pozytywizm 03, pomoce do matury, pozytywizm


POZYTYWIZM (Od 1863r do lat 90. XIX w.)

•Spór pokoleń •Odzwierciedlanie poglądów w publicystyce •Forma i tematyka nowelistyki •Powieść jako gatunek •„Potop" - stosunek do przeszłości, kreacja głównego bohatera, tendencyjność i mit kompensacyjny •Społeczeństwo i trzy pokolenia idealistów w „Lalce". Złożoność charakteru Wokulskiego •Teatr i dramat •Poezja „czasów niepoetyckich" •Nurty

Spór pokoleń

Po klęsce powstania styczniowego nastąpił upadek wartości romantycznych „starego" po-kolenia. „Młodzi" odrzucali tradycję literacką: Biblię, historię, folklor. Tematem twórczości stała się teraźniejszość; krytyka rzeczywistości. Etos walki zmienił się w etos pracy, indywi-dualizm - w zbiorowość. Romantycy kreowali bohatera tragicznego, samotnego, a pozytywiści - zafascynowanego nowoczesnością inteligenta albo człowieka z nizin społecznych. Świat po-znawano przy pomocy nauki i doświadczenia (scjentyzm, empiryzm).

Pokolenie „młodych" zrodziło się ze zdeklasowanej szlachty. Należeli do niego w większości słuchacze Szkoły Głównej - „papież" polskiego pozytywizmu Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszko-wa. Nowa generacja uważała, iż niepodległościowy zryw może doprowadzić do upadku świa-domości narodowej osłabionego już walkami społeczeństwa. Prezentowała ideały postępowe i demokratyczne. Drogą do wyzwolenia miały być praca u podstaw i praca organiczna. „Młodzi" wskazywali na konieczność rozwoju oświaty, przemysłu, postulowali asymilację Żydów i emancypację kobiet.

Spór generacji „młodych" i „starych" zaznaczył się w prasie. „Młodzi" wystąpili na łamach „Przeglądu Tygodniowego". Atak prowadził głównie Świętochowski w manifeście „My i wy". „Starzy" skupieni byli wokół „Biblioteki Warszawskiej" i konserwatywnej prasy galicyjskiej „Czas". Spór dotyczył stosunku do tradycji, religii, nauki oraz funkcji literatury i sztuki.

Odzwierciedlanie poglądów w publicystyce

Odzwierciedlanie i propagowanie haseł pozytywistycznych odbywało się m.in. w artykułach prasowych - „Kurier Warszawski", „Kurier Codzienny", „Przegląd Tygodniowy", „Słowo", „Czas", „Gazeta Polska", „Prawda".

Julian Ochorowicz - „Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną". Z jednej strony filo-zofia czerpie treść ze wszystkich nauk, z drugiej zaś tworzy zasady i wskazania stanowiące podstawę dla wszystkich nauk. W badaniu zjawisk dużą rolę odgrywa doświadczenie. Pozy-tywista opiera się na dowodach realnych; dających się sprawdzić.

Aleksander Świętochowski - „Praca u podstaw". Duże znaczenie w rozwoju społecznym i ekonomicznym kraju miało mieć zaangażowanie najniższych i najuboższych klas społeczeń-stwa. Praca powinna przełamać bariery międzystanowe. Problem pojawił się po zniesieniu pańszczyzny. Niewykształcony, ograniczony chłop nie potrafił wykorzystać uwłaszczenia. Ziemianie powinni byli zapewnić możliwość nauki dla prostego ludu i uczynić z nich pełno-prawnych obywateli.

„Wskazania polityczne" - „szczęście rzeczywiste" zapewnić ma „ciężka, spokojna i wytrwała praca".

Bolesław Prus - „Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa". Z pracą u podstaw łączy się praca organiczna - społeczeństwo składa się części, podobnie jak orga-nizm z narządów. Jest to związek celowy, funkcjonalny i harmonijny. Aby społeczeństwo od-zyskało niepodległość, musi ono dążyć do postępu cywilizacji miejsko-przemysłowej. Pro-gram zakładał uczestnictwo wszystkich grup w edukacji i dążeniu do rozwoju.

Eliza Orzeszkowa - „O Żydach i kwestii żydowskiej" porusza problem asymilacji mniejszo-ści narodowych. Stanowi apel do Polaków by przeciwstawili się antysemityzmowi.

„Kilka słów o kobietach" - istniała potrzeba, by kobiety zaczęły zarabiać na swoje utrzymanie. Pracowały głównie jako guwernantki - jednak za niewielką zapłatę. Artykuł apeluje także o emancypację.

Forma i tematyka nowelistyki

Pierwsze formy epickie pojawiły się w starożytności i literaturze orientalnej. Nowożytne wzorce zaistniały u progu renesansu - „Decameron" Giovanniego Boccacia i „Nowele przy-kładne" Miguela Cervantesa. W połowie XIX w. wyodrębniły się dwie formy - nowela wła-ściwa i nowela-opowiadanie.

Pierwsza to krótki utwór epicki, którego akcja koncentruje się wokół danego zdarzenia, mo-tywu. Ma on wyrazistą, zdramatyzowaną konstrukcję i mocno spuentowane zamknięcie. Naj-częściej stosowanymi środkami stylistycznymi są: kontrast („Nasza szkapa"), gradacja („Sachem"), powtórzenia („Katarynka"), inwersja czasowa („Kamizelka") i retardacja („Latarnik").

Druga forma nie przestrzega zasad noweli właściwej. Często narratorem jest postać utworu, obserwator i uczestnik zdarzeń. Opowiadanie łączy związek z formami paraliterackimi: pa-miętnikiem, listem, gawędą, reportażem.

W nowelistyce rzadko występowały czyste formy gatunkowe. W pozytywizmie wyodrębniła się nowela intrygi i psychologiczna.

Maria Konopnicka w „Miłosierdziu gminy" ukazuje licytację w szwajcarskiej wiosce. Jej przedmiotem jest 82-letni tragarz Kuntz Wunderli. Starzec pragnie sprawiać wrażenie zdolne-go do pracy, ale jego wygląd wzbudza śmiech. Zebrani każą mu maszerować, sprawdzają jego uzębienie. Kuntz dostrzega na sali swego syna i ma nadzieję, że wykupi on ojca. Zostaje jed-nak przelicytowany za cenę 175 franków dopłaty. Nabywca rozmyślił się, gdyż po zdjęciu po-życzonej kurtki widać było zniszczone, wychudzone ciało starca. Kuntza wykupuje bogaty, znany z okrucieństwa Probst. Zaprzęga go później do wózka mleczarskiego - zostaje zdegra-dowany do roli zwierzęcia. W liberalnej (jak się wydawało) Szwajcarii istniał zwyczaj przyj-mowania biedaków z dotacją od gminy jako akt dobroczynny. Nędzarzy zmuszano potem do ciężkiej pracy. Pod pozorem „miłosierdzia" kryła się chęć gminy do zysku. Licytacja czyniła z człowieka przedmiot. W świecie rządzonym przez pieniądz degenerowały więzy rodzinne.

Mendel Gdański był 67-letnim Żydem, który prowadził zakład introligatorski w Warszawie. Wychowywał wnuczka Jakuba po zmarłej córce Liji. W mieście szerzyły się działania antyse-mickie. Mendla dziwiła agresja wobec uczciwie pracujących Żydów. Sąsiedzi radzili, by w oknie ustawił krzyż. Mendel nie chciał się wstydzić tego, że jest Żydem. Pewnego dnia banda rozbiła okiennicę zakładu raniąc przy tym Jakuba - w obronie stanęli student i sąsiedzi. Jednak pomimo tego w Mendlu „umarło serce" do miasta.

„Gloria victis" Elizy Orzeszkowej jest utworem patriotycznym. Drzewa i kwiaty opowiadają wiatrowi epizod z powstania styczniowego - są świadkami historii. Do miasteczka na Polesiu przybył Marian Tarłowski z siostrą Anielą, by uczyć w szkole i prowadzić badania przyrodni-cze. Marian zaprzyjaźnili się z Jagminem i razem wstąpili do oddziału. Stoczyli bohaterską walkę pod dowództwem Traugutta. Marian został ranny i przeniesiony do szpitala polowego. Rosjanie wymordowali lekarzy i chorych. Na ratunek przybył Jagmin, który także poległ.

„Chwała zwyciężonym" ponieważ złożyli ofiarę z samych siebie dając świadectwo istnienia narodu. Przegrali wobec przewagi militarnej, jednak odnieśli moralne zwycięstwo. Specyficz-nym elementem utworu jest baśniowa narracja - narratorem jest przyroda, a odbiorcą wiatr.

Nowela „Dobra pani" porusza problem fałszywej filantropii Eweliny Krzyckiej. Wyrwana z wiejskiego środowiska mała Helenka szybko znudziła się gospodyni. Odsyła ją więc do krew-nych. Helena, która zdążyła przyzwyczaić się do życia w salonie, musi powrócić do ubogiej, skromnej rzeczywistości. Dziewczynka, wcześniej również służąca Czernicka stają się ofiara-mi kaprysu.

W utworze „A...B...C..." Joanna Lipska prowadzi tajne nauczanie, które jest obroną przed wynarodowieniem.

Bolesław Prus w „Powracającej fali" przedstawia przemysłowca Gotlieba Adlera. Ma on jedynaka, któremu pozwala podróżować i prowadzić hulaszczy tryb życia. Posyła mu pienią-dze, ale mimo to Ferdynand dorabia się długów. Aby wyrównać straty Adler zwalnia z fabryki lekarza i felczera. W zakładzie pracuje Kazimierz Gosławski, który musi pracować po 16 go-dzin by utrzymać rodzinę. Pewnego razu dochodzi do wypadku. Przemęczony pracą Gosławski zasypia nad maszyną, która miażdży mu rękę. Poproszono o pomoc Ferdynanda, ale ten od-mówił przewieźć rannego do miasta. Lekarz przybywa dopiero następnego dnia, ale nie zdołał pomóc Gosławskiemu. Tymczasem Ferdynand ginie w pojedynku, na którego wyzwał sędzie-go Zaporę. Obłąkany ojciec podpala fabrykę i umiera pod zgliszczami. Prus wierzy w spra-wiedliwość, że krzywda wyrządzona komuś może powrócić jak odbita fala.

Akcja noweli „Szkice węglem" Henryka Sienkiewicza rozgrywa się we wsi Barania Głowa. Pisarz gminny Zołzikiewicz pożąda żonę jednego z chłopów - Rzepową. Namawia wójta Bu-raka do oddania do wojska Wawrzyna Rzepę. Podstępem, wcześniej upijając chłopa, uzyskuje on zgodę Rzepy na odbycie służby zamiast syna Buraka. Nazajutrz Rzepowie udali się do są-du gminnego. Nic nie wskórali, a chłop został skazany na dwa dni więzienia. Rzepowa udała się do księdza, lecz ten uważał, że męża spotkała kara za pijaństwo. Radziła się także szlach-cianki i dziedzica. Rzepa nakazał żonie by pojechała do naczelnika powiatu. Rzepowa nie mogła wydobyć z siebie słowa, uznano ją za nietrzeźwą. Zniechęcona posłuchała rady karcz-marza i udała się do Zołzikiewicza. Na drugi dzień Rzepa za zdradę zabił żonę i spalił zabu-dowania dworskie. W Epilogu mowa jest, iż dokument podpisany w karczmie był nieważny. Pisarz wykorzystał ciemnotę chłopa i naiwność jego żony. Utwór ukazuje krytykę wsi pouwłaszczeniowej. Istnieje podział ze względu na majątek, brak zainteresowania sprawami chłopa, zacofanie i pijaństwo, skorumpowana władza, obojętność kleru wobec krzywd.

Ogólnie tematykę nowelistyki można podzielić na dziecięcą („Janko Muzykant", „Z pamięt-nika poznańskiego nauczyciela"), społeczną („Nasza szkapa", „Kamizelka"), patriotyczną („Latarnik", „Sachem"), miłość małżeńska („Kamizelka") i macierzyńska („Dym").

Powieść jako gatunek

Powieść pozytywistyczna brała wzorce z realistycznych powieści romantycznych Józefa Ignacego Kraszewskiego i Józefa Korzeniowskiego. Początkowo miała charakter tendencyjny; ograniczona założeniami utylitaryzmu i schematyczna w środkach wyrazu. Autorzy tworzyli kreacje bohatera-pozytywisty (najczęściej inżyniera, lekarza, prawnika).

Później pojawiła się powieść realizmu krytycznego. Przykładem jest „Lalka" i „Nad Nie-mnem" E. Orzeszkowej. Kryteriami oceny bohaterów są: przywiązanie do kraju, stosunek do pracy i do drugiego człowieka. Pozytywistką jest szlachcianka Justyna Orzelska. Odrzuca za-loty Różyca, chce żyć skromnie, godzi się na ślub z chłopem Janem. Również - Witold Kor-czyński, który swe wykształcenie pragnie wykorzystać w rolnictwie. Korczyńscy są patriotami, potępiają Teofila Różyca za trwonienie odziedziczonego majątku i kosmopolityzm.

Proza naturalistyczna funkcjonować zaczęła u schyłku pozytywizmu. Ograniczono rolę wszechwiedzącego narratora i wzbogacono technikę opisu. Naturalizm niszczył wprowadził do utworów tematy „tabu", sceny drastyczne naruszające poczucie estetyki.

Rozwijała się również powieść historyczna. Według Józefa Kraszewskiego powieść doku-mentarna winna być wierna zdarzeniom historycznym, a fikcja - ograniczona. Powieść miała być reportażem z przeszłości. Przykład to „Stara baśń". Wzorzec Waltera Scota łączył prawdę dziejową z fikcyjną fabułą. Cechą charakterystyczną był dwuwątkowy przebieg akcji. Przykła-dem jest „Trylogia".

„Potop" - stosunek do przeszłości, kreacja głównego bohatera, tenden-cyjność i mit kompensacyjny

Henryk Sienkiewicz widział w tradycji historycznej więzi łączące Polaków, wzory postępo-wania, ideał rycerskiego patriotyzmu i narodowego solidaryzmu jako warunki oporu wobec zaborcy. W czasie potopu szwedzkiego naród uległ przemocy w wyniku wewnętrznego roz-prężenia i zdrady. Pozostał patriotyzm nielicznych, majestat Jana Kazimierza oraz religia. Oblężenie Jasnej Góry stało się przełomem w walce. Walczący o niepodległość żołnierze i prosty lud są wzorami moralnymi, pisarz przeciwstawia ich magnatom (Radziwiłłom, Opaliń-skiemu, Radziejowskiemu). Kmicic obserwował, że w kraju były trzy grupy ludzi - jedni ocze-kiwali od Szwedów własnych korzyści; drudzy sądzili, iż Polska stanie się potęga pod berłem obcego króla; inni biernie poddawali się.

Postaci kreowane są według wyrazistego schematu, aby prosta ocena skłoniła czytelnika do optymistycznej wizji historii. Główny bohater pochodzi ze zubożałej szlachty. Jest postacią dynamiczną. W zemście za zabicie kompanów podpala Wołmontowicze i morduje Butrymów. Oddaje się pod komendę Janusza Radziwiłła dając przysięgę wierności jednak przed faktem opowiedzenia się magnata po stronie wroga. Oleńka uważa go za zdrajcę. Bogusław, o Rze-czypospolitej mówi, że jest jak sukno rozrywane przez Szwedów, Kozaków, Tatarów, a on wraz z bratem chcieli by również dla siebie część zatrzymać. Kmicic jest świadomy swego upadku. Uważa jednak - „nie ma takiego złego postępku, którego nie dałoby się zmazać". Po-stanowił zrehabilitować się w oczach narodu i ukochanej poprzez służbę ojczyźnie. Zmienia nazwisko na Babinicz i walczy na szlaku przez Warszawę, Częstochowę, Śląsk do Małopol-ski. Wsławia się ostrzeżeniem przeora Kordeckiego przed atakiem Szwedów, zniszczeniem kolubryny, ocaleniem króla w czasie podróży do Lubowli. Zostaje ciężko ranny w bitwie w wojnie węgierskiej. Losy bohatera są odzwierciedleniem losów kraju. Kmicic zostaje rehabi-litowany listem króla odczytanym na mszy św. w Upicie. Jego postać można przyrównać do postaci Jacka Soplicy. Decydują o tym: zawadiacka młodość, upadek moralny, przemiana we-wnętrzna, okupienie win i rehabilitacja oraz romantyczna miłość.

Można powiedzieć, iż „Potop" ma charakter tendencyjny - heroizujący, dostarczający mitu narodowej potęgi. Tendencyjność wynika z roli pisarza, jako ukształtował pozytywizm. O ta-kim charakterze decyduje geneza - „ku pokrzepieniu serc", kreacja i bohaterstwo postaci, ob-raz społeczeństwa. Zdradził jednak ideały pozytywistyczne; doszedł do wniosku, iż walka umysłem nie prowadzi do celu. „Potop" jest mitem kompensacyjnym. Zawiera w sobie etos rycerski, melodramat, baśń, elementy kultury ludowej - przepowiednie, zabobony.

Społeczeństwo i trzy pokolenia idealistów w „Lalce". Złożoność charakteru Wokulskiego

„Lalka" drukowana była na łamach „Kuriera Codziennego" w latach 1877-79. Bolesław Prus zamierzał nadać dziełu tytuł „Trzy pokolenia". Z „Listu do nieznanego adresata ..." wy-nika, iż inspiracją ostatecznej nazwy stał się proces o dziecinną lalkę w Wiedniu. Wywołał on „skrystalizowanie się, sklejenie całej powieści". Tytuł ten może być określeniem Izabeli Łęc-kiej - pięknej i pustej. Z wypowiedzi Rzeckiego wynika, że marionetkami są ludzie kierowani przez rządzę majątku i rujnujący przez to życie innym.

„Lalka" ukazuje spektrum społeczeństwa polskiego. Do arystokracji należą Łęccy, Krze-szowscy, Starski. Klasa ta żyje w przepychu, próżniactwie, obłudzie; nadrzędną rolę stanowi pieniądz. Cechuje ją poczucie dominacji nad resztą społeczeństwa, obojętność na losy kraju. Wyjątek stanowią baronowa Zasławska, która opiekuje się chłopami zamieszkującymi na jej majątku, obwinia arystokrację o doprowadzenie do rozbiorów oraz Ochocki, który poświęca życie dla nauki. Warstwą zamierającą jest szlachta, która po uwłaszczeniu chłopów nie umie gospodarować, przenosi się do miast. Mieszczaństwo pochodzenia polskiego (Węgrowicz) cechuje brak inicjatywy, wzorowanie się na arystokracji, natomiast niemieckiego (Minclowie) i żydowskiego (Szuman, Szlangbaum) - kult pracy, zdobywanie oszczędności. Klasa ta wraz ze studentami (Klejn, Mraczewski) i socjalistami (Maleski, Patkiewicz) stanowi zaczątek in-teligencji. Biedota to ludzie zamieszkujący warszawskie Powiśle (Maria, Wysoccy). Nędza i choroby powodowały, że ich życie było walką o przetrwanie. Według Prusa w społeczeństwie polskim „jedni gniją z niedostatku, a drudzy z rozpusty".

Idealiści nie znajdują zrozumienia; działają w samotności na tle „społecznego rozkładu". Powieść ukazuje trzy warstwy: romantyków (Rzecki, Katz), pozytywistów (Ochocki, Klejn) i pokolenie przejściowe (Wokulski). Ignacy Rzecki jest idealistą politycznym (bonapartystą), brał udział w Wiośnie Ludów. Żył przeszłością, oczekiwał wojny ogólnoeuropejskiej, która przyniosłaby Polsce wolność. Był człowiekiem skromnym, uczciwym, ale naiwnym i krótko-wzrocznym. Pozytywiści wywodzili się z kręgów naukowych, kupieckich. Ci ostatni byli zwolennikami kapitalizmu, studenci zaś - socjalizmu. Wokulskiego jako romantyka cechuje udział w powstaniu styczniowym, szaleńcza miłość do Izabeli (kształtowana przez dzieła Mickiewicza); próba samobójstwa, prometeizm (pragnął przekazać ludzkości swe wynalazki); marzenie o sławie i wielkości, wiara iż młodzi mogli zmienić świat. Bohater wykazuje cechy pozytywisty - był entuzjastą wiedzy i postępu (scientystą), wierzył w znaczenie pracy u pod-staw, był filantropem, uwikłał się w konflikt między klasami społecznymi; chciał przebudo-wać mentalność arystokracji.

Idealistów można określić - non omnis moriar. Prus podkreślił, iż tacy Ludzie jak Rzecki, Wokulski; szlachetni, pełni miłości - zostawiają po sobie ślad.

Wokulski przez całe życie był wyszydzany przez otoczenie. Wyśmiewano go, gdy uczył się po pracy w winiarni Hopfera. Gdy ożenił się z wdową po Janie Minclu zarzucano mu, iż żyje kosztem pracy trzech pokoleń Minclów. Tragizm Wokulskiego polega na braku umiejętności wyboru między wartościami. Z jednej strony był przeciwny arystokracji, z drugiej zaś zabiegał o jej względy. Uważał, że do grupy tej mają wstęp tylko posiadacze tytułów lub fortun. Utwo-rzył spółkę do handlu z Rosją, a prezesem uczynił Tomasza Łęckiego. Przedsięwzięcie mogło doprowadzić do upadku polskich fabryk - romantyczny kochanek postawił miłość ponad pa-triotyzm. Chciał zbliżyć się do Izabeli. Miłość nie była jednak odwzajemniona, gdyż dopro-wadziłaby do mezaliansu. Wokulski podczas pobytu w Paryżu uświadomił sobie, iż prawdzi-we uczucie daje radość a nie cierpienie. Postanowił więc zerwać z przeszłością, zająć się z Geistem pracą naukową. Jednak pod wpływem listu od prezesowej Zasławskiej powrócił do kraju i zaręczył się z Izabelą. Ukochana, romansując ze Starskim, poniżała Wokulskiego za pochodzenie społeczne i zawód kupca. Próbował samobójstwa. Nie godził się na życie ze zdemoralizowaną kobietą - nie doprowadził siebie do klęski moralnej - zerwał ostatecznie z dotychczasowym życiem, opuścił kraj.

Teatr i dramat

Dramat pozytywistyczny obejmował tematykę historyczną lub mieszczańską. Pierwszy typ dramatu był epigoński; postromantyczny. Przedstawiał losy wybitnych jednostek, wydarzenia dziejowe, w których uwydatniały się namiętności prowadzące bohatera do zbrodni albo po-święceń. Autorami byli: Józef Szujski, Wincenty Rapacki.

Dramat mieszczański opierał się na stereotypach w kreacji bohaterów, sytuacji i puenty - był „sztuką z tezą". Wprowadzał motywy rodzinne; piętnowano przesądy stanowe, arystokrację, dorobkiewiczostwo czy pogoń za posagiem. Dramaty pisali: Michał Bałucki - „Grube ryby", „Klub kawalerów", Józef Bliziński - „Rozbitkowie"; Aleksander Świętochowski - „Nieśmiertelne dusze", „Niewinni"; Gabriela Zapolska - „Moralność Pani Dulskiej".

Dramat pozytywistyczny rodowodem sięga oświecenia; wpływ miała twórczość Moliere'a. Sztuki usytuowane są w realiach współczesnego życia. Bohaterowie mają wyrazistą osobo-wość (dorobkiewicz, prosty szlachcic). Istnieje założenie, by nie tyle bawić i śmieszyć, ale pouczać i krytykować - umoralniająca tendencja.

W Warszawie istniały dwa teatry - Teatr Rozmaitości i Teatr Wielki. Władze zaborcze popie-rały repertuar baletowy, operowy i rozrywkowy. Na scenie przeważały utwory lekkie: farsy, wodewile, melodramaty. Rozwijała się sztuka aktorska - Helena Modrzejewska.

Duże znaczenie miały teatry galicyjskie - Teatr Krakowski (pod dyrekcją Stanisława Koźmia-na) i Teatr Lwowski. Dzięki autonomii miały one możliwość prezentacji dramatów narodo-wych. Wystawiano także komedie Aleksandra Fredry. Dotarła tu reforma teatralna - odstąpio-no od tzw. wielkich ról; popisu gwiazd na rzecz koordynacji całego zespołu. Teatr osiągnął wysoki poziom. Nie pozwolił zapomnieć o ideałach romantyków.

Poezja „czasów niepoetyckich"

Poezja wykazuje zróżnicowanie tematyczne na wiersze programowe, społeczne, refleksyjne, miłosne i pejzaże. Twórcami byli Adam Asnyk, Maria Konopnicka, Felicjan Faleński.

A. Asnyk w wierszu „Daremne żale, próżny trud..." twierdzi, że upadły wartości romantycz-ne. Czas zerwać z przeszłością - „Trzeba z żywymi naprzód iść" - poszukiwać nowe ideały. „Próżny żal" romantyków, gdyż myśli pozytywistycznej nic nie jest w stanie stłumić.

Utwór „Do młodych" jest apelem do pozytywistów. Nawołuje do poszukiwań twórczych, któ-re dadzą odbiorcy możliwość szerszego patrzenia na świat. Pomimo, że każda epoka posiada własne cele, nie należy deptać „przeszłości ołtarzy". Pozytywista winien przejąć część dorob-ku poprzedników, dobudować własne idee i przekazać potomnym. Asnyk podkreśla znaczenie tradycji. Wiersz jest odpowiednikiem „Ody do młodości".

Sonety „Nad głębiami" mówią, że cechą rzeczywistości jest przemijanie. Ze sławy, miłości i czynów człowieka korzystać będą jego następcy. Jeżeli u Polaków nie wygaśnie idea wolności, jeżeli nie zapadną w letarg; nie popełnią „samobójstwa ducha", to Polska odrodzi się w do-skonalszym kształcie - „przystrojona w królewski diadem". Sonety zawierają koncepcję ewo-lucji wywoływanej postępem i samodoskonaleniem ludzkości.

„Karmelkowy wiersz" krytykuje szaleńczą, przesadną, romantyczną miłość.

„Ulewa" ukazuje pejzaż tatrzański. Tworzy on nastrój nostalgii; szary, mroczny, przygnębia-jący. Nastrój jest metaforą „epoki pozbawionej marzeń". Utwór ukazuje pesymizm i samot-ność podmiotu lirycznego.

Wiersz „Limba" tworzy portret romantyka-epigona - przyrównuje go do wspaniałego drzewa. Opuszcza ono koronę nad „ciemnymi głębiami", nad „spienionymi wodami". Idealista nie chce zatracić własnego spojrzenia na świat. Woli przepaść w zapomnienie niż dołączyć do pozytywistów. Wiersze pejzażowe wykazują dążenie do połączenia postępu z tradycją.

Poeta posługuje się w utworach bogatą metaforyką i symboliką.

M. Konopnicka w utworze „Wolny najmita" porusza problem chłopa pouwłaszczeniowego.

Autorka ukazuje, iż ustawa podatkowa nie przewidziała klęsk nieurodzaju. Chłop nie miał z czego opłacić należności, więc porzucał dom, stawał się „wolny". Słowo wolny pierwotnie oznacza jedną z najwyższych wartości. Tu zmienia znaczenie w zestawieniu z sytuacją najmity - staje się ironią. Losem chłopa nie interesował się dawny właściciel, gdyż wygasły powinno-ści pańszczyźniane. Poetka „współodczuwa" z bohaterem. Ukazuje świat przeniknięty świa-domością krzywdy.

Wiersz „A jak poszedł król na wojnę..." mówi o nierówności społecznej. Ofiarami wojny są ubodzy, prości ludzie. Nie doceniany jest ich wkład w zwycięstwo; umierają w zapomnieniu. Władcy natomiast nie odnoszą szkód na zdrowiu; są pompatycznie witani przez lud. Utwór opiera się na paraleli-kontraście.

„Rota" stanowi utwór patriotyczny; jest wyrazem buntu przeciw germanizacji. Muzykę skom-ponował F. Nowowiejski.

W wierszu „Contra spem spero" (wbrew nadziei) Konopnicka, podobnie jak romantycy, uwa-ża, iż dążenie do niepodległości nie powinno odbywać się na drodze ugodowej. Istnieją tu kontrasty między pozytywistyczną wiedzą a wiarą, między teraźniejszością „wystygłych du-chów" a przyszłością „wskrzeszenia". Utwór stanowi zapowiedź nurtu neoromantycznego.

Wiersze cechuje melodyjność. Poetka używa różnorodnych środków stylistycznych: anafory, powtórzenia, przerzutnie, stylizację gwarową.

Nurty

Pozytywizm - nurt skonkretyzowany przez Augusta Comte'a w dziele „Kurs filozofii pozy-tywnej". Pozytywny - znaczy realny - zaprzeczający wszystkiemu co cudowne, użyteczny - służący konkretnym działaniom, ścisły i względny. Pogląd odrzucał dotychczasową filozofię - uznawał ją za nienaukową - przedmiotem dociekań były fakty oczywiste.

Scientyzm - pogląd, według którego prawdziwą i uzasadnioną wiedzę o świecie można uzy-skać przez poznanie naukowe. Na tym podłożu rodzą się: socjologia i psychologia. Łączy się on z empiryzmem Davida Hume'a a odchodzi od metafizycznych nurtów filozofii oraz religii.

Ewolucjonizm - kierunek inspirowany teorią ewolucji Darwina, której głównym założeniem jest zmienność i postępowość rozwoju rzeczywistości. Herbert Spencer uważał, iż są to proce-sy ciągłe, stopniowe i jednokierunkowe, dotyczą zarówno całej ludzkości jak i danych społe-czeństw. Hipolit Taine - na kulturę mają wpływ wydarzenia dziejowe. Ewolucjonizm poszu-kiwał prawidłowości rozwoju.

Utylitaryzm - oświeceniowy pogląd rozwinięty przez Johna Stuarta Milla. Istniała propor-cjonalność między szczęściem jednostki, a ogółu. Największymi wartościami były: kult pracy, tolerancja, liberalizm i demokratyzm. Miarą przydatności człowieka stał się wkład w rozwój społeczno-gospodarczy. Literaturę cechowała tendencyjność - podporządkowanie wartościom dydaktycznym. Później pojawił się realizm krytyczny.

Agnostycyzm - negował możliwość poznania świata i praw nim rządzących - szczególnie istoty bytu i zjawisk o charakterze metafizycznym - nie można było określić ich celowości. Pogląd sprzyjał postawom areligijnym i indyferentym.

Realizm - Powieść wykształciła nurt „wielki", „dojrzały", „krytyczny". Stworzony został przez Honore Balzaca. Przedstawicielami polskimi byli E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz, B. Prus. Głównym założeniem realizmu jest prawdziwe ukazanie rzeczywistości; codziennego życia człowieka, jego środowiska, a także praw rządzących światem. Literaturę powinno ce-chować nastawienie poznawcze oparte na rzetelności i doświadczeniu, prawdopodobieństwo wizji świata przedstawionego, dobór postaci i sytuacji reprezentatywnych dla środowiska uka-zanego w powieści oraz dążenie do uszczególnienia i indywidualizacji obrazu. Realizacji tych założeń sprzyjał język utworu, w którym dominują formy komunikatywne i potoczne. Realiści byli przekonani o możliwości poznania świata. Narrator jest wszechwiedzący, obdarzony mo-ralnym autorytetem, często ukryty za światem przedstawionym. Literatura dotyczy problema-tyki współczesnej, społeczno-obyczajowej, psychologicznej, historycznej.

Przykładem powieści z literatury powszechnej jest „Ojciec Goriot" Balzaca. Ukazuje ona so-cjologiczny obraz Paryża i tragedię ojca, który wszystko poświęcił karierze swych córek - Anastazji i Delfiny. One zaś nie przyszły nawet na jego pogrzeb. Umierając, powiedział, iż „pieniądz daje wszystko nawet dzieci". Akcja toczy się w pensjonacie pani Vauquer. Mieszkał tam ubogi szlachcic Eugeniusz Rastignac. Początkowo marzył o zawodzie prawnika, później chciał zrobić karierę wśród arystokracji i liczył na protekcję Delfiny de Nucingen. Tajemniczy zbrodniarz Vautrin jest zbuntowany, pełen pogardy dla rzeczywistości. Twierdzi, że powodze-nie zapewniają mu spryt, przebiegłość i brak skrupułów - tak chce zniszczyć świat.

Naturalizm - powstał we Francji, twórcami byli Emil Zola autor powieści „Germinal", „Powieść eksperymentalna", Guy de Maupassant i twórcy skupieni wokół „Grupy Medanu". Zola domagał się „naukowości" literatury, która miała polegać na zachowaniu obiektywizmu w przedstawianiu świata bez skrępowania zakazami moralnymi. Na jego poglądy wywarła wpływ teoria ewolucji Darwina; motywacja biologiczna. Dlatego też rzeczywistość w utwo-rach naturalistycznych jest pesymistyczna - światem rządzą kapitalistyczne prawa, społeczeń-stwo cechuje bezwględna walka i przemoc, a jednostkę - popęd i instynkt. Powieść miała być studium socjologicznym, a pisarz - fotografem, obserwatorem (podawać fakty) i eksperymen-tatorem (ukazać, że ich następstwo determinują różne czynniki - zależności społeczne, przyro-da). Narrator tylko ukazuje, nie komentuje; nie ocenia zdarzeń i bohaterów. Uczucia wyrażane są poprzez rozbudowany dialog. Literatura dotyczy problematyki życia miejskiego warstw przeciwnych arystokracji.



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
antyk 03, pomoce do matury, Antyk
WOKULSKI, pomoce do matury, pozytywizm
pozytywizm 01, pomoce do matury, pozytywizm
Renesans na zachodzie Europy, Pomoce do matury, wypracowania z jpolskiego
Charakterystyka Makbeta 04, Pomoce do matury, wypracowania z jpolskiego
czy psychologia to jeszcze nauka o duszy, Pomoce do matury, wypracowania z jpolskiego
ruchy epejrogeniczne, Pomoce do matury, wypracowania z jpolskiego
Barok synteza, Pomoce do matury, wypracowania z jpolskiego
Dzieje Mieszka I, Pomoce do matury, wypracowania z jpolskiego
J polski barok, Pomoce do matury, wypracowania z jpolskiego
oswiecenie 04, pomoce do matury, oświecenie
swiat sredniowiecza, Pomoce do matury, wypracowania z jpolskiego
POLS208, pomoce do matury, cz. wspołczesne
gangi siła czy słabosc, Pomoce do matury, wypracowania z jpolskiego

więcej podobnych podstron