Wstęp:
Mianem ruchu oporu określa się walkę społeczeństwa znajdującego się pod okupacją lub społeczeństwa w państwie totalitarnym przeciwko władzom okupacyjnym i ich administracji lub przeciwko reżimowi totalitarnemu. Walka tego rodzaju miała miejsce w czasie II wojny światowej. Nazwa ta narodziła się we Francji (w jęz. franc. resistance) i stała się powszechnie używana we wszystkich krajach przez publicystów i historyków. Ruch oporu powstał przede wszystkim na terytorium krajów, które w czasie wojny znalazły się pod obcą okupacją. Na terenie Europy najsilniejsze ogniska ruchu oporu znajdowały się w Polsce, Francji, Jugosławii, Grecji oraz w Danii, Norwegii, Belgii i Holandii. W Afryce ośrodkiem ruchu oporu stała się Etiopia. W Azji miejscami silnego ruchu oporu były Holenderskie Indie Wschodnie, Malaje, Indochiny, Filipiny i Chiny. Z państw należących do osi należy natomiast wymienić Włochy, Bułgarię i Słowację. Ruch oporu obejmował różnorodne formy organizacyjne i metody prowadzonej walki.
W pierwszym okresie wojny był prowadzony opór bierny. W jego ramach podejmowano cały szereg różnych działań. Starano się sabotować decyzje i zarządzenia władz, , organizowano strajki i manifestacje, podejmowano działania propagandowe wydawanie ulotek i czasopism oraz umieszczanie na parkanach i budynkach haseł i napisów antyniemieckich udzielano pomocy jeńcom wojennym , często pomagano w ucieczce z więzień i obozów, w dziedzinie gospodarki broniono się przez tworzenie tzw. czarnego rynku, organizowano tajne szkolnictwo, spontaniczne manifestacje z okazji rocznic historycznych i świąt narodowych (Francja, Belgia, Holandia, Dania, Norwegia).
Występowały także zbrojne formy walki, które obejmowały sabotaż i dywersje , niszczenie urządzeń przemysłowych- bitwa o ciężką wodę: całokształt akcji podejmowanych z inspiracji dowództwa alianckiego w celu opóźnienia prowadzonych od 1939 przez Niemcy prac badawczych nad bronią atomową, do produkcji której była niezbędna ciężka woda (D2O); 28 II 1943 oddział żołnierzy norweskich został zrzucony z brytyjskich samolotów na spadochronach i dokonał tam sabotażu. Uszkodzono bardzo poważnie siłownie tej fabryki. Była ona ważna, z tego powodu, iż odbywała się w niej produkcja ciężkiej wody, którą Niemcy wykorzystywali do badań naukowych nad bronią nuklearną. Inna akcja norweskiego ruchu oporu wymierzona była w transport ciężkiej wody do niemieckiego laboratorium z zakładów hydroelektrycznych znajdujących się w Ryukan. 20 II 1944 został zatopiony prom na jeziorze Tinnsjo przez norweskich sabotażystów, w którym przewożono w specjalnych cysternach ciężką wodę, atakowania linii komunikacyjnych (bitwa o szyny- powodująca częściowe sparaliżowanie transportu wojsk niemieckich) , gromadzenie broni , działalność wywiadowcza - szczególną rolę odegrała brytyjska SOE „ Kierownictwo Operacji Specjalnych” ( Special Operation Executive) utworzona z inicjatywy Churchilla w lipcu 1940, która kierował Hugh Dalton.. Instytucja ta zajmowała się działalnością wywiadowczą i dywersyjną w skali całej Europy podbitej przez Hitlera. Dostarczało środków materialnych i finansowych oraz szkoliło żołnierzy. Podobną działalność jak SOE podjął w 1942 r. amerykański Zarząd Służb Strategicznych, głównie do prowadzenia sabotażu i wspierania ruchu oporu w Europie. W 1943 r. SOE połączył się z Zarządem Służb Startegicznych i obie jednostki podjęły wspólne działania w Europie . SOE została rozwiązana w styczniu 1946. W czasie wojny szczególną rolę spełniały wywiady . Były one bardzo rozbudowane. Dużą rolę odegrał również wywiad prowadzony przez koła kościelne. Obok głośnej Rote Kapele( Czerwonej Orkiestry) działała Schwarze Kapele( Czarna Orkiestra) kierowana przez ludzi Watykanu. Również dużą role odegrał w gromadzeniu i przekazywaniu informacji Zakon Jezuitów. Watykan ściśle współpracował z opozycją antyhitlerowską w Rzeszy i zwalczał ZSRR oraz komunistyczny ruch oporu w państwach okupowanych przez III Rzeszę.
Najważniejszą formą ruchu oporu była jednak walka zbrojna prowadzona przede wszystkim przez jednostki partyzanckie. Ruch partyzancki najbardziej rozwinął się na okupowanych terenach ZSRR , Jugosławii, Francji, Grecji i we Włoszech i Albanii.
Najsilniej ruch oporu rozwinął się na terenach okupowanych ZSRR. W ZSRR utworzono Centralny Sztab Partyzancki w Moskwie , który koordynował działalność oddziałów, zaopatrywał je w broń i amunicję , zajmował się przerzutem ludzi. W oddziałach partyzanckich znajdowało się kilkaset tysięcy ludzi. Na tyłach frontu niemieckiego w ZSRR toczyła się mała wojnę, która powodowała znaczne straty i zniszczenia. W 1943 roku ataki na transport , partyzanci radzieccy wysadzili 11 tys. Pociągów , zniszczyli 6 tys. Lokomotyw i około 49 tysięcy wagonów kolejowych. Głównym ich zadaniem było paraliżowanie linii komunikacyjnych na zapleczu frontu poprzez niszczenie torów, mostów i wykolejanie pociągów. Pod koniec wojny także zwalczanie niekomunistycznej partyzantki. Jesienią 1943 roku ruch partyzancki ogarnął również Włochy. Zwalczali okupację niemiecką, współdziałali z nadciągającymi wojskami amerykańskimi i angielskimi. Ruch partyzancki miał charakter radykalny. Zwalczano nie tylko okupanta ale również monarchię i narodziny faszyzmu.
W jugosłowiańskim i greckim ruchu oporu doszło do wyłonienia dwóch nurtów , pierwszego- zdominowanego przez komunistów i drugiego związanego z rządami emigracyjnymi i aliantami zachodnimi.
Najwcojawił się ruch oporu w Jugosławii i był największym po radzieckim. 26 czerwca 1941 roku komuniści utworzyli Sztab Główny Ludowo-Wyzwoleńczych Oddziałów Partyzanckich Jugosławii (POJ) , na czele stanął Józef Brotz-Tito. Walczono na trzy fronty z Niemcami, Włochami i państwem Chorwackim. Partyzanci tworzyli brygady, podejmowali duże bitwy i blokowali siły niemieckie. 1 listopada 1941 powołano Centralny Komitet Narodowo-Wyzwoleńczy (AVNOJ). Na pierwszej sesji AVNOJ utworzono Komitet Wykonawczy Rady , na czele stanął Ivan Ribat. Po kapitulacji Włoch w 1943 roku wyzwolenie własnymi siłami znacznej części kraju przez oddziały Tity. W rękach partyzantów znajdowało się 2/3 obszaru Jugosławii. Związana z rządem partyzantka - Wojsko Jugosłowiańskie w Ojczyźnie tzw. czetnicy , dowodzona była przez generała Michajlovica . Czetnicy reprezentowali serbski nacjonalizm o nastawieniu antykomunistycznym. Czetnicy i partyzanci byli przeciwnikami , łączyła ich nienawiść wobec ustaszków. Partyzantka Tity zyskała większe społeczne poparcie niż czetnicy. Utworzyła liczne oddziały partyzanckie, które od listopada 1942 roku stawały się regularną armią wyzwoleńczą.
W sierpniu 1941 w Grecji w górach Empiru , Macedonii, Tesalii , Tracji oraz większych miastach greckich tworzyły się pierwsze oddziały partyzanckie. Georgios Santos , został ideowym przywódcą ruchu oporu zdominowanego przez komunistów. Komuniści wraz z partiami o tendencjach lewicowych i republikańskich 27 sierpnia 1941 roku utworzyli Grecki Front Wyzwolenia Narodowego (EAM) , który podporządkował sobie większość oddziałów ruchu oporu. Inni politycy o przekonaniach republikańskich i antykomunistycznych utworzyli Grecki Narodowy Związek Demokratyczny. Ściśle współpraca z Brytyjczykami. Partnerem akceptowanym przez Brytyjczyków był niekomunistyczny ruch oporu, który zasilano dostawami uzbrojenia. Lecz nie mogli ignorować ruchu oporu zdominowanego przez komunistów, który stał się najsilniejszym i najlepiej zorganizowanym o sytuacji wojskowej w Grecji. Pod koniec 1941 roku EAM scaliła rozproszone oddziały partyzanckie i utworzyła Grecką Armię Wyzwolenia Narodowego (ELAS).
Ruch oporu w Albanii, okupowanej przez Włochy do 1939 roku- powstał , w dużej mierze przy udziale jugosłowiańskim i greckim ruchu. Komuniści przy udziale jugosłowiańskim utworzyli 8 listopada 1941 roku partię pod nazwą Komunistyczna Partia Albanii (KPA). Pod koniec 1941 roku powstały pierwsze oddziały partyzantki . Uzbrojenie i oficerów dostarczali im partyzanci jugosłowiańscy . Początkowo ograniczały się do akcji sabotażowych : wysadzania mostów, przerywania linii telefonicznych . likwidowania posterunków wojskowych. 16 września 1942 roku odbyła się konferencja , na której utworzono Front Wyzwolenia Narodowego (FWN), łączył wszystkich patriotów niezależnie od poglądów politycznych i religii.
Francuski Ruch Oporu narodził się po roku 1942 , po zajęciu przez Niemców strefy Vichy. Okupanci niemieccy wprowadzili masowe wywożenie młodych Francuzów na roboty w głąb Rzeszy. We Francji cały Ruch Oporu stopniowo podporządkował się Komitetowi Wolnej Francji w Londynie , kierowanemu przez Charlesa de Gauella i francuskiemu rządowi emigracyjnemu. Działacze tego ruchu organizowali pomoc jeńcom wojennym, propagandę, sabotaż i dywersję oraz akcje zbrojne przy pomocy państw alianckich oraz SOE i OSS. Działania zbrojne prowadziła partyzantka początkowo głównie komunistyczna. Partyzantka skupiła jesienią 1943 roku kilkanaście tysięcy osób , masowego charakteru nabrała po rozpoczęciu inwazji alianckiej 6 czerwca 1944 roku
W marcu 1944 roku nastąpiło zjednoczenie wojskowe zjednoczenia podziemia , poprzez scalenie kliku organizacji zbrojnych , powstały Francuskie Siły Wewnętrzne rie Pierre Koenig , związane z emigracyjnym Komitetem Wolnych Francuzów de Gauell'a. W ostatnim roku okupacji nastąpił znaczny wzrost liczy akcji bojkowych, aktów sabotażu oraz dywersji. Największe natężenie osiągnęły one po rozpoczęciu operacji wyzwalania Europy Zachodniej 6 czerwca 1944 roku , wówczas rozwinęła się masowa partyzantka. 19 sierpnia 1944 roku wybuchło powstanie w Paryżu. Paryż został wyzwolony . Po wyzwoleniu Francji część członków Resistance wstąpiła do oddziałów regularnych armii francuskiej. We francuskiej Resistance aktywnie działało około 40 tysięcy Polaków. Najsilniejszymi organizacjami podziemnymi we Francji był będące częścią składową Resistance Polska Organizacja Walki o Niepodległość POWN i Lewicowa Milicja Obywatelska.
Podsumowanie:
Na mniejszą skalę ruch oporu występował w Belgii, Danii, Holandii, Czechosłowacji i Norwegii. Ogółem w europejskim ruchu oporu uczestniczyło ponad 5 mln bojowników podziemia i partyzantów.