PEDAGOGIKA MIĘDZYKULTUROWA

• Zachodzące we współczesnym świecie procesy globalizacji wydają się świadczyć o dążeniu do jedności, oswajaniu inności, upowszechnianiu postaw otwartych

• Obserwujemy również tendencje do zdecydowanego akcentowania potrzeb narodowych, etnicznych, religijnych, podziału na swoich i obcych

• W warunkach zróżnicowania kulturowego zmierzamy do wyjaśnienia relacji między społeczno - kulturową tożsamością jednostki a jej postawami wobec odmienności

Edukacja międzykulturowa to dialog kultur, który kładzie szczególny nacisk na niepowtarzalność jednostki ludzkiej, podkreśla prawo grup do alternatywnego stylu życia. W tym sensie istnieje głęboka syntonia perspektywy wielokulturowej w pedagogice z nurtami poszukującymi drogi wyzwolenia człowieka poprzez edukację.

W związku z tym edukacja międzykulturowa obejmuje:

• budzenie potrzeb nawyku prowadzenia dialogu

• kształtowanie rozumienia odmienności kulturowych- od subkultur we własnej społeczności aż po kultury odległych społeczeństw

• przygotowanie do interakcji z przedstawicielami innych kultur - wzmacnianie własnej tożsamości kulturowej.

Edukacja międzykulturowa jest reakcją na dostrzeżenie wielokulturowości współczesnych społeczeństw.

Pedagogika modernistyczna

Wizja kultury jako rezerwuaru wartości stanowi fundament klasycznie pojmowanej edukacji. Człowiek w trakcie życia przechodzi proces socjalizacji, w którym wprowadzany jest w świat norm społecznych. Dzięki edukacji przyswaja zdolność do abstrakcyjnego myślenia i wzorce racjonalnego rozumowania. Buduje swój system wartości, kreuje swoją osobę, a jednocześnie dochodzi do osobowej autonomii (zdolność do kierowania się własnym prawem) i nabiera dystansu do wpojonych mu norm zachowania się. Autonomia człowieka buduje się na podstawie uwewnętrznionego systemu wartości, który się fundamentem podmiotowej autokreacji.

Ten sposób myślenia stanowi klasyczny rdzeń pedagogiki. Można rozpatrywać go w dwóch odmianach: treściowej i formalnej.

• W odmianie treściowej mamy do czynienia z poszukiwaniem tego, co wspólne w treściach kultury, co charakterystyczne jest dla pedagogiki kultury

• Jednakże z teorii krytycznej Habermasa wynika, że treściowa podstawa wspólnoty kulturowej nie jest wyraźnie określana. Zamiast tego pojawia się idea formalnej kompetencji do negocjowania i ustalania treści, a przede wszystkim do negocjowania i ustalania norm społecznych.

W obu przypadkach mamy do czynienia z założeniem uniwersalnego charakteru wartości lub zasad racjonalności będących podstawą edukacji.

Uniwersalistyczne pojmowanie wartości kulturowych i religijnych oraz racjonalności są historycznie ważnym elementem ekspansji kulturowej Europy. Przekonanie, że to, co dobre w Europie jest dobre dla wszystkich, uzasadniało podboje terytorialne i narzucanie innym kulturom europejskiego systemu wartości . Kolonizacja była traktowana jako misja religijna, cywilizacyjna i polityczna. Ekspansja wartości uniwersalnych miała miejsce także wewnątrz kultur europejskich. Proces tworzenia nowoczesnych państw w dużym stopniu opierał się na edukacji narzucającej zróżnicowanym kulturom etnicznym wspólną tradycję i wspólne sposoby myślenia. Od XVIII w. wprowadzany został obowiązek szkolny, który miał m.in. doprowadzić do eliminacji tradycyjnych, uważanych za zacofane.

Dekolonizacja i źródła edukacji międzykulturowej

W połowie XX w. doszło do załamania się kulturowej ekspansji Zachodu (dekolonizacja). Był to kluczowy moment dla zagadnienia wielokulturowości w wychowaniu.

• Zachodnie elity uświadomiły sobie, że europejskie wartości mają charakter lokalny, gdyż inne tradycje kulturowe są zakorzenione w dziedziczących je społecznościach, a misja cywilizacyjna Europy w rzeczywistości prowadzi do konfliktu kultur odmiennych (relatywizm kulturowy).

Wraz z dekolonizacją rozpowszechniło się antropologiczne pojmowanie kultury. Wg antropologów kultura jest własnością każdej czującej odrębność grupy społecznej.

• Osłabienie kolonialnej dominacji sprawiło, że w Europie zaczęli coraz częściej osiedlać się mieszkańcy innych państw. Procesy masowej imigracji w następnych latach zostały wzmocnione przez narastającą globalizację ekonomiczną.

• Obecność przedstawicieli innych kultur w metropoliach Zachodu wywołała złożone skutki społeczne, przyczyniając się do osłabienia uniwersalistycznego rozumienia stylów życia i wartości kultury. Obcowanie z innymi kulturami wymusiło na Europejczykach zmianę nawyków i stereotypów.

• Relatywizacja rozumienia własnej kultury Zachodu oraz konieczność rozwiązania problemów współżycia odmiennych kultur w jednej przestrzeni społecznej stały się wyznacznikami działań edukacyjnych podejmowanych w zakresie relacji między kulturowych.

Orientacje w edukacji międzykulturowej

Działania edukacyjne przybierają zróżnicowaną postać, w zależności od sposobu traktowania różnic kulturowych przez społeczności, do których są skierowane. Na ogół dotyczą one problemów edukacyjnych mniejszości kulturowych (imigranci, mniejszości narodowe, rdzenne kultury etniczne).

Rozpatrując sposoby traktowania różnic można wyróżnić następujące podejścia:

• asymilacyjne - zakładające konieczność przystosowania się przedstawicieli mniejszych kultur do kultury dominującej

• izolacyjne - zakładające odrębne projekty kształcenia dla poszczególnych kultur

• edukację międzykulturową - zmierzającą do wypracowania nowych modeli relacji pomiędzy kulturami.

Podejścia te skierowane są zarówno do mniejszości jak i do kultury dominującej. Można tu wyodrębnić dwa rodzaje orientacji:

• orientacje liberalne - nastawione na promowanie tolerancji

• orientacje radykalne - związane z traktowaniem relacji międzykulturowych jako nacechowanych przemocą i nastawione na przeciwdziałanie tym zjawiskom

W Niemczech zorganizowano kształcenie dla cudzoziemców z myślą przygotowania ich do powrotu do krajów macierzystych. Jednak gdy okazało się, że robotnicy nie mają zamiaru wyjeżdżać z Niemiec, podjęto działania na rzecz integracji kultur mniejszości z kulturą niemiecką. W praktyce oznaczało to uznanie kultury rodzimej cudzoziemców za podporządkowaną kulturze niemieckiej. Problem pociągnął za sobą praktyczne próby kształcenia całego społeczeństwa do życia w warunkach pluralizmu kulturowego.

Nurt ten nazwano edukacją międzykulturową. Doświadczenia polityki edukacyjnej wobec mniejszości są różnicowane od asymilacji, po aktywne wspieranie wielokulturowości.

W USA termin edukacja międzykulturowa zastępuje termin edukacja wielokulturowa.

• Nurt ten funkcjonuje w USA od lat 60. XX w. Powstał w wyniki społecznego oporu spychanych na margines grup kulturowych, dążących do zlikwidowania segregacyjnej praktyki oświatowej dominującej w poprzednich latach.

• Czarna mniejszość amerykańska domagała się poszanowania odrębności kulturowej i stworzenia ram systemowych, w których odrębność nie stanowi blokady w dostępie do instytucji politycznych oraz szans rozwojowych.

• W rezultacie działania te doprowadziły do rasowej desegregacji szkolnictwa, co stało się ogromnym wyzwaniem dla systemu oświatowego USA.

• Pojawiła się pilna potrzeba wychowania do tolerancji, do współżycia jednostek o odmiennych doświadczeniach kulturowych i do demokracji respektującej prawa mniejszości.

Walką o prawa człowieka zajmowała się m.in. solidarnościowa strategia czarnych Amerykanów, ruch feministyczny, rdzenni Amerykanie oraz mniejszości etniczne, doprowadzając w krótkim czasie do szeregu inicjatyw narzucających szkołom publicznym obowiązek niedyskryminacyjnej polityki naboru studentów (1964 r.)

W kolejnych latach podjęto działania mające na celu :

• szkolenie nauczycieli i pedagogów szkolnych

• opracowanie wielokulturowych programów nauczania

• finansowanie edukacji dwujęzycznej dla uczniów z mniejszości etnicznych

W 1972 r. Kongres zalecił studiowanie kultur mniejszościowych przez wszystkich uczniów.

W 1975 r. Stowarzyszenie Kolegiów Nauczycielskich sformułowało deklarację celów kształcenia wielokulturowego, którego głównym celem było stworzenie całkowicie tolerancyjnego społeczeństwa pluralistycznego.

Aby osiągnąć ten cel zasugerowano cztery drogi:

1. Kształcenie do wartości, wspierających kulturową różnorodność i indywidualną niepowtarzalność.

2. Wspieranie jakościowego rozwoju istniejących kultur etnicznych oraz włączenie ich w nurt amerykańskiego życia społeczno- gospodarczego i politycznego.

3. Wspieranie badań nad alternatywnymi i nowo pojawiającymi się stylami życia.

4. Wspieranie wielokulturowości, wielojęzykowości i wielodialektyczności.

Kontekst polityczny - USA

• Ruch edukacji wielokulturowej zawiera zarówno postulaty rozpoznania różnorodności kulturowej, jak i programy akcentujące równorzędność wszystkich kultur. W tej pierwszej grupie sytuuje się propozycja procesu tworzenia wspólnej kultury, gdzie poszczególne kultury mają się stapiać, tworząc nową i unikatową całość, zyskując tożsamość amerykańską.

• W strategii edukacyjnej AMERICA 2000 funkcjonującej za prezydentury George'a Busha seniora pominięto kwestię zróżnicowań kulturowych społeczeństwa. Po wydarzeniach 11 września 2001 r. nastąpił nawrót społecznego konserwatyzmu i fundamentalizmu, polityka wobec odmiennych kultur podlega rewizji. Reakcją na
  te tendencje jest z kolei radykalizacja projektów edukacji wielokulturowej.

Kontekst polityczny - integracja europejska

• Edukacja młodzieży Unii Europejskiej wiąże się z kształtowaniem tożsamości europejskiej, poprzez edukację w krajach macierzystych oraz projekty wymiany szkolnej. Dyrektywy Komisji Europejskiej wiążą się z wypracowaniem poczucia europejskości z jednoczesnym szacunkiem dla różnorodności kulturowej.

• Z dyrektywy z 1988 r. wynika, że tożsamość europejska ma pomóc uczniom w zdobywaniu nowego spojrzenia na Europę jako na wielokulturową i wielojęzyczną społeczność. W ramach tego podejścia zmierza się do ochrony enklaw kulturowej odmienności i różnorodności językowej, biorąc pod uwagę również ginące języki małych grup etnicznych. Istotną rolę w realizacji przygotowania młodzieży do rozumienia wspólnych ideałów europejskich pełnią programy nauczania języków obcych.

• Pojęcie edukacji międzykulturowej używane jest również jako określenie projektów oświatowych adresowanych do przedstawicieli elit gospodarczych, politycznych i społecznych. Pracownicy międzynarodowych korporacji są szkoleni w kompetencjach komunikacji międzynarodowej dotyczącej nie tylko różnic w zakresie języka, ale również w zakresie obyczajów, sposobów zachowania sięi innych charakterystycznych dla danej kultury.

Doświadczenia polskie

W Polsce o edukacji międzykulturowej w sensie doświadczeń napotykamy się dopiero po 1989 r. Przed tym okresem międzynarodowe kontakty były raczej ograniczone. Polityka programowa była nacjonalistyczna, a różnice narodościowe i etniczne były przemilczane, bądź aktywnie eliminowane. Wiązało się to z propagandą jedności narodu, traktowanej jako korzyść osiągniętą przez Polskę w czasach powojennych.

Dopiero po upadku PRLu osiągnięto wolność polityczną, która doprowadziła do powstawania ruchów kulturowych mniejszości narodowych i etnicznych oraz do rozbudzenia ich aspiracji edukacyjnych. Ruchy te wykazują aktywność głównie na pograniczach Polski, nie można też pominąć takich ruchów kulturowych jak: Kaszubi, Ślązacy i inne ruchy regionalne.

Stopniowa krystalizacja pedagogiki międzykulturowej w naszym kraju następuje dzięki:

• dostrzeganiu i aktywnemu podejmowaniu przez środowiska oświatowe sytuacji odżywającej wielokulturowości

• prowadzeniu licznych badań socjologicznych i pedagogicznych nad zróżnicowaniami kulturowymi

• procesom integracji europejskiej w ostatnich latach

Według Szymańskiego nie ma spójnej teorii edukacji międzykulturowej - jest ona pedagogiczną reakcją na problemy pojawiające się w wielokulturowych społeczeństwach.

Kontrowersje wokół edukacji międzykulturowej

• Fundamentaliści i konserwatyści, którzy dążą do jednoznaczności w definiowaniu wartości i tradycji, a także socjaliści chcący promowania europejskiego racjonalizmu i wartości demokratycznych bywają oskarżani o kolonializm kulturowy.

• Liberałowie głoszący hasła tolerancji dla kulturowej różnorodności spotykają się z zarzutami aksjologicznego relatywizmu ze strony konserwatystów i ignorancji mechanizmów dyskryminacji kultur mniejszościowych ze strony socjalistów.

Dla kulturowych większości trudnością jest oduczenie się asymilacji mniejszości, braku tolerancji dla kultur odmiennych. Edukacja kulturowa wiąże się z umożliwieniem przedstawicielom mniejszości równoprawnego funkcjonowania w społeczeństwie oraz wymaga od większości dystansu do własnej kultury, nie czynienia własnych sposobów myślenia i systemów wartości bezdyskusyjnymi.

Stereotypy dotyczące innych kultur odgrywają rolę w procesach identyfikacji. Oczywistym staje się, że nawet jeśli społeczeństwu większości uda się przezwyciężyć izolację i uprzedzenia wobec jakiejś grupy mniejszościowej to i tak grupa ta będzie postrzegana jako obca.

Edukacja międzykulturowa ma za sobą doświadczenia kolonializmu, asymilacji i dominacji. Jednak, pomimo licznych kontrowersji, niesie wyraźne i silne etyczne przesłania tolerancji i sprawiedliwości.

---