Istota i klasyfikacja metod

Metoda jest to systematycznie stosowany określony sposób postępowania w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów. W trakcie procesu nauczania i uczenia się metody mają zapewnić jak najskuteczniejsze osiągnięcie rezultatów dydaktyczno- wychowawczych.

Kryteria podziału metod

• Ze względu na ich złożoność:

• Metody proste (jednorodne)- wykład, dyskusja, pokaz czynności, pogadanka

• Metody złożone (kompleksowe)- metoda nauczania praktycznego: przykład, pokaz czynności, demonstracje, metoda problemowa i inne.

• Rozpatrując stosunek metody do źródła wiedzy możemy przyjąć następujący podział metod nauczania (T. Nowicki 1973).

Źródło	Metody nauczania
Przedmioty i zjawiska rzeczywistości	Pokaz przedmiotów i zjawisk
Słowo nauczyciela	Opis, opowiadanie, wykład, pogadanka, dyskusja
Tekst drukowany	Praca z podręcznikiem lub tekstem
Środki poglądowe: plansze, schematy, film	Pokaz z objaśnieniami
Praktyczne prace, zajęcia produkcyjne	Omówienie, pokaz, ćwiczenia, zadania produkcyjne

• Uwzględniając cel dydaktyczny założony przez nauczyciela.

Cel dydaktyczny	Metody nauczania
Podanie nowego materiału	Opowiadanie, wykład, praca a podręcznikiem, demonstracje zjawisk, przedmiotów i środków poglądowych, obserwacja, praca z tekstami programowymi
Poszukiwanie wiedzy	Przygotowanie referatów, zajęcia laboratoryjne, rozwiązywanie zadań problemowych
Utrwalanie wiedzy	Powtarzanie systematyczne, ćwiczenia utrwalające
Kontrola wiadomości	Kontrola ustna, kontrola pisemna, egzamin praktyczny, sprawdziany, testy

• Cz. Kupisiewicz wprowadził następujący podział metod:

• Oparte na słowie (pogadanka, wykład, praca z książką, dyskusja)

• Oparte na obserwacji i pomiarze: pokaz i pomiar

• Oparte na praktycznej działalności uczniów: metoda laboratoryjna, metoda zajęć praktycznych, ćwiczenia

• Nauczanie programowane

• Podział ten został uzupełniony o metody problemowe

METODY OPARTE NA SŁOWIE

• Wykład

• Pogadanka

• Opowiadanie

• Wyjaśnienie

• Opis

• Oraz różne formy dyskusji

• Wykład jest najczęściej stosowaną metodą, jego głównym celem jest przekazanie informacji, a także wpływanie na kształtowanie postaw. Wadą wykładu jest to, że często sprowadza słuchaczy do roli biernych odbiorców. Istotną cechą dobrego wykładu jest używanie prostych i zrozumiałych dla słuchaczy terminów, zwrotów i wyrażeń, natomiast przy wprowadzaniu nowych terminów należy niezwłocznie podawać do nich objaśnienia. Wskazane również jest uzupełnianie wykładu środkami poglądowymi (tablice, schematy, przeźrocza itp.

Aby wykład był dobrze przyswojony należy:

• Dostosować treść do poziomu intelektualnego słuchaczy

• Ożywić wykład środkami poglądowymi

• Przestrzegać logicznej struktury planu wykładu

• Pisać dyspozycje na tablicy, a uczniów wdrażać do sporządzania notatek z wykładu

• Dbać o jasny, barwny sposób wypowiedzi i poprawiać dykcję

• Przestrzegać właściwego tempa wykładu i utrzymania uwagi słuchaczy

• Stosować wykład tylko wtedy , gdy w inny sposób tych treści nie można przekazać

• Pogadanka - stosuje się najczęściej do omówienia łatwych tematów; zazwyczaj nie wymaga ona od słuchaczy zdolności samodzielnego, gruntownego analizowania zagadnienia. Może służyć jako forma utrwalania wiedzy, może pełnić funkcję porządkującą uzyskaną wiedzę w kilku poprzednich zajęciach.

• Opowiadanie - jest opisem zdarzeń, faktów, procesów. Stosowane jest najczęściej na niższych poziomach nauczania- zarówno podczas lekcji teoretycznych jak i zajęć praktycznych. Dobre opowiadanie powinni być żywe, zwarte, obrazowe, pobudzać uwagę

i trzymać w napięciu. Podobnie jak wykład, opowiadanie może być wzbogacone materiałami ilustracyjnymi, fotografiami czy filmem krótkometrażowym.

• Opis - jest charakterystyką przedmiotów, zjawisk, faktów, osób. Stosowany jest wówczas, gdy uczący się nie znają jakiegoś przedmiotu, zjawiska ani na podstawie własnych doświadczeń , ani z dotychczasowych zajęć. Opisowi często towarzyszy pokaz jest szeroko stosowany w toku zajęć praktycznych.

• Wyjaśnienie - zwięzłe określenie faktu, podaje ono treść i zakres lub przyczyny jakiegoś nieznanego zjawiska. Wyjaśnienia powinny zawsze poprzedzać pracę z podręcznikiem, tekstem lub instrukcją, które bardzo często zawierają nowe określenia.

Dyskusja i jej odmiany

Uczestnik aktywnie uczestniczy w rozwiązywaniu pytań i zagadnień wyłonionych w toku dyskusji, a jednocześnie korzysta ze wspólnych dociekań, rozważań i wniosków.

Celem dyskusji jest rozszerzenie informacji na określony temat. Dyskusja oddziałuje na poglądy, przekonania i postawy. Jako metoda jest ćwiczeniem: poprawności myślenia
i ścisłości w wyrażaniu się, uczy prawidłowego odnoszenia się do osób zajmujących odmienne stanowisko, kształtuje umiejętność oceny zdania partnerów.

Również dla prowadzącego ma olbrzymie walory, ponieważ umożliwia lepsze poznanie uczestników i daje możliwość wpływu na ich postawy i przekonania.

I faza (główna) Dyskusja właściwa, czyli wymiana zdań uczestników

II faza prowadzący zwraca uwagę dyskutantów na główne myśli czy tezy lub wskazuje ewentualne luki. Prosi o wysunięcie konkretnych wniosków i propozycji.

III faza Podsumowanie dyskusji

• Dyskusja wielokrotna

• Dyskusja obserwowana czyli panelowa

• Dyskusja okrągłego stołu

• Metoda seminaryjna

• Dyskusja wielokrotna (Philips 66)- przebiega w trzech fazach( Icała grupa, II małe grupki , IIIcała grupa.

• Dyskusja obserwowana czyli panelowa- dyskusja kilku osób-> wszystkich(obserwatorzy)
  ->kilka osób

• Dyskusja okrągłego stołu swobodna, nieformalna wymiana zdań między uczestnikami np. grupa specjalistów

• Metoda seminaryjna- wykorzystuje dyskusję, ale seminarium bywa przygotowane przez jego uczestników. Seminarium jest kierowane przez nauczyciela, który czuwa nad jego przebiegiem. Cele główne: pogłębienie wiedzy w danej dziedzinie, poznanie metod badań i procedur badawczych, opracowanie techniki pracy naukowej.

Metody problemowe

Nauczanie problemowe jest metodą kompleksową. Jest taką organizacją procesu nauczania, która kładzie nacisk na rozbudowanie aktywności i zainteresowań ucznia i skłania go do samodzielnego rozumowania postawionych przez nauczyciela problemów.

Nauczanie problemowe zakłada następujące ogniwa zajęć dydaktycznych:

• Tworzenie sytuacji problemowej w celu wyłonienia problemu głównego

• Planowanie rozwiązania przez wyodrębnienie kilku problemów szczegółowych

• Rozwiązywanie kolejnych problemów z natychmiastową kontrolą i korektą

• Integracja wyników częściowych i rozwiązania problemu głównego

Sytuację problemową tworzy się przez nawiązanie do znanych wiadomości, doświadczeń i przeżyć.

Z grupy metod problemowych najczęściej są stosowane:

• Burza mózgów

• Metoda sytuacyjna

• Metoda przypadków

• Metoda inscenizacji

• Burza mózgów jest techniką, zespołowego tworzenia myślenia.

Faza I W pierwszej części zostaje zgłoszonych około kilkudziesięciu pomysłów rozwiązań, które w kolejnej II fazie są poddawane ocenie i selekcji.

Faza II najistotniejsza to faza wytwarzania pomysłów. Uczestnik powinien zgłaszać wszelkie przychodzące do głowy pomysły, nawet nierealne i fantastyczne.

Faza III zwana oceną możliwych wariantów rozwiązania problemu- przystępuje się do wyboru wariantu optymalnego, który powinien być możliwy do wykonania w praktyce.

• Metoda sytuacyjna jest stosowana przy wyrabianiu umiejętności analizowania określonych informacji oraz podejmowania decyzji w sytuacjach zaczerpniętych z działalności instytucji oraz zespołów ludzkich.

Podstawą każdego zajęcia jest sytuacja określona w formie obiektywnych informacji o stanie faktycznym organizacji społecznej lub w jakiejś grupie(I faza) . Przedstawienie sytuacji powinno być obiektywne, zawierać tylko fazy bez oceny i ich analizy, ponieważ ta czynność jest już zadaniem uczestników.

Drugi etap to ustalenie problemu i kryteriów jego rozwiązania.

Zespołowa analiza sytuacji jest etapem następnym. Prowadzący rejestruje przebieg dyskusji na tablicy. Ważne jest aby nauczyciel nie narzucał swojego stanowiska.

Etap następny to zaproponowanie przez uczestników wariantów rozwiązania problemu. Proponowane rozwiązania powinny uwzględniać warunki jakie muszą być spełnione przy wprowadzaniu rozwiązania w życie jak i przewidywane następstwa powziętych kroków.

Następnie należy przejść do oceny możliwych wariantów rozwiązania problemu poprzez skonfrontowanie ich z kryteriami rozwiązania. Wybór rozwiązania jest ostatnim etapem w metodzie sytuacyjnej.

Zakończenie zajęć jest podsumowaniem merytorycznym - wykładowca komentuje rozwiązanie problemu i metodycznym- wykładowca ocenia przebieg zajęć. Podsumowanie powinno również być przeprowadzone przez wszystkich uczestników.

Metoda ta pomaga kształtować umiejętności wszechstronnego analizowania sytuacji pozwala na dostrzeganie decyzji optymalnych.

• Metoda przypadków - uczestnicy analizują i rozwiązują problem. W metodzie przypadków zestaw informacji jest o wiele skromniejszy niż w metodzie sytuacyjnej. Metoda ta służy wyrobieniu umiejętności gromadzenia i uzupełniania informacji, co ma dopiero umożliwić rozwiązanie problemu.

Zajęcia prowadzone tą metodą mają jakby „dodany” jeszcze jeden etap. Jest to część zajęć przeznaczona na uzupełnienie przez uczestników informacji otrzymanych od wykładowcy, aby rozwiązać przedstawiony problem.

W drugiej fazie należy tak kierować formułowaniem pytań , aby dotyczyły najistotniejszych danych związanych z przypadkiem. Uczestnicy uczą się precyzyjnego formułowania pytań, ponieważ najczęściej odpowiedzi sprowadzają się do „tak” lub „nie”.

Następnie następuje analiza i rozwiązanie przypadku gdzie zespołowo ustala się problemy i kryteria ich rozwiązania, analizuje fakty, przedstawia się różne możliwości by je ocenić i wybrać najlepsze.

Zakończeniem zajęć prowadzonych metodą przypadków jest ocena przez wykładowcę sposobu zbierania informacji o przypadku oraz ich interpretacji wraz z oceną rozwiązania problemu.

• Metoda inscenizacji- przebiega w warunkach naśladujących rzeczywistość. Należy do symulacyjnych metod nauczania. Metoda ta jest stosowana przy wyrabianiu umiejętności odpowiednich zachowań i działań w kontaktach z ludźmi w sytuacjach konfliktowych. Ponieważ inscenizacje przedstawiają zazwyczaj narady, konferencje, zebrania, pożądane jest zachowanie podobnych warunków, w jakich odbywają się one w rzeczywistości.

Po zakończeniu inscenizacji, przystępuje się do jej analizy. Zakończenie zajęć jest ich podsumowaniem, przeprowadzanym w taki sposób, aby każdy uczestnik zrozumiał jasno całą strukturę problemu oraz elastyczność jego rozwiązania.

Metody problemowe, są bardzo istotne w procesie rozwijania samodzielnego myślenia i podejmowania decyzji. Pobudzają i rozwijają zainteresowanie.

Wykłady i pogadanki mogą przekazać wiele nowych treści, ale nie naucza myślenia i samodzielnego dochodzenia do rozwiązania, jak to ma miejsce w metodach problemowych.

Metody praktyczne

Polegają na wykonywaniu przez uczniów samodzielnych czynności, prowadzących do wyćwiczenia nawyków umiejętności albo do wykonania innych prac, z których wynikają nowe wartości i informacje nieznane uczącym się wcześniej. Najprostszą formą metod praktycznych są ćwiczenia.

• Ćwiczenie- to wielokrotne powtarzanie czynności stanowiących treść zadania, zorganizowane w przemyślany sposób i wymagające wykorzystania środków zapewniających rozwijanie umiejętności. Ćwiczenie służy kształtowaniu i utrwalaniu umiejętności oraz podwyższaniu sprawności wykonania danej czynności. Mogą to być umiejętności praktyczne, umysłowe lub fizyczno-ruchowe.

Prawidłowy przebieg zajęć prowadzony metodą ćwiczeń obejmuje cztery fazy:

• I uświadomienie uczestnikom celu zajęć

• Próby wykonania czynności pod nadzorem instruktora

• Samodzielne wykonanie czynności

• Kontrola opanowania umiejętności

Ćwiczenia mogą być organizowane jako:

• Samodzielna praca uczniów, indywidualna lub w grupach

• Rozwiązywanie zadań przy tablicy, pod kontrolą nauczyciela

Przy doborze zadań należy przestrzegać stopniowania trudności, różnicowania charakteru zadań, dostosowania ich do posiadania wiadomości i poziomu umysłowego. Posiadanie własnego rozwiązania zadania pozwala na ocenę stopnia trudności, ustalenie czasu na jego rozwiązanie, ewentualne sprawdzenie, czy w zadaniu nie ma elementów nieznanych, a także lepszą organizację przebiegu liczenia i możliwość bieżącej kontroli poprawności obliczeń.

Do metod praktycznych należą również metody pomiaru o różnym charakterze: pomiar odległości , wagi, analiza rodzajów składników, skuteczność sposobu i form działania, sprawność urządzeń. Są to ważne dla rozwoju wiedzy i umiejętności metody.

Nauczanie programowane

Nauczanie programowe można określić jako nauczanie za pomocą odpowiednio przygotowanych tekstów. Teoretyczną cześć nauczania programowanego stanowią następujące zasady ogólne:

• Podział materiału na niewielkie ściśle powiązane ze sobą porcje

• Aktywizowanie studiujących przygotowany tekst

• Natychmiastowa ocena każdej odpowiedzi uczącego się

• Indywidualizowanie tempa i treści uczenia się

• Empiryczna weryfikacja tekstów programowanych

Zaprogramowaną wiedzę uczeń ma opanować samodzielnie, bez pomocy nauczyciela. Do ekspozycji tekstów programowanych służą podręczniki programowane oraz maszyny dydaktyczne. Do maszyn dydaktycznych zaliczamy:

• Informatory

• Egzaminatory

• Repetytory

• Trenery

Stosowanie nauczania programowanego jako metody uniwersalnej jest nie wskazane, gdyż nie we wszystkich typach treści daje spodziewane efekty.

Wybór metod

Przy dobieraniu metod nauczania, należy liczyć się zarówno z celami, jak i treściami, które mają być przyswojone. Inną metodę zastosujemy, gdy celem naszych zajęć będzie zasygnalizowanie jakiegoś tematu, a inną- gdy celem będzie wyrobienie pewnych umiejętności.

Nie istnieje metoda uniwersalna, którą można stosować wszędzie. Dlatego wydaje się słuszne racjonalne łączenie różnych metod pracy dydaktycznej.

---