dekoracja obiektów rozrywkowych i budowle inżynierskie - mosty, akwedukty)

• Pilaster - płaski filar, przystawiony do ściany

• Wprowadzono cokół do budowli

• Kombinacja porządków - piętrzenie porządków (kompozycje od cięższych do lżejszych) oraz wielkiego porządku (kompozycje kolumny lub pilastru, ciągnęła się przynajmniej przez dwie kondygnacje, nie podzielone na 2 kondygnacje)

Osadnictwo (Rzym, Aosta, Timgad - dzisiaj na terenie Algieria)

2 formy zakładania miast:

1. chaotycznie zabudowane - dawne osady Etrusków i Letyńskie wsie. Łączone w jedno miasto

2. po podboju nowych terenów gł. Afryka - regularny układ - oś dwóch krzyżujących się ulic tworzyła centrum miasta i do niej dobudowywano resztę miasta

FORUM - główny plac miasta (w Grecji agora)

• na przecięciu dróg komunikacyjnych

• pierwsze to forum romanum, potem -

• potem cesarze budowali swoje własne fora - Forum Imperiali = Forum Cesarskie

Forum Romanum - między Palatynem, Kapitolem i Kwirynałem (centrum cesarstwa, wszystkie drogi do niego prowadziły) (Rzymianie wprowadzili utwardzoną drogę i pobocza.)

• największe znieszczenie w V wieku, 2 okres to XV - XIV w - wtedy rozbierano stare budowle. a materiały wykorzystywano do nowych budowli.

Forum Trojane -

Element łukowatości, portyki okalające forum

Biblioteka - zbiory z języku greckim i łacińskim.

Forum Dżemila (Libia), Sufetula (Tunezja)

Pompeje - (3 fora)

Aleje portykowe

• prowadzą do forum

• Palmyre - Syria, Leptis Magna - Libia, Efez (Turcja)

Świątynia:

• wzorowane na odpowiednikach greckich

• na planie prostokąta; na planie koła (świątynia Westy na Forum Romanum z II wieku); oraz mieszany - np. świątynia, w której cella była na planie koła a pronaos na planie prostokąta (Panteon z II wieku).

• ściany miały murowane, licowane płytami kamiennymi

• posiadały celę otoczoną kolumnami, które dźwigały belkowanie

• od greckich świątyń różniło je : * zwrócenie większej uwagi na fasadę, która jest najczęściej głębokim kolumnowym portykiem, boczne ściany markowano półkolumnami, tył budowli był nieistotny, wynikało to z faktu ściślejszej zabudowy państwa * umieszczenie świątyni na podwyższeniu * przewaga porządków korynckiego i kompozytowego w dekoracji kolumn * poświęcenie świątyni jednemu lub kilku bogom

Rzym, Forum Vinlis ? , Pula (Chorwacja) - Wenus

Rzym świątynie :

Jowisza

Zgody

Saturna

Panteon

Dioskurów

Vesty

Venus i Romy

Panteon (Rzym)

Dla 7 bogów (odrębne cele z posągami)

Budowle centralne na rzucie koła, w przekroju pionowym kula

Pokryte kopułą,

Marek Agrypa - budowniczy, a póżniej przebudowane przez Hadriana

Kopuła w starożytności pokryta brązem, w XVI w złupiony

Świątynie - Dżemila (Libia) - Wenus, Tivoli (Włochy) - Vesty

Nimes (Francja) - świątynia Maison Carree - dla cesarza jako boga

Od I w świątynie poświęcone cesarzom jako bogom.

Sanktuarium

Rozległy, publiczny kompleks, złożone z portyk, teatrów, ogrodów, bazylik.

• Praeneste

• Baalbek (Liban) od Boga Baala - dziedziniec, ołtarz, propyleje, świątynie (Wenus, Merkurego, Jowisza).

Bazylika foralna (obiekt o charakterze sądowo-handlowym do 313 r.)

• 1 znaczenie - bazylika jako obiekt o charakterze sądowo - handlowym do 313 r (najczęściej 5-cio nawowy, zakończony apsydą, gdzie było miejsce dla sędziego/ władcy, wznoszone przy forum miejskich, sklepienia kolebkowe, krzyżowe; katedra - tron wewn. bazyliki; po 313 - obiekt sakralny,

np. Rzym - bazylika Emila, Julia, Konstantyna = Meksencjusza, Leptis Magna (Libia), Pompeje.

• 2 znaczenie - (Kościół Mariacki w Krakowie) - bazylika mniejsza - konstrukcje w której nowe głownie jest wyjście do naw bocznych.

• 3 znaczenie - bazylika mniejsza związana z rangą kościoła, (są też bazyliki większe np. Św. Piotra - Watykan - posiadają święte drzwi (raz na 25 lat otwarte)), pierwsze kościoły chrześcijańskie po 313 r zbudowane w Rzymie, Santa Maria Maggiore, Św Pawła za Murami

Łuki triumfalne

W kształcie bramy z otworem przelotowym, zdobione kolumnami

Np. łuk jedno przelotowy, łuki trój przelotowe

Np. Rzym Konstantyna, Orange (Francja) - Tybeniusza, Rzym - łuk Tytusa z 1 strony zamyka Forum Romanum

Skład łuku

Przejście

Belkowanie

Attyka - inskrypcje z jakiego powodu wzniesiono

Kwadrygi - grupy rzeźb na szczycie łuku

Np. Rzym - Septimusa Sewera - z 2 strony Forum Romanum

Łuk Konstantyna powstał z połączenia innych łuków IV w. ( na początku było ich 9)

Kolumny triumfalne :

Monumantalny pomnik z posągiem na szczycie

1)Trojana -

Dekorowanie taśmą przedstawiającą wyprawe Trojana do Decji od (101 - 106 n.e.) w sposób hronologiczny od wyjazdu do powrotu. Pewnego rodzaju kalendarium.Jest materiałem ikonografiarnym

2) Marka Aureliusza (dziś jest tam posag Piotra i Pawła) - przedstawia kronikę wojen z barbarzyńcami

Pomniki

2 formy

1. od Cesarza Augusta - portret idealistyczny

2. realistyczne -

Termy :

• Łaźnie prywatne lub publiczne

• W ich skład wchodziły sale z basenami z zimną (frigidarium),ciepłą (tepidarium) i gorącą (caldarium) wodą, układ tych sal decydował o kolejności kąpieli

• Mieściły się tam również sale : gimnastyczne, do masażu, wypoczynkowe, biblioteki, czytelnie i dziedzińce sportowo-spacerowe.

• Całość otaczały ogrody

• Ściany wykładane były marmurem, zdobione malowidłami, posadzki wykładane były mozaikami. W pomieszczeniach ustawiano rzeźby, zieleń itp.

Najstarsze termy z II w. p.n.e., zostały odkopane w Pompejach. Do najsłynniejszych należały termy zbudowane przez cesarzy Tytusa, Domicjana, Karakallę, Dioklecjana, Konstantyna.

Termy Karakalli - największe termy rzymskie zasilane wodą dostarczaną akweduktem Aqua Marcia. Zabudowania wzniesione podczas panowania Marka Aureliusza Antoniusza - Karakalli ( zapoczątkowane przez Septymiusza Sewera) , w okresie od 212 do 216 zajmowały obszar 11 ha

Dioklecjana (Rzym) w XVI wieku przebudowane na kościół (M. Anioł)

Amfiteatry:

Budowle do walki gladiatorów, pokazów akrobatycznych, posiadały plan eliptyczny, dekorowane od zew. Arkadami (piętrzenie porządków)

- Amfiteatr Flawiuszy zwany Koloseum (dawniej był w tym miejscu Złoty Dom Nerona) - nigdy nie było tu męczęństwa chrześcijan.

- El-Dżem (Tunezja) - drugi pod względem wielkości po Koloseum

Cyrki

- Służyły do wyścigów rydwanów

- Np. cyrk Maksencjusza (482 m długości) , Cinus Maximus (Rzym - 600m długośi

- Męczęństwo chrześcijan

- Watykan, bazylika św. Piotra - dawniej był tu cyrk Nerona

- Kształt eliptyczny, na zewn. dekorowany arkadami

- Rzym cyrk Domicjusza - Plac Navona powstał w tym miejscu

Teatr

Sabratha (Libia) Afrodyzja (Turcja) Pule (Chorwacja)

Wystawiano głownie komedie

Teatry na płaskim terenie, pod widownią sklepy, restauracje

Np. Rzym - teatr Marcellusa , Orange (Francja)

Najwcześniejsze na terenie Pompei

Merida (Hiszpania), Ateny (Grecja)

Obiekty inżynierskie

Akwedukty (wodociągi) - ołowiane rury z jednostajnym spadkiem obniżającym się np. po kilkanaście cm.

Np. Pont - du - Gard / Nimes (Francja)

Segowie (Hiszp), Merida (Hiszp)

Mosty i drogi

• szybka komunikacja

Budowle grobowe

• po za murami miasta

np.Via Appia Antica - skupisko rzymskich grobowców

grobowce Cecyli Metelli, fryz bukronionowy - dekoracje

na górze - podstawowy obiekt dekoracyjny klasycyzmu

grobowiec Hadriana - w czasie chrześcijaństwa chowali się tu papieże, nazywany zamkiem św Anioła

Dom rzymski

Charakterystyczny typ budowli mieszkalnej wykształcony przez Rzymian, różniący się od domu greckiego. Najstarsze informacje o domach rzymskich pochodzą z okresu wczesnej Republiki. Nastąpiły wtedy zmiany w materiale używanym do budowy konstrukcji. Pojawiły się kamień i cegła oraz drewno. Na kamiennych fundamentach wznoszono prostokątne budowle o zrębach ścian i wiązaniach dachu wykonanych z drewna. Używano terakotowej dachówki i cegły. Wnętrze domu składało się z kilku prostokątnych pomieszczeń. Ściany wewnętrzne pokrywano stiukiem. Zasadniczym założeniem domu rzymskiego jest układ szeregu pomieszczeń otwartych na atrium. Wyróżniamy domy wiejskie i miejskie. Dom wiejski (domus) przeznaczony był dla jednej rodziny. Miał zabudowę parterową lub jednopiętrową i z reguły był całkowicie zamknięty (oprócz wejścia) na zewnątrz. Zbudowany na planie prostokąta, miał kamienne fundamenty, ściany z cegły, zaś dachówkę z terakoty. Podział wnętrza można określić jako symetryczny, na założeniach osiowych. Na osi podłużnej znajdowały się: sień (fauces), centralna, częściowo przykryta izba (atrium), izba reprezentacyjna (tablinum) otwarta od strony atrium i od strony ogródka (hortus). Po obu stronach fauces mieściły się symetrycznie izby służące właściwym celom mieszkalnym. Inny charakter miały skrzydła boczne (alae) umieszczone w głębi atrium. Dom wielkomiejski (insula) przeznaczony był dla całego rodu lub do wynajmowania mieszkań. Rzadko bywał jedno-, najczęściej (zwłaszcza w późniejszym okresie) wielopiętrowy. W okresie Republiki pojawiają się ostatecznie charakterystyczne dla architektury rzymskiej typy domów dla bogatszych obywateli, nazywanych willą, będących rozwinięciem domu wiejskiego poprzez dodanie pewnych elementów architektonicznych zaczerpniętych od Greków.

Pompeje, Dom Fauna, plan: 1. Wejście 2. Sklepy. 3. Cubicula. 4. Atrium toskańskie z impluwium, przy którym znajduje się posążek fauna. 5. Alae. 6. Tablinum. 7, 8. Triclinia. 9. Tetrastylowe Hospicjum. 10. Perystyl. 11. Łazienka. 12. Kuchnia. 13. Pomieszczenie z mozaiką Aleksandra. 14. Triclinium. 16. Perystyl w porządku doryckim. 17. Tylne wejście.

Domy czynszowe - insulae

• Ostia, Stebie

• Najpierw w drewnie potem mat. trwały

Wille

• Pompeje

• Ten sam typ budowli co Domus tylko domusy budowano w mieście a wille poza miastem

• Układ pomieszczeń taki sam w willi i domusie

• Naturalne kompleksy

Domus

• zamknięte twierdze

Pałace

• rezydencje cesarskie

• wzgórze Palatyńskie

• 1 cesarz August

• złoty dom Nerona

Neron - doprowadził do urbanizacji Rzymu (przeszedł od drewna do materiałów trwałychw budownictwie)

Domus

1. atrium z impluvium (basenik) - najczęściej niezadaszone pomieszczenie wewnętrzne.

2. cubicula - sypialnie

3. tablinum - jadalnie, potem pokój reprezentacyjny

4. alae -

5. triclinium - jadalnie

6. horuslub perystyl - wewnętrzne ogrody, zakończone eksedrą - nie było ich w willi

Tivoli - willa Hadriana

• kompleks architektoniczno - krajobrazowy

• pałac + teatr + biblioteka + kanał (canapus) + eksedry (sarapeim) + rzeźby + nimfeum

jak Rzymianie podbili Grecje, zabierali rzeźbę do siebie, i na nich się uczyli, robili kopie

wykład 4, 08.03.07

Na początku XX w. ikona została na nowo odkryta po części przez Wschód lecz przede wszystkim przez Zachód. Kościół zachodni otworzył się na ikonę jako niezwykłe dzieło sztuki niosące treści teologiczne i filozoficzne. Ikona przekroczyła wówczas tradycyjne granice Prawosławia. Jednakże ikona nie jest zupełnie obca Kościołowi zachodniemu. W wielu świątyniach katolickich należną czcią otoczone są cudowne ikony. Wspomnieć tu należy o ikonie Matki Bożej Pasyjnej (Nieustającej Pomocy), czy Matce Bożej Częstochowskiej... Należy również zaznaczyć, że kiedy powstawały i rozpowszechniały się pierwsze ikony Kościół nie był podzielony, przeciwnie - był bardziej niż kiedykolwiek zjednoczony w organizowaniu pierwszych soborów formułujących podstawy doktryn chrześcijańskich i w walce m. in. z późniejszą herezją ikonoklazmu. Ikony są zatem dziedzictwem całego świata chrześcijańskiego, niemniej jednak jedynie w Kościele wschodnim dzięki przestrzeganiu przez ikonografów kanonu zachowały one swój pierwotny charakter.

Ikona przyciąga nas swoimi walorami artystycznymi, subtelnym antyrealizmem i kolorystyką. Jednakże takie pojmowanie ikony - jako dzieła sztuki mającego zaspokoić nasze wymagania estetyczne, jest istotne... lecz nie najważniejsze. Ikona oprócz bogactwa artystycznego posiada znacznie większe bogactwo duchowe. Ikona jest w swojej istocie przede wszystkim dziełem modlitewnym, dopiero zaś w drugim rzędzie artystycznym.

Genezę ikony wywodzi się z portretowego malarstwa późnoantycznego. Najstarsze pochodzą z VI wieku z klasztoru św. Katarzyny na Synaju. Najczęściej malowano na specjalnie przygotowanym drewnie cedrowym lub cyprysowym. Były to święte drzewa dla wschodniego chrześcijaństwa, jednak z braku tego surowca (np. na Rusi) stosowano także drewno (lipowe lub sosnowe). Najstarsze ikony malowano głównie techniką enkaustyczną, która od VI w. była wypierana przez temperę jajową. Ikony wykonywano także w technice mozaiki, emalii, rzeźbiono w drewnie, marmurze, steatycie lub kości słoniowej. Późne, XIX i XX wieczne ikony malowano także techniką olejną. Malowanie, czy poprawniej pisanie ikon było ściśle określone w podręcznikach (gr. hermeneia, ros. podlinniki), pisanych często przez mnichów - malarzy ^[1]. Tradycja wiązała się nie tylko z ikonografią, ale dotyczyła również materiału, przygotowania podłoża, specjalnej technologii, odpowiednich kolorów, a nawet kolejności malowania. Na spreparowane deski (odpowiednio ukształtowane z wgłębieniem w przedniej części w którym umieszcza się właściwą treść - tzw. kowczeg), wzmocnione z tyłu zastrzałem, nakładano grunt kredowo-alabastrowy. Na gruncie rysowano lub przerysowywano z podręczników kontury obrazu, a następnie nakładano w określonej kolejności farbę i pozłotę. Na koniec umieszczano także napisy w języku greckim lub starocerkiewnosłowiańskim z imionami świętych postaci lub objaśnieniami scen (zazwyczaj umieszczane w polu ikony. Najświętsze Imiona (Matki Boskiej, Chrystusa) umieszczano w greckich skrótach (abrewiacjach). Ikona jest dla wschodniego chrześcijaństwa tekstem liturgicznym, sakramentale, a także "obrazem tamtego świata", dlatego nie mogła powstać bez wcześniejszego przygotowania teologicznego malarza, ewentualnie pod ścisłym nadzorem teologa. Ważne było również przygotowanie duchowe ikonografa (modlitwa, post).

Ikonę zawsze werniksowano, przez co zachowywała swój wygląd przez około 100 lat. Następnie na skutek zmian barwy pokostu malowidło ciemniało. Dodatkowo pokrywała je warstwa sadzy od świec. Na wyblakniętym, słabo widocznym obrazie malowano nowy.

Ikony zdobione były szlachetnymi kamieniami, okuciami ze srebrnej lub złotej blachy. Czasem zamiast drewna używano płótna lub metalu. Spopularyzowane (zwłaszcza przez badaczy rosyjskich i polskich) jest określenie "pisanie ikon", podkreślające sakralny, liturgiczny charakter ikony. Oznacza proces jej powstawania. Według innych badaczy określenie to jest wynikiem błędnego tłumaczenia z języka greckiego, od ikonographos, gdzie graphos oznacza zarówno pisać,jak i malować (stąd też ros. ikonopisiec).

Malarstwo ikonowe rozwijało się w Bizancjum aż do jego upadku w XV wieku oraz na terenach objętych wpływami kultury bizantyjskiej czyli w Grecji, Serbii, na Bałkanach, w średniowiecznych Włoszech oraz na Rusi. Najstarsze zachowane do naszych czasów ikony pochodzą z VI wieku. Najbardziej reprezentatywne dla tego okresu są zwłaszcza trzy dzieła przedstawiające: świętego Piotra, Chrystusa Pantokratora oraz Marię z aniołami i ze świętymi Teodorem i Jerzym.

Za najwybitniejszego rosyjskiego twórcę ikon uważany jest Andrzej Rublow.

Ikony są malowane płasko, nie uwzględniają perspektywy malarskiej, dającej złudzenie trójwymiarowości przestrzeni. Pozbawione klasycznej perspektywy liniowej, w wielu przypadkach posiadają tzw. perspektywę odwrotną, której cechą charakterystyczną jest zbieganie się linii w punkcie umieszczonym poza obrazem (za, przed), który z założenia kierowany jest w stronę patrzącego nań człowieka. Efekt ten jest osiągany dzięki odpowiedniemu ustawieniu postaci i pozostałych elementów. Przykładem takiego podejścia do perspektywy jest Trójca Rublowa, należąca do najwybitniejszych arcydzieł światowego malarstwa.
Znaczenie obiektu regulowane jest jego wielkością: to, co najważniejsze jest największe, a postacie są ustawione według ściśle określonego porządku.

W Bizancjum sensu sztuki upatrywano w pięknie. Kanon zakładał malowanie czystymi kolorami (nigdy nie mieszano barw) i używanie w dużych ilościach pozłoty. Barwa była traktowana jako tak samo ważna jak słowo, a ponieważ każde z nich ma znaczenie, również barwy przekładano na język symboli, który nadawał kolorom ściśle określone znaczenie:

Złoto symbolizowało świętość, oddanie czci, nieśmiertelność, Bożą chwałę. Purpura: władzę i bogactwo. Czerwień oznaczała życie, krew, piękno i czystość. Bielą przedstawiano boskość, czystość i niewinność. Niebieski oddawał niebo, ale też duchowość i mistycyzm. Zielony: życie, wieczną młodość, płodność, wewnętrzne bogactwo. Brąz był symbolem ziemi, materii, ubóstwa.

Bizantyjska symbolika koloru została przyjęta na Rusi, ale barwy, osadzone w narodowej tradycji, stały się tam bardziej żywe i jasne.

Ikona nie jest zwykłym obrazem religijnym. Pisanie ikon było czynnością świętą. Ikona, która powstawała w klasztorach Starej Rusi, malowana przez uprzywilejowanych mnichów, była emanacją bóstwa, które prowadziło rękę twórcy. Zrodzona w modlitwie, wymagała przed przystąpieniem do pracy specjalnych postów, powstawała w postawie klęczącej autora.

Ikony mają za zadanie pogłębiać życie duchowe, wprowadzać do modlitwy. Anonimowy autor ikony miał pomóc podążać we właściwym kierunku. Modlitwa przed ikoną związana jest z określonym rytuałem: przy zapalonych świecach wierni kłaniają się przed ikonami, całują je.

Czyste kolory używane do malowania, złocenia w płomieniu świec nabierają szczególnego blasku. Ogień świecy jest symbolem wzniesienie duszy do Boga. Pokłon przypomina o tym, że nie tylko dusza, ale i ciało powinno uczestniczyć w modlitwie. Otrzymane od Boga nie jest czymś gorszym od umysłu i ma prawo na równi brać udział w rozmowie z Bogiem.

W związku ze świętością ikony nie mogła ona być przedmiotem handlu czy zarobkowania, które z punktu widzenia człowieka wierzącego było traktowane jako grzech.

Ikona - obraz dewocyjny wyobrażający osoby święte, sceny biblijne, i liturgiczno - symboliczne.

Są wykonywane jako malowidła, mozaiki, reliefy, np. w marmurze, emalii.

Technika malowania:

Deska lipowa, brzozowa, bukowa, cedrowa. Pole środkowe pogłębiano (kowczeg), powlekano klejem, zakładano płótno (symbol chusty św Weroniki) Następnie gruntowano (lewkos? Lewkon?) gipsem alabastrowym z klejem. Na tak przygotowanej desce wykonywano rysunek konturowy (grafija) wg. szablonu. Dalej nakładano części złocone...

Pierwsze ikony zaczęto wykonywać farbami temperowymi, one po namalowaniu bardzo błyszczały, w momencie gdy farba wchodziła w reakcje z podłożem deski (płótna, złotej folii) wówczas zauważono że te kolory bledną, staja się matowe. Wtedy do temper zaczęto dokładać elementy naturalne np. żółtko, i to powodowało że tempera była półtłusta. Gdy maluje się tymi temperami półtłustymi to w pierwszym momencie rysunek jest matowy, a gdy farba wchodzi w reakcje z podłożem, wtedy zaczyna lśnić. Bardzo wyraźna cecha ikon, że one właśnie lśnią. Takie są najprostsze ikony, może być ikona jednostronna, a także dwustronna - charakterystyczna dla obszaru bałkańskiego, lub ikony podwójne - czyli rodzaj takiego przenośnego ołtarzyka.

Mniej więcej od 15 wieku takie ikony zaczęto dodatkowo zdobić ryzami - ryza - sukienka wykonana ze złota i srebra, zdobiona kamieniami, nakładana na ikonę.

Tematyka ikon: sceny liturgiczne, pojawiają się napisy (jakieś opisy postaci albo wyrażające jakiś pogląd dogmatyczny, napisy najczęściej w języku łacińskim ale także w greckim), typy kanoniczne Chrystusa i Matki Boskiej, ukrzyżowanie (Chrystus sam na krzyżu, lub towarzyszą mu inne osoby- Matka Boska, Jan Chrzciciel), trójca święta (tego typu ikony są najbardziej rozpowszechnione w kościele prawosławnym; wyobrażenie trzech aniołów siedzących przy stole odnosi się do wydarzenia biblijnego, w którym do namiotu Abrachama wchodzą aniołowie aby zwiastować mu narodzenie jego syna Izaaka, jest to jedno z podstawowych wydarzeń biblijnych które potem będzie odzwierciedlone w postaci trójcy świętej; na naszych terenach dominują cerkwie trój-kopułowe, to jest właśnie symbolika związana z trójcą świętą),postacie archaniołów - dominuje archanioł Gabriel (w kościele katolickim Gabriel jest w tle, natomiast w prawosławiu jest jedną z głównych postaci) deisis, święci z ikonami hagiograficznymi, menologiony (ikona kalendarzowa świąt liturgicznych)

Duże ilości ikon świętych bo każda cerkwia ma swojego patrona.

Żeby ikona była obrazem dewocyjnym, muszą być dwa elementy, pierwszy: modlitwa (każdy mnich który wykonuje ikonę dewocyjną zaczyna pracę od modlitwy) , ikona jest wtedy zakończona gdy następuje jej błogosławieństwo.

Geneza związana z portretami grobowymi, które wykonywano w Cesarstwie Rzymskim, te portrety grobowe były wkładane do grobów, malowane techniką enkaustyki. Nie wiadomo tylko kiedy te portrety były malowane, jedna wersja mówi że portret został wykonany za życia osoby, natomiast druga wersja mówi że taki portret powstawał po śmierci takiej osoby.

Geneza polityczna : na czele cesarstwa stał cesarz i wykonywano jego wizerunki, wizerunki w postaci rzeźb i w postaci obrazów. Ówczesna sytuacja wymagała aby ludność oddawała cześć tym wizerunkom, bo władza cesarska pochodzi od boga.

Religia chrześcijańska chciała aby na obrazach także widniały postacie świętych. Konflikt między cesarzem a społeczeństwem które częściej oddaje cześć wizerunkom świętych niż wizerunkom cesarza. Spór o charakterze politycznym. Do tego sporu doszedł jeszcze spór o charakterze dogmatycznym. Powstał na terenach wschodnich (Bizancjum), Spór o podwójną tzn. ludzką i boską naturę Chrystusa. Sobór Chalcedoński (451 r) stwierdził, że Chrystus jest jedną osobą w 2 naturach.

726 r papież Leon 3 (panował w Konstantynopolu), przyjął pogląd monofizyków - czyli pogląd mówiący o jednej tylko naturze Chrystusa, zabronił pokazywania Chrystusa w postaci figuralnej. Przestano wykonywać obrazy świętych i ze wszystkich kościołów bizantyjskich zostały wyrzucone i zniszczone wszystkie mozaiki, obrazy, ikony które przedstawiające postaci świętych.

Do 843 r. - ikonoklazm - olbrzymie zniszczenie dziedzictwa kulturowego, okres prześladowania ikonludów. Na miejsce tamtych obrazów itp. zostają wprowadzone obrazy o tematyce świeckiej - sceny np. dworskie, zabawowe (usuwano mozaiki, obrazy, freski)

Ikonoklazm trwał prawie 100 lat, przed jego zakończeniem Jan z Damaszku wyciągnął argument, uważał że skoro człowiek składa się z duszy i ciała, nie może odebrać istoty osoby świętej bez jej kontemplacji, ten argument zadecydował, na pamiątkę zakończenia ikonoklazmu : Święto Ortodoksji (1 niedziela wielkiego postu), trwa do dziś. Ten spór się jeszcze na dobre nie skończył, będzie trwał przynajmniej przez 200 lat, i doprowadzi w 1054 - do pierwszej schizmy w kościele katolickim - pojawia się wtedy nowa religia ortodoksyjna, inaczej prawosławna.

2 miejsca jedynie, w którym zachowała się sztuka wczesnochrześcijańska, Ikony pochodzące z 5 wieku zachowały się w kościele św. Katarzyny pod górą Synaj. Natomiast biorąc pod uwagę mozaiki bizantyjskie one się zachowały tylko na terenie Rawenny.

(Rawenna - w 6 wieku tereny półwyspu Apenińskiego zostały opanowane przez ówczesnego cesarza bizantyjskiego Justyniana, i ona ustanawia tam w Rawennie, egzarchat czyli swoje namiestnictwo. I wtedy przybywają do Rawenny artyści którzy w kościołach wykonują mozaiki bizantyjskie)

Po okresie ikonoklazmu powstają nowe warsztaty ikonowe, od połowy 9 wieku zaczynają wykonywać wg. starych wzorów ikony.

Połowa 11 wieku - przybywa do Konstantynopola władca Rusi - Włodzimierz, przyjmuje religie prawosławną, i gdy przybywa w Konstantynopolu dostaje od panującego obraz, Włodzimierz wraca na Ruś z obrazem, i gdy go przywozi i pokazuje, wszyscy są zafascynowani tym obrazem, więc Włodzimierz zaczyna organizować warsztaty ikonowe. Od tego momentu - przełom 11 i 12 wieku - powstanie pierwszych ikon ruskich.

14 wiek - Księstwo Moskiewskie podbija Ruś, z Rusi zostaje wywieziony ten obraz i przywieziony do Moskwy, złożony w jednym z kościołów.

Księstwo Moskiewskie - zaczynają warsztaty ikonowe powstawać

Andriej Rublow - największy malarz ikonowy, zawdzięczamy mu technikę wytwarzania ikon

Księstwo Moskiewskie wprowadza do kościoła pewien element którego nie było w kościołach bizantyjskich : Ikonostas - ściana, przegroda oddzielająca ołtarz od reszty cerkwi, od części dla wiernych. Na tej ścianie zacznie się zawieszać ikony.

Na terenie Zagorska - wykonane przez Rublowa, najpiękniejsze ikonostasy, (monastyry w Ławrze Troickiej)

Moskwa - nazywana trzecim Rzymem / w 1472 r Iwan II poślubił Zoe Paledog bratanice ostatniego cesarza bizantyjskiego, uważa się Moskwe za spadkobierce cesarstwa rzymskiego.

Ikona - typy kanoniczne Chrystusa

Mandylion - odbicie twarzy zbawiciela na chuście, uważane za najstarszy portret Chrystusa, twarz zamyślona, nie cierpiąca, nie ma korony cierniowej, wyrażająca wielką miłość do człowieka, czasami chustę podtrzymują dwa anioły

Achiropotios - portret nie wykonany ręką ludzką (np. chusta króla Abgara była achiropotiosem i dzięki niej zaczęto wykonywać pierwszy portret Chrystusa - mandylion)

Odmianą, odpowiednikiem wizerunku Mandylionu dla kościoła zachodniego jest VERAIKON - odbicie cierpiącej twarzy Chrystusa na chuście św. Weroniki, pojawia się po 1400 r. (chusta św Weroniki także uważana za achiropotiosa)

Całun turyński - syndonis

2gie wyobrażenie:

Pantokrator - postać Chrystusa zawsze do pasa, półpostać, w jednej ręce trzyma księge (prawo) bądź świecę (`jam jest światłością świata')a druga trzyma w geście błogosławieństwa; może być ubrany w szaty np. w kolorze purpury, płaszcz ciemne barwy (związane z Ziemia), może pojawić się symbolika.

3 wyobrażenie:

Zbawiciel tronujący między Mocami - cała postać

Rozwinięcie postaci Pantokratora, siedzi na tronie, złote linie na szacie tworzą rysunek, Chrystus wpisany w trzy mandorle : czerwony romb (boska chwała), ciemnobłękitny owal (wieczność i niebo), czerwony prostokąt (ziemia), z postaciami apokaliptycznymi (Mateusz - człowiek, Marek - lew, Łukasz - wół, Jan - orzeł).

Typ kanoniczny Matki Boskiej (Theotokos)

Portret Matki Boskiej przypisuje się św Łukaszowi, który malował M.B. trzykrotnie, po zesłaniu Ducha św.

1. Orantka - ujęcie Matki Boskiej - podniesione ręce do góry, towarzyszą jej osoby modlące się.

Blacherniotissa - postać ma na piersi medalion z wizerunkiem Chrystusa jako Emanuela (Zbawiciel z okresu przez wcieleniem czyli przed narodzeniem)

2. Hodegetria - `przewodniczka w drodze', siedzi lub stoi, podtrzymuje dziecko, druga ręka wskazuje na Niego - `o to wasz przewodnik'

Chrystus jest w postaci dziecka ale z twarzą dorosłego człowieka (interpretowane to jest jako mądrość)

Chrystus jedną ręką też błogosławi w drugiej trzyma zwój.

Na moforionie - gwiazdy, symbolizują dziewictwo.

3. Eleusa - miłosierna, współczująca, czułości, przytula do siebie syna, twarz pełna bólu i miłości, spojrzenie smutne, zadumane (bo Chrystus zdradza jej tajemnice swojej śmierci)

Matka Boska Włodzimierska : ok. 1130 r , Konstantynopol, 1155 r. - Włodzimierz - Sobór Uspeński, 1395 r - Moskwa

Ikona, obrazy współczesne, Nowosielski

Tereny wschodnie - templon i ikonostas (ikonostas jest rozwinięciem templonu)

Ikonostas (gr. eikón oznaczające obraz oraz stásis czyli pozycja, umiejscowienie) to ściana z ikonami, która w cerkwi oddziela miejsce ołtarzowe (swiatłyszcze, sanktuarium, prezbiterium) od nawy (naos), przeznaczonej dla wiernych. Według nauki cerkwi prawosławnej sanktuarium jest symbolem nieba, miejsca szczególnego przebywania Boga. Tam kapłan odprawia msze, tam znajduje się tabernakulum (kywot). Ikonostas zasłania przed oczyma ludzi to, co dla nich powinno być niewidoczne. Wierni mogą tylko spoglądać na wizerunki świętych i proroków.

Pierwotnie elementem rozdzielającym nawę od prezbiterium była balustrada lub krata, potem pojawiły się przyścienne listwy, na których opierano obrazy, później przegroda z luźno rozmieszczonymi ikonami, w końcu szkielet z ozdobnymi ramami, w które osadzone były ikony lub solidna ściana, zespolona konstrukcyjnie z resztą cerkwi. Ostateczna forma ikonostasu ukształtowała się na Rusi na przełomie XIV i XV wieku.

I. Ikony namiestne i wrota
PD - predelle
CW - carskie wrota
Z,E - Zwiastowanie, Ewangeliści
Wpn, Wpd - wrota północne, południowe (oliakońskie)
N1 - najbardziej czczony lokalny święty
N2 - M.B. Hodegetria lub Eleusa
N3 - Chrystus Nauczający (Pantokrata)
N4 - Ikona chramowa - patron cerkwi

II. Rząd świąteczny
OW - Ostatnia Wieczerza lub Zwiastowanie
P1 - P12 - prazdniki (12 świąt kościelnych)

III. Grupa Deesis
D - postacie z grupy Deesis

IV. Rząd proroków i Ojców Kościoła
PR - prorocy
MB - Matka Boska Modląca się

(Czasami pierwsi królowie - Salomon i Dawid)

V. PA - Patriarchowie + 3 świętych

Za ikonostasem - prestol - ołtarz z bogatym baldachimem; tabernakulum, ołtarzyk do przygotowania Eucharystii.

Mozaika - technika dekoracyjna, zaliczana do malarstwa monumentalnego.

Początki - w Mezopotamii (sztandar z Ur), brama Bogini Isztar

Drugi obszar to Grecja (okres hellenistyczny), Największy zbiór na wyspie Delos. Na postawie odkrytych tam mozaiek można przypuszczać że dominowała głowie mozaika podłogowa, geometryczna, także sceny figuralne (mitologiczne)

Kolejny wielki rozwój mozaiki następuje w St. Rzymie. Pojawiła się w domach, obiektach publicznych (termy), początkowo wielobarwna, obramienie geometryczne.

Należy ją łączyć z malarstwem pompejańskim. Podczas pierwszego stylu, inkrustacyjnego, mozaiki układane na podłogach, a później na ścianach, były bardzo kolorowe. Pod czas 2ego stylu malarskiego - architektonicznego - mozaika uległa uspokojeniu. Są czarne motywy na białym tle.

Mozaiki wielobarwne dominują na prowincjach rzymskich. Wielobarwność podkreślona jest przez bardzo mocne słońce. Piękne mozaiki w Afryce i Hiszpanii

3 techniki układania mozaiek :

Opus barbaricum - najwcześniejsza, używa kamieni barwionych o różnych kształtach, układane wzory geometryczne lub roślinne w zaprawie gipsowej lub wapiennej

Opus tessalatum - materiałem jest kamień, fajans, szkło. Dokładnie wycięty i oszlifowany w sześcianik (1 cm sześcienny), z takiego materiału układano wzory, regularne wzory.

Opus vermiculatum - gdy obrabiano te kamienie na sześcianiki, zostawało dużo takiego materiału który trzeba było wykorzystać, z tych bardzo drobnych materiałów zaczęto układać wzory. Materiał różnorodny pod względem koloru i kształtu, dobierany zależnie od tematu kompozycji. Bardzo drobne kawałeczki, wrażenie że jest to obraz namalowany farbą olejną.

Przykłady - mozaika italska czarno biała; mozaika afrykańska - bardzo barwne (Tunezja - muzeum Bardo)

Tematami rzymskiej mozaiki:

• Ornamenty roślinne, świat wodny (głównie ujęcia wody), tematy morskie, muszelki

Unikatem jest mozaika sufitowa istniejąca w Nimfeum Złotego domu Nerona.

• kopie dzieł greckich o tematyce historycznej np. `Walka Aleksandra Wielkiego z królem perskim Dariuszem pod Issos' Pompeje - Dom Fauna

• tematyka mitologiczna np. Wenus i Centaury

• walki gladiatorów, sceny cyrkowe, ćwiczenia gimnastyczne

• wyścigi konne (Galia), polowania

• sceny teatralne, maski

• krajobrazy, życie codzienne, praca, wypoczynek

• świat zwierząt - mozaiki np. w kuchni, obrazy o charakterze zwierzęcym

Po okresie Rzymskim - sztuka wczesnochrześcijańska

Po roku 313, budowa kościołów -które są zdobione mozaikami

Tereny Akwilei (najstarsze zachowane mozaiki) oraz w mauzoleum Konstancji w Rzymie czy kościele Santa Pudenzjana

Największy zbiór mozaik jaki ocalał po okresie ikonoklazmu - w Rawennie

Np. w Mauzoleum Galii Placiadi - `Chrystus jako dobry pasterz'

rozgwieżdżone niebo, krzyż, apokaliptyczne istoty.

Rawenna - Baptysterium Ortodoksów - temat : Chrzest, Chrystus w Jordanie przez Jana Chrzciciela.

Zespolenie sztuki wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej na terenie Rawenny `złoty okres' - okres Justyniana

Powstają wspaniałe dekoracje

(W Konstantynopolu - Hagia Sophia

Kościół Sergiusza i Bachusa, Apostołów)

Jednak mozaiki te zniszczono w okresie ikonoklazmu

Rawenna - kościół :

San Apollinare Nuovo (VI w), orszaki męczenników zdążające do Chrystusa, orszak drugi zdążający do Matki Boskiej.

San Vitale - najbardziej bizantyjski kościół Rawenny (wzorowany na kościele Sergiusza Bachusza) , pokrywają go mozaiki, najważniejsze to :

`Orszak Teodory' `Orszak cesarza Justyniana' - jedyna mozaika która ma charakter świecki, o tematyce świeckiej. (cesarz ma władze ziemska ale także pochodzącą od Boga)

Orszaki :

Cechy malarstwa mozaikowego - ustawienie frontalne (tylko Judasz z profilu)

Centralną postacią jest cesarz

Twarze jednakowe - schematyzm, cesarza wyróżnia tylko diadem

Duże oczy, proste nosy, zarysowane usta, szaty zupełnie proste i sprawiające wrażenie niezwykle ciężkich (nie widzimy budowy),

Malarstwo statyczne, bezruch

Program ikonograficzny :

Kopuła - symbol nieba, wpisana w kwadrat w którym króluje Chrystus

Pendentywy - wyobrażenie ewangelistów

Bęben kopuły - aniołowie, apostołowie, prorocy

Łuk tęczowy - grupa Deisis

Filary

Apsyda - Chrystus, Matka Boska z Dzieciątkiem

Ściana zachodnia - sąd Ostateczny

Ściany naw

Promieniowanie mozaiki (X - XIII w)

Bazylika św Marka z Wenecji.

---