Jerzy Bartmiński, Jolanta Panasiuk
STEREOTYPY JĘZYKOWE
Stereotyp (wg Lippmanna) - termin pochodzi z języka drukarzy, gdzie oznacza kopię pierwotnej formy drukarskiej do druku wypukłego. Lippmann pojmował stereotyp jako schematyczny i jednostronny „obraz w głowie ludzkiej” jakiegoś zjawiska, człowieka, rzeczy - i zarazem opinię o nim przyswojoną z otoczenia jeszcze przed poznaniem samego obiektu.
Przypisywał stereotypom funkcję ekonomizującą wysiłek poznawczy człowieka i przystosowujący jednostkę do otoczenia społecznego.
Dla językoznawców i innych teoretyków komunikacji społecznej - jest jasne, że stereotypizacja jest nieodłączna od istoty języka naturalnego, który opiera się na podmiotowej kategoryzacji zjawisk oraz na konwencji i powtarzaniu (bez tego jakiekolwiek porozumiewanie się byłoby niemożliwe), że zatem jest stereotyp „koniecznym elementem wspólnego języka i kultury”
Stereotypizacja - nie ogranicza się bynajmniej do ludzi, do grup etnicznych, regionalnych, zawodowych, lecz obejmuje różnorakie sytuacje społeczne, postawy, zachowania, wytwory ręki ludzkiej, elementy najbliższego środowiska człowieka, także - zwierzęta i rośliny, obiekty przyrody, słowem wszystko, co normalny człowiek poznaje i oswaja na swój użytek, konstruując sobie pewien model świata i scenariusze swojego w nim zachowania.
Zdaniem badaczy, istnieje głęboka różnica między naukową a potoczną kategoryzacją rzeczywistości oraz odpowiednio między pojęciami a stereotypami. Pierwsza wykorzystuje koncepcję klasy, druga - typu. Podkreśla się, że pojęcia z założenia odpowiadają wymogom myślenia naukowego, nie podlegają weryfikacji na postawie doświadczenia, stereotypy przeciwnie, są impregnowane na wpływ doświadczenia, są od niego w dużym stopniu zależne; że w pojęciach dominuje składnik intelektualny, w stereotypach - emocjonalny, że stereotypy są odporne na zmiany, pojęcia zaś są na zmiany otwarte, że wreszcie funkcja społeczna pojęcia ma charakter poznawczy, funkcja stereotypu - integracyjny i obronny.
Stereotyp łączy tzw. konotacje encyklopedyczne (wynikające z wiedzy o świecie) i językowe (przynależące do wiedzy językowej). One wzajemnie oddziałują na siebie, dając w efekcie określony językowo-kulturowy obraz nazywanych przedmiotów.
Odmiany stereotypów:
„prawdziwy” - `zgodny z rzeczywistością' (synonim: realny, rzeczywisty) i `zgodny z czyimś wyobrażeniem czegoś' (synonim: idealny) W obu wypadkach w grę wchodzi czynnik podmiotowy i rodzaj modalności: asertorycznej lub powinnościowej: realny = taki, jaki jest, idealny = taki, jaki być powinien.
Dwie odmiany: obrazy i wzory. (mają one różny status ontologiczny)
- cechy tworzące obraz są pojmowane jako cechy realne i niejako osadzane w ramie modalnej „taki, jaki jest” np. prawdziwy student uczy się dopiero przed egzaminem. Zamiast wyrażenia `prawdziwy' możemy użyć `typowy', `normalny'
- cechy tworzące wzór są pojmowane jako wymagane od przedmiotu z punktu widzenia norm wyznawanych przez mówiącego, są niejako osadzone w ramie metatekstowej „taki, jaki być powinien” np. prawdziwy człowiek kieruje się zasadą życzliwości
- wyobrażenia mitologiczne - kulturowo-językowe wyobrażenia krasnoludka, anioła, czarownicy itd. A więc istot - w szerokim sensie tego słowa - mitologicznych można obudować ramą metatekstową „taki, jaki może być”
- wyobrażenia ideologiczne - językowo-kulturowe wyobrażenia sytuacji społecznych, postaw i zachowań człowieka, takich jak: rewolucja, postęp, demokracja - podlegają konwencjonalizacji w świadomości społecznej, odnoszą się do sytuacji możliwych i zarazem pożądanych „taki, jaki może być i jaki być powinien”
Wykładniki językowe stereotypizacji
Wykładnikami stereotypizacji są: powtarzalność charakterystyki przedmiotu w różnych wypowiedziach, co można zbadać stylistycznie, oraz utrwalenie tej charakterystyki w języku, a więc w znaczeniu słów, dające się uchwycić poprzez analizę wyrazów pochodnych (derywatów), metafor, frazeologii, przysłów, a także - reguł konstruowania spójnego semantycznie tekstu.
Szczególną wartość dla poznania stereotypów mają tekst kliszowane, utrwalone w pewnej postaci i reprodukowane w aktach komunikacji, a więc teksty folkloru.
Ważniejsze są wykładniki strukturalno-językowe - to bowiem, co utrwalone zostało w języku, jest (było) także utrwalone w społecznej świadomości w jej określonym historycznym okresie. Na treści stereotypowe wskazują:
Sposoby nazywania przedmiotu i ich „wewnętrzna forma” Niemiec (od niemy), Słowianin (od słowa), szarak o zającu, glina, pałkownik, władza o policjancie
Uboczne (przenośne) znaczenia wyrazów podawane w słownikach: Cygan `człowiek cygańskiej narodowości', ale też `kłamca', `człowiek nieustannie wędrujący'
Znaczenia jakościowe derywatów, np. przymiotników i wyrażeń przysłówkowych, np. małpować `naśladować', braterski `przyjazny'
Frazeologizmy zarówno z cechą domyślną, np. końska dawka `duża dawka', synowskie uczucia `serdeczne', ministerialny gest `pełen powagi'
Przysłowia np. Francuz zmyśli, Niemiec zrobi, Polak głupi wszystko kupi
Struktura semantyczna zdań złożonych. Szczególną wartość diagnostyczną mają zdania przeciwstawne typu: Adam jest warszawiakiem, ale jest niezaradny ( a zatem: warszawiacy są niezaradni); Magda była dziewczyną biedną, ale uczciwą (a zatem: bieda pociąga za sobą nieuczciwość)
Na językowy, to jest widziany przez pryzmat języka obraz świata składa się zarówno siatka kategorii gramatycznych i semantycznych, z której pomocą użytkownicy języka interpretują rzeczywistość, jak konkretne charakterystyki przedmiotów, w których utrwalone wyobrażenia łączą się z ocenami i wzorami zachowań. Analiza danych językowych pozwala zrekonstruować te wyobrażenia, ustalić w jaki sposób współczesny Polak interpretuje rzeczywistość, jakie cechy rzeczy i osób zauważa, uwydatnia, stawia przed innymi, jakie miejsce wyznacza człowiekowi. Cechy id A-E tworzą jądro stereotypu, składają się na wyobrażenie najbardziej typowe reprezentanta grupy obiektów (prototypu).
Podsumowanie
- Stereotypom semantycznym można przypisać pewne wspólne cechy, stanowiące o istnieniu systemu stereotypów.
- cechą stereotypów jako podklasy pojęć jest to, że łączą charakterystyki opisowe przedmiotu (przysłowiowe ziarno prawdy) z ocenami emocjonalnymi i wartościowaniem. Stereotypowy obraz świata - niezależnie od tego, w jakim stopniu jest akceptowany przez zbiorowość i językowo utrwalony - jest obrazem subiektywnym, podmiotowym.
- wiedza o świecie obiektywnym jest filtrowana przez społeczność, jest transformowana odpowiednio do przyjętego przez społeczność systemu norm i wartości, potrzeb i postaw. Podlega kształtowaniu w ramach wzorów poznawczych, dla których kluczowe znaczenie ma kategoria punktu widzenia.
- stereotypy wchodzą w ścisły związek z działaniami i zachowaniami. Powstają w określonych sytuacjach życiowych i motywują do określonych postaw i zachowań.
- podstawowe funkcje stereotypów polegają na stabilizowaniu obrazu świata i programowaniu wzorów zachowań jednostki w ramach grupy społecznej. Są to więc funkcje psychiczne - ułatwiające orientację w złożonym świecie - i funkcje społeczne, służące do przystosowania jednostki do wspólnoty, integrowaniu wspólnoty, zapewnianiu jednostce poczucia akceptacji ze strony innych. Skuteczność stoi tu przed prawdziwością, choć jej nie wyklucza.
- opisując rzeczywistość w sposób uproszczony, schematyczny, tworząc subiektywne wyobrażenia mitologiczne czy ideologiczne, stereotypy mogą przeszkadzać w porozumiewaniu się ludzi, zarówno wewnątrz wspólnot etnicznych, jak zwłaszcza w komunikacji międzygrupowej. Dotyczy to w szczególności tego aspektu stereotypów, który łączy je z uprzedzeniami, z wiedzą przejmowaną bezkrytycznie - na zasadzie zaufania - z potocznego obiegu.
- nieodłącznie związane z językiem naturalnym, przyswajane w procesie wychowania, podlegają zmianom wprawdzie bardzo powolnym, ale widocznym.
3