Dobrostan zwierząt (Wykład 11 z zoohigieny, prof. dr hab. Tadeusz Kośla)

Dobrostan można zdefiniować jako stan zdrowia fizycznego i psychicznego osiągany w warunkach pełnej harmonii organizmu w jego środowisku (Hughes 1988).

W latach pięćdziesiątych XX wieku, gdy rozpoczęto gwałtowną intensyfikację chowu zwierząt gospodarskich problem dobrostanu stał się głośny w mediach i znany społeczeństwom. W Polsce o sprawie dobrostanu zwierząt zaczęto mówić
w końcu lat osiemdziesiątych XX w.

Dyskusję nad dobrostanem spowodowało odchodzenie od chowu zwierząt w środowisku naturalnym lub częściowo przeobrażonym przez człowieka środowisku hodowlanym do warunków typowego środowiska sztucznego. Nowe środowisko bytowania zwierząt ma wszystkie cechy przeciwne utrzymaniu zgodnemu z behawiorem zwierzęcia, polega na większej intensywności chowu zwierząt, zwiększeniu przez to jego opłacalności.

Pastwisko zastąpiono najpierw okólnikami, a potem tylko pobytem w budynku.

Legowisko ściołowe zastąpiono podłogą rusztową lub stanowiskiem krótkim z linią „tresera” elektrycznego
nad zadem zwierzęcia, który w odpowiednim czasie „inspirował” jednoczesne wypróżnianie się całej stawki zwierząt.

W chowie trzody chlewnej kojce ściołowe zastąpiono podłogą szczelinową, nastąpił odwrót od okólników
dla trzody chlewnej. Wprowadzono system tuczu klatkowego.

Podobna zmiana technologii nastąpiła w chowie drobiu.

Wśród społeczeństwa lat siedemdziesiątych w Polsce zaczęła się fascynacja postępem nie tylko w przemyśle,
ale także w rolnictwie. Krowy nie dawały już mleka, kury nie znosiły jaj, a świnie nie rosły, lecz zwierzęta produkowały mleko, jaja i mięso. Niestety sytuacja ta powodowała u zwierząt brak możliwości adaptacji do nowych warunków chowu.

Na niewłaściwości nowych metod ze względu na behawior zwierząt pierwsi zaczęli zwracać uwagę ekolodzy,
a w Polsce spośród specjalistów od zootechniki i weterynarii byli to zoohigieniści, niektórzy z nich, wbrew powszechnemu zauroczeniu nowymi możliwościami technologii, mówili o złych stronach tzw. chowu przemysłowego, przeciwni byli zastępowaniu pojęcia chów zwierząt nowym „produkcja zwierzęca”. Dla przykładu prof. Cena (1981) z Wrocławia pokazując zagrożenie jakie dla środowiska naturalnego i hodowlanego niosą technologie bezściołowe pisał:

„Dla technicznych korzyści samospływu i bezściołowości poświęcono bezpieczeństwo ludzi i zwierząt, wywołano niebywałe zagrożenie i zniszczenia środowiska, podwyższono koszty budowy i urządzeń gigantycznych pomieszczeń,
a przede wszystkim doprowadzono do bankructwa i nieopłacalności hodowli, bez możliwości jakiegoś korzystnego wyjścia
z tego zaułka. Wynikło to z bezwzględnej przewagi aroganckiej techniki nad fizjologią bezbronnych zwierząt,
a wyrosło w atmosferze prymitywnej radości z bezkarnego popełnienia herezji zoohigienicznych, co było możliwe w klimacie sprzyjającym budowie (....) gigantów, dla których świadomie, a beztrosko nie przewidziano utylizacji 1000 m³ gnojowicy dziennie.”

Aby zwierzęta mogły przystosować się do zmieniających się warunków, w nich żyć, rozwijać się, zachować zdrowie
i rozmnażać się, muszą móc zaspokajać swoje podstawowe potrzeby biologiczne. Brak zaspokajania potrzeb biologicznych prowadzi do zaburzeń metabolicznych, choroby, a nawet śmierci. Długotrwałe niezaspokojenie potrzeb związanych ze sferą psychiczną, zwanych potrzebami behawioralnymi, wywołuje frustrację i cierpienie, objawiające się nietypowymi formami zachowania się (Empel 1999).

Warunki dobrostanu:

• wolność zwierzęcia od:

• Głodu i pragnienia

• Bólu

• Urazów i choroby

• Dyskomfortu

• Strachu i stresu

• możliwości wyrażania normalnych form behawioru.

Przez wieki udomowiania zwierząt ich organizm poddawał się dwóm głównym sposobom przystosowania:

• Przystosowaniu się do zmienianych przez hodowców warunków środowiskowych,

• Przystosowaniu się do kształtowanych genetycznie zmian w morfologii i fizjologii własnego organizmu.

• Przystosowanie się może dotyczyć pojedynczego osobnika, można wtedy mówić o aklimatyzacji, może dotyczyć populacji zwierząt w danym gatunku na przestrzeni pokoleń i określimy to adaptacją.

W procesach adaptacji główne znaczenie ma hodowca - to on na przestrzeni pokoleń wybierał zwierzęta bardziej przydatne dla człowieka, eliminował zwierzęta mniej wydajne, poprzez kojarzenie zwierząt o cechach przydatnych wytwarzał nowe rasy, hodowca pomagał środowisku w doborze naturalnym, on kształtował ewolucję w grupie zwierząt udomowionych. Niestety takie postępowanie spowodowało ocenę przedmiotową zwierząt, ocenę korzyści, jakie można z utrzymania zwierzęcia uzyskać, zwierzę nie było traktowane podmiotowo, nie było brane pod uwagę samopoczucie zwierząt, ich potrzeby psychiczne.

Przez ostatnie trzydzieści lat trwa dyskusja nad pojęciem dobrostanu zwierząt, pojemności tego terminu,
czyli podstawowych zagadnień opisujących ten stan, prób poprawy czynników wchodzących w zakres tego pojęcia.

Dobrostan można zdefiniować jako stan zdrowia fizycznego i psychicznego osiągany w warunkach pełnej harmonii organizmu w jego środowisku (Hughes 1988).

Broom (1987) stwierdza, że dobrostan jest takim stanem organizmu, w którym zwierzę potrafi „dawać sobie radę” lub „uporać się” z czynnikami środowiska. Dobrostan jest stanem osobnika wyrażającym jego usiłowania radzenia sobie
ze środowiskiem (Broom 1986)

Według Sainsbury (1984) dobrostan stanowi zespół warunków pokrywających potrzeby biologiczne
i behawioralne organizmu, co umożliwia objawienie pełni jego możliwości genetycznych.

Dobrostan jest to stan prawidłowej dynamiki ustroju zwierzęcego kształtowany przez czynniki zewnętrzne
i wewnętrzne środowiska, w którym zwierzę przebywa oraz przez możliwości adaptacyjne zwierząt.

Celem ludzi skupionych wokół pojęcia dobrostanu zwierząt jest wypracowanie alternatywnych systemów chowu, w których maksymalizacja zysku z tytułu utrzymania zwierząt jest wynikiem spełnienia potrzeb biologicznych zwierząt,
a nie bezwzględnej ich eksploatacji (Kołacz, Bodak, 1999).

Pojęcie dobrostanu, poprzez nacisk grup ludzi, dla których warunki bytowania zwierząt są ważne, na stałe wpisało się do wzajemnych relacji człowiek - zwierzęta. Zostały skodyfikowane przez różne gremia w tym także te najbardziej opiniotwórcze, zasady postępowania ze zwierzętami, by wymogi dobrostanu były spełnione.

Przepisy te przyjęte przez Radę Europy, a także zapisane w dyrektywach Unii Europejskiej są dla Polski, jako członka UE obowiązujące.

Metody chowu zwierząt z zachowaniem reguł dobrostanu tym różnią się od metod „przemysłowych”, że silnie eksponują sferę psychiczną zwierząt, poziom ich tolerancji dla rozwiązań technologicznych.

Tab. 1. Warunki niezbędne do zabezpieczenia dobrostanu zwierząt gospodarskich (Hollands 1992)

Wymogi dobrostanu	Warunki niezbędne do pełnie-nia wymogów dobrostanu
Wolne od głodu i pragnienia	zapewnienie świeżej wody i paszy pokrywającej potrzeby w zakresie wzrostu, i zdrowotności
Wolne od dyskomfortu	zabezpieczenie wygodnej powierzchni wypoczynku, możliwości schronienia oraz optymalnych warunków środowiska
Wolne od bólu, urazów i chorób	zapewnienie prewencji, profilaktyki, szybkiej diagnostyki i skutecznego leczenia
Wolne od strachu i stresu	eliminacja czynników stresogennych
Zdolne do wyrażania normalnego behawioru	zapewnienie odpowiedniej przestrzeni życiowej i składu socjalnego w grupie

Kryteria oceny dobrostanu zwierząt

Celem wielorakich działań podejmowanych z myślą o dobrostanie zwierząt jest wypracowanie alternatywnych systemów chowu, w których maksymalizacja zysku z tytułu produkcji jest wynikiem spełnienia potrzeb biologicznych zwierząt,
a nie bezwzględnej ich eksploatacji (Kołacz, Bodak 1999).

Pojęcie dobrostanu zostało zdefiniowane dopiero kilkanaście lat temu, z tego też powodu metodyka badań dobrostanu nie jest w pełni ukształtowana, nowi autorzy próbują przekonać innych specjalistów do poszczególnych czynników, których zbadanie da nam odpowiedź, jaki poziom dobrostanu panuje w grupie badanych zwierząt.

Empel (1996) wprowadził terminy: wysoki poziom dobrostanu, obniżony poziom dobrostanu i niski poziom dobrostanu.

Zdolność organizmu zwierzęcego do poradzenia sobie z wpływem abiotycznych i biotycznych czynników otoczenia związane jest z działaniem struktur korowych mózgu, polegającym na dostosowaniu metabolizmu tego organizmu do sygnałów, informacji o czynnikach środowiska zewnętrznego.

Kołacz i Bodak (1999) stwierdzają, że dominuje obecnie podział wskaźników dobrostanu na fizjologiczne, behawioralne, zdrowotne i produkcyjne, a metody badawcze przejęte z tych dziedzin są uważane za miarodajne
w szacowaniu dobrostanu zwierząt. W rzeczywistości parametry fizjologiczne i behawioralne opisują ten sam stan ustroju,
a wykładnią dobrostanu organizmu jest poziom produkcji i zdrowia (Kołacz, Bodak, 1999). Autorzy
ci zwracają uwagę na tzw. wskaźniki uzupełniające, którymi mogą być m.in. parametry techniczno-technologiczne budynku inwentarskiego, jak wartości ciepłochronne przegród konstrukcyjnych, rodzaj materiałów użytych
do konstrukcji urządzeń, sprawność systemów wentylacyjnych i ogrzewczych, sposób ograniczania swobody zwierząt
i inne.

Urazogenność i awaryjność urządzeń, stosowanie materiałów nieobojętnych dla zdrowia lub nawet toksycznych, jak również wadliwe rozwiązania funkcjonalne stanowią poważne zagrożenie dobrostanu (Kołacz, Bodak, 1999).

Procesy życiowe zwierząt mogą być zaburzane przez stany lękowe przed człowiekiem. Można określić w jaki sposób lęk wpływa na produkcyjność.

W testach przeprowadzonych na świniach (Hemsworth i wsp. 1987), określano natężenie lęku w odpowiedzi
na zróżnicowane zachowanie człowieka, a to przyjazne (klepanie, przywoływanie, głaskanie), nieprzyjazne (szturchanie, przepędzanie) i szokujące (stymulacja stanów lękowych z użyciem elektrycznego tresera), na zachowania przyjazne zwierzęta reagowały krótkim czasem interakcji, niskim stężeniem hormonów stresowych i istotnie wyższym poziomem produkcji. Nasilonym stanom lękowym odpowiadał odpowiednio dłuższy czas interakcji, wyższy poziom hormonów stresowych oraz obniżony potencjał biotyczny, szczególnie w zakresie parametrów reprodukcyjnych.
Co więcej, u zwierząt niepokojonych podwyższony poziom kortykosterydów występował nie tylko w czasie niepokojenia,
ale również w okresach braku negatywnych bodźców, co wskazuje na chroniczną postać stresu.

Inne czynniki produkcyjno-technologiczne, jak wielkość i skład socjalny grupy oraz przestrzeń życiowa, mogą stan lęku nasilać lub osłabiać.

Ponieważ interakcje człowiek-zwierzę mają daleko idące konsekwencje produkcyjne, nie jest to obojętne, jakiego typu cechy osobowości prezentują osoby zatrudnione bezpośrednio przy obsłudze zwierząt. W rękach farmera - poprzez sposób sprawowania opieki - spoczywa dobrostan zwierząt. Według Hemswortha i wsp. (1987), osoby zatrudnione przy obsłudze zwierząt powinny przejawiać w stosunku do nich wypływającą z przekonania życzliwość, która pozwala zwierzętom zaakceptować człowieka jako „element” ich siedliska. Jest to podstawowy warunek minimalizacji lęku przed człowiekiem,
a przez to kształtowania produkcyjności stada.

Prawidłowe oszacowanie dobrostanu napotyka trudności, gdyż wyznaczenie wyraźnej granicy między stresem
a dobrostanem nie jest łatwe. Symptomy stresu ostrego nie muszą świadczyć o obniżonym dobrostanie, a raczej stanowią
u zwierząt prawidłową reakcję adaptacyjną (Kołacz, Bodak, 1999). Reakcja zwierząt na obecność człowieka - jako źródła stresu emocjonalnego- powoduje zmiany w stężeniu kortykosterydów w zakresie od -4 do +64%, przy czym działanie niszczące struktury komórkowe następuje dopiero po przekroczeniu stężeń tych hormonów o 40%,
w porównaniu do normy (Barnett i Hemsworth, 1990).

Behawioralne aspekty oceny dobrostanu

Zdaniem wielu autorów, cytowanych przez Kołacza i Bodak (1999), zachowanie się zwierząt stanowi najbardziej miarodajne źródło informacji o stopniu tolerancji warunków bytowych. Ilościowa i jakościowa ocena odchyleń reakcji behawioralnych
od normy stanowi wskazanie konieczności modyfikacji systemu technologicznego.

Im więcej osobników przejawia zaawansowane stany patoetologiczne, tym pilniejsze jest dokonanie określonych zmian
w środowisku zwierząt.

U zwierząt wyższych reakcje behawioralne przebiegają z włączeniem sfery psychicznej i są wysoce skorelowane
z funkcjami systemów fizjologicznych. Jeżeli obciążenia środowiskowe powodują odmienne zachowanie osobnika
w porównaniu do gatunkowego wzorca, wówczas można przewidywać, że przyczyną są zmiany w aktywności chemicznej
i elektrycznej mózgu oraz zaburzenia w neurotransmisji i neuromodulacji.

Zmiany czynnościowe ośrodków nerwowych rzutują na funkcje mózgu oraz autonomicznego układu nerwowego, co z kolei prowadzi do dewiacji behawioralnych, zmian patomorfologicznych w obrębie narządów, zmian metabolizmu, supresji immunologicznej i obniżenia zdolności rozrodczej.w ten sposób rozwija się spirala przyczynowo-skutkowa: niedostateczny dobrostan - anomalie behawioralne - pogorszony stan zdrowia - obniżona produkcja, a w sytuacjach ekstremalnych - śmierć osobnika.

McBride (1980) wyróżnia u zwierząt dwa poziomy reakcji stanowiących wyraz adaptacji do warunków środowiska. Poziom pierwszy odnosi się do reakcji behawioralnych (predominantly behavioural response) i uwzględnia takie zachowania,
jak np. unikanie zagrożenia na bazie nabytych doświadczeń („wycofywanie się”), czy też grupowanie („tulenie”), typowe
w warunkach niskiej temperatury otoczenia. Towarzyszą temu krótkotrwałe (współwystępujące) reakcje fizjologiczne (wzrost częstotliwości oddechów i akcji serca, drżenie mięśni), które jednak nie muszą powodować skutków w postaci obniżenia potencjału biotycznego. Jeżeli poziom pierwszy nie kompensuje obciążeń, wówczas reakcje zachodzą na poziomie drugim, gdzie dominująca jest odpowiedź fizjologiczna (predominantly physiological response), zachodząca z udziałem systemu neuro-endokrynalnego i autonomicznego systemu nerwowego, a odpowiedź behawioralna jest odpowiedzią współwystępującą. Koszt reakcji drugiego poziomu jest dla organizmu znacznie wyższy, co przejawia się w obniżeniu wskaźników wzrostu
i płodności, a także pogorszenia stanu zdrowia zwierząt.

Dobrostan zwierząt a obowiązujące prawo w UE

W 1980 r. w Amsterdamie, powołano europejską grupę ekspertów, której zadaniem było uzyskanie postępu
w europejskiej legislacji dotyczącej ochrony zwierząt. Grupa ta bezpośrednio reprezentuje instytucje zajmujące się ochroną zwierząt w państwach członkowskich, a dzięki regularnym kontaktom z innymi europejskimi organizacjami może zajmować jednolite stanowisko w tej sprawie.

Obecnie legislacja Wspólnot Europejskich obejmuje wymagania dotyczące ochrony zwierząt i ich chowu (cielęta, świnie, kury nioski), uboju i transportu, używania zwierząt do prac badawczych oraz w ograniczonym zakresie testowania na nich pewnych produktów. Do tej pory brak zasad rejestracji ogrodów zoologicznych oraz oceny ich prac w dziedzinie zachowania ginących gatunków zwierząt. Nadal nie są rozwiązane sprawy dotyczące polowania na lisy z użyciem psów i z walkami byków oraz zasady postępowania z bezdomnymi psami (Wilkins, 2002).

3

---