STEREOTYP JĘZYKOWY I JEGO FUNKCJE

Walter Lippomann „Public opinion” 1922r. - od jego badań zaczyna się pojęcie stereotypu; kontekstem dla niego jest krąg socjologów i psychologów społecznych.

Stereotyp - obraz w ludzkiej głowie, który odznacza się właściwościami: jednostronny, cząstkowy, schematyczny. Dotyczy jakiegoś zjawiska i zawiera opinię na jego temat. Jest upraszczający.

Podwójna funkcja stereotypu:

-psychiczna - ekonomizacja wysiłku poznawania świata

-społeczna - służy obronie szeroko rozumianej pozycji społecznej.

Stereotyp przysługuje indywidualizmowi, bo jest subiektywny, ale również grupowy (integruje społeczeństwa, izoluje). Funkcja społeczna mówi o mechanizmach społecznych (zajęła się tym socjologia).

Duży zakres wiedzy o świecie występuje na zasadzie prekognitywnej (zanim się czegoś dowiemy, to już mamy jakieś wyobrażenie). Na strukturę naszego poznania składają się fakty nie tylko pewne naukowe, ale również dane w doświadczeniu życiowym. Fakty niemające oparcia w nauce są szczególnie podatne na stereotypizację.

Nazwa „stereotyp” wywodzi się z drukarstwa i jest to kopia pierwotnej formy drukarskiej - gr. Stereós = twardy.

Stereotyp kojarzy się negatywnie. Zarzuca się mu zafałszowanie, lecz jest potrzebny ludziom. Konstytuuje status grupy, jest wpisany głęboko w człowieka. Stereotyp często łączy się z uprzedzeniami.

Językoznawcy - stereotyp jest cechą konstytutywną, tworzącą język. Jednostki językowe są nosicielami stereotypów.

Pionierką, która wykorzystała to pojęcie, była niemiecka badaczka Uta Quasthoff. Jako jedna z pierwszych zajęła się stereotypem lingwistycznie:

-stereotyp - werbalny wyraz przekonania skierowanego na grupy społeczne, lub jednostki będące członkami takich grup i przekonania, które mają formę wartościującą i w sposób niepodważalny, upraszczający i generalizujący.

-nawiązała do teorii aktów mowy Austina. Stereotypy można zawrzeć w aktach werdykatywnych (zawierające wartościowanie i ocenę)

-analizowała teksty wypowiedzi pod kątem stereotypizacji. Pewne wypowiedzenia mogą świadczyć o stereotypach, zwłaszcza, jeśli się powtarzają.

Badanie stereotypu w Polsce:

- filozof Adam Szaf „Stereotypy a działania ludzkie”

- prof. Antoni Krompiec, filozof

- Wierzchowiska - badanie wyobrażeń dzieci (14 lat) na temat Polaków (dzielni, patriotyczni, gościnni). Mała zmienność stereotypów.

- Autostereotypy - mamy na swój temat pewne przekonania. Są na ogół bardziej afirmujące. Nie jesteśmy w stanie zdobyć się na większą krytykę wobec siebie samych

- Heterostereotypy - stwierdzenia innych na nasz temat. Bardziej krytyczne, nastawione na negatywne opinie, wskazanie złych cech

- stereotypy są związane z emocjami, z subiektywizmem. Mają zakorzenienia w tych stylach języka, które tolerują emocjonalność (styl potoczny, artystyczny, publicystyczny). Styl naukowy dąży do tego, aby być wolnym od stereotypów, ale nie udaje mu się to w całości.

- stereotyp leży u podłoża języka - najbardziej trwały element językowego obrazu świata.

- stereotyp zawiera w sobie w jakimś stopniu prawdę. Nie powinien być uważany w funkcji referencyjnej (odniesieniowej), ale z drugiej strony pełni funkcję faktyczną (nastawioną na kontakt)

- Jerzy Bartmiński „Stereotyp jako przedmiot lingwistyki”, seria „Język a kultura”, t.12. Według niego w badaniach polskich są dwie tendencje: badania nad stereotypem w aspekcie formalnym i semantycznym.

- Stanisław Skorupka - aspekt formalny; związki frazeologiczne stereotypowe - są ustabilizowane co do formy, ale nie mają żadnej nadwyżki semantycznej; stereotypowe porównania; związki luźne, doraźnie tworzone; związki łączliwe (wymiennoczłonowe); idiomy - związki utarte z nadwyżką semantyczną (nie ma dosłownego tłumaczenia, znaczenie metaforyczne). Związki stereotypowe to utrwalony obraz.

- Krystyna Pisarek i Walery Pisarek - zapoczątkowali badania nad stereotypami narodowościowymi „Konotacja semantyczna nazw osobowych”

- krąg lubelski, red. naukowa J. Bartmiński „Słownik ludowych stereotypów językowych” - słownik operuje definicją kognitywną (bardzo szeroką) do definicji nazwy. Znaczenie konotacyjne. Definicja kognitywna osadzona jest w stylu potocznym i odchodzi od definicji naukowej.

Odmiana stereotypów (Bartmiński):

# obrazy - mieszczą się w ramie modalnej („taki, jaki jest”), asertoryczność

# wzory - coś lansują, modalność powinnościowa („coś powinno być jakieś”)

# oparte na wyobrażeniach mitologicznych (funkcjonują w świecie fikcji) - relatywizowane do pewnych sfer rzeczywistości

# ideologie (np. takie słowa, jak: prawica, lewica, ludowość, rewolucja)

Stereotypizacji sprzyjają teksty kliszowane - utrwalone i reprodukowane w aktach komunikacji; odtwarzane, a nie doraźnie tworzone. (Np. legendy, teksty udowe), są reprodukowane z pamięci. Stereotyp rodzi się w wyniku powtarzania formuły - wszystkie fakty językowe odtwarzane, a nie tworzone.

Powstanie stereotypu (Bartmiński) - zaczynają się od toposów, które przekształcają się w formuły, stabilizują się formalnie, następnie przekształcają się formalnie, później przechodzą w idiomy, które mają nadwyżkę semantyczną, nie są sumą znaczeń poszczególnych wyrazów.

Badania nad stereotypem w aspekcie formalnym - Stanisław Skorupka:

~ wymienia związki stereotypowe, które nie mają nadwyżki semantycznej. Np. „silny jak koń”, „czerwony jak burak”

~ związki wymienno członowe KOŃ: gniady/ kary/ biały

~ idiomy, związki utarte z nadwyżką semantyczną, ich znaczenie rozumiemy metaforycznie „biały kruk”

HIPOTEZA EDUARDA SAPIRA I BENJAMINA LEE WHORFA O RELATYWIZMIE JĘZYKOWYM

Hipoteza Sapira - Whorfa (inna nazwa - prawo relatywizmu językowego) - teoria lingwistyczna postulująca, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia. Nazwa wywodzi się od dwóch językoznawców - Edwarda Sapira i Beniamina Lee Whorfa, zajmujących się głównie językami rdzennych mieszkańców Ameryki.

Słaba postać tej hipotezy mówiąca, że język wpływa na myślenie, może być łatwo sprawdzona. Najbardziej znany test, polegający na pokazywaniu użytkownikom różnych języków trzech kolorowych karteczek i pytaniu ich, które dwa kolory są bardziej podobne, pokazał, że wyniki silnie zależą od tego czy kolory mają tę samą czy inną nazwę w danym języku (np. japońskie aoi oznacza zarówno niebieski jak i zielony). Eksperyment ten został przeprowadzony przez Browna i Lenneberga w 1954r.

Szczególnie trudny do zbadania jest wpływ kategorii gramatycznych takich jak „czas” czy „liczba”, który może być znacznie ważniejszy niż wpływ słownictwa. Silniejsza postać tej hipotezy mówiąca, że język „determinuje” myślenie jest znacznie trudniejsza do sprawdzenia. Nie ma na nią też silnych dowodów pośrednich i wszystko wskazuje na to, że myślenie przynajmniej częściowo jest niezależne od języka. W strukturze języka zapisane są często reguły społeczne i poglądy społeczne. Różnie jest rozwiązywana też kwestia konstrukcji związanych z płcią.Pewnym dowodem pośrednim na rzecz znacznego udziału języka w myśleniu oraz procesach społecznych są zmiany językowe i znaczeniowe w praktycznie wszystkich grupach związanych wspólną ideologią.

---