Znani mi bohaterowie W literaturze XIX I XX wieku

(przykład wypracowania)

Proces kształtowania się bohatera wieków XIX i XX ulegał ciągłym zmianom, wynikającym z zachodzących na świecie przemian społecznych, us jowych i politycznych. Z perspektywy losów Polski okres ten był szczeg ny, wymagający wyjątkowego zaangażowania ze strony Polaków w proc utrzymania tożsamości narodowej na płaszczyźnie kulturalnej, która ta miałaby w przyszłości wpłynąć na zwiększenie szansy odzyskania niep ległości. Sytuacja ta miała ogromny wpływ na kształt ówczesnej twórcz ści literackiej, która w różny sposób na przełomie wieków starała się budzić Polaków do walki, walki specyficznej, lecz mającej doprowadzić zamierzonego celu, którym było zrzucenie pęt niewoli. Jakby abstrahuj od omawianego okresu historycznego, można stwierdzić, że postępowan~ każdego bohatera literackiego jest podporządkowane w dużej mierze ab tualnej sytuacji, stosownie do ideałów epoki, której jest reprezentantem W omawianym okresie sens ma wyróżnienie bohaterów literatury klasyczn~ i romantycznej, którzy odegrali znaczącą i nieprzypadkową rolę w tworzenią charakterystycznych ideałów czy też wzorców postępowania, szczególnii odpowiadających danej epoce. Literatura romantyczna była wyrazem protestu przeciw racjonalizmow i klasycyzmowi doby oświecenia, przeciwko obumierającej kulturze klasy cystycznej i narzucaniu wzorów oraz imitatorstwu. Był to bunt jednostki przeciwko rzeczywistości, która nie dawała się już racjonalnie wyjaśnić. Bunt przeciwko nadmiernemu kultowi rozumu i podporządkowaniu przesłankom rozumowym całego ludzkiego życia przerodził się z czasem w kult uczu­cia. Przyjęta przez romantyków postawa irracjonalna rodzi skłonność do analizy psychologicznej i ukazywania uczuć nie tylko bohaterów, ale tak­że samego poety. Motywem łączącym wszystkich bohaterów romantycznych jest problem walki narodowowyzwoleńczej. Romantycznych bohaterów li­terackich charakteryzował wybujały indywidualizm — byli oni skłóceni ze światem, rozdarci wewnętrznie. Ten bunt romantyków przygotowała w pewnym sensie sytuacja polityczna i społeczna, w jakiej żyli. Za manifest romantycznej postawy poety uznajemy balladę „Romantyczność” Adama Mickiewicza. Narratorem w niej jest obserwator spoza tłumu z miastecz­ka. Relacjonuje on i interpretuje wydarzenia, przeciwstawiając się opinii uczonego Starca ze szkiełkiem w oku. Podkreślając duże możliwości na­uki w poznawaniu świata, wprowadza on jednocześnie nowe kategorie po­znawcze: intuicję oraz czucie i wiarę, prawdy podświadomości, gdyż w przekonaniu romantyków zmysły nie dają pewności w poznaniu. Poeta, utożsamiając się z narratorem, staje po

stronie tych, którzy cierpią i poprzez cierpienie mają

kontakt ze zjawiskami tajemniczymi. Postawa wiary w to, co widzi dziewczyna z ludu — Karusia, w siłę jej uczuć, współczucie dla niej wskazują na to, że romantycy poszerzyli wiedzę o człowieku, próbu­jąc poznać Stany podświadomości, intuicji, „szaleństwa”, które zyskały u nich całkowicie nową interpretację. Odrzucili oni wyłącznie fizjologiczne uzasadnienie szaleństwa jako choroby, a nawet często widzieli w choro­bach umysłowych przejaw geniuszu. Dlatego też ludzie prości traktują Karusię jako istotę wyższą, której należy wierzyć. Trudno jest mówić o niej jako o bohaterze romantycznym, lecz z pewnością możemy stwierdzić, że utwór „Romantyczność” wyłania pewien charakterystyczny „program”, który bę­dzie miał znaczny wpływ na sposób kształtowania się typowych bohaterów epoki, a którzy będą w mniejszym lub większym stopniu „utożsamiali się” z tym programem. Jednym z rodzajów tragicznego bohatera romantycznego jest główny bohater utworu „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza. Utwór ten ukazał nowe oblicze romantyzmu. Zapoczątkował on polski romantyzm jako literaturę, która przejąwszy ogólne tendencje europejskiego prądu, jego estetykę, zogniskuje w sobie wielką problematykę bytu narodowego, a w swych arcydziełach sięgnie generalnie do najistotniejszych problemów epoki. Autor posłużył się tutaj kostiumem historycznym poprzez umieszczenie akcji w XIV wieku. Jednak rzeczywistym bohaterem utworu było współczesne, walczące z caratem młode pokolenie polskich patriotów. Bohater tej po­wieści poetyckiej postanawia poświęcić swe życie dla ojczyzny. Był to człowiek o dwoistym życiu — inny w otoczeniu wrogów, których pragnie zniszczyć, a inny w głębi serca, odkrywanej tylko najbliższym. Jako typ działacza politycznego nie tylko był on odbiciem osobistego położenia twórcy, ale i wielu innych ówcześnie żyjących ludzi. Układ stosunków historycz­nych zmusza bohatera do samotnej walki z zakonem krzyżackim i do wejścia na drogę podstępu i zdrady. Konrada cechują trzy wielkie uczucia: miłość do ojczyzny, nienawiść do Krzyżaków — wrogów Litwy i miłość do Aldori~ „Szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie” — poświęce~ nie się dla idei i osamotnienie jest źródłem tragizmu bohatera. Wyborem sposobu działania Konrad skazuje się na tragiczny konflikt z samym sobą musi odrzucić ideały, chrześcijanina i rycerza. Działanie za pomocą pod~ stępu i zdrady budzi w nim samym wstręt i odrazę. Wyraźnie ukazany je~ rozdźwięk pomiędzy wielkością celu, do którego dążył, a nikczemnościq czynu i sposobu jego realizacji. Głębia odczuć Konrada jest w utworze c~ lowo wzmocniona. Pozorna słabość jego psychiki jest jedynie podkreśle.j niem elementu, na który autor zwrócił szczególną uwagę — różnorodnq aspekty psychiki bohatera i sposób odbioru przez niego rzeczywistości.. Postawa głównego bohatera tego utworu, który poświęca się walce o słu.₉ szną ideę, używając metod nagannych moralnie zostaje określona mianem wallenrodyzmu. Konflikt wewnętrzny wyciska piętno na jego psychice. Poświęca on bez reszty szczęście własne i ukochanej kobiety, aby ratowa~ ojczyznę. Będąc u celu musi popełnić samobójstwo — ponosząc jako czło­wiek kolejną, wielką klęskę. Wybiera śmierć świadomy klęski swojego życia, gdyż świadomość zdrady nie pozwoliła mu zaznać spokoju ani szczęścia. Bez trudu można dostrzec, że ocena i sposób ukazania bohatera ma wy­raźne, romantyczne odniesienie. Innym typem bohatera charakterystycznego dla tamtej epoki jest Gustaw — postać z IV części „Dziadów” Adama Mic­kiewicza. Jest to romantyczny kochanek przeżywający nieszczęśliwą mi­łość. W swojej spowiedzi oddaje całą gamę różnorodnych przeżyć, od uwielbienia, opuszczenia i wyobcowania, do pogardy i nienawiści dla uko­chanej, która uległa pokusie bogactwa. Losy swoje dzieli na godziny mi­łości, rozpaczy i przestrogi. Finałem tego wzburzenia emocjonalnego jest. bunt Gustawa przeciwko rzeczywistości — wini ukochaną za zniszczenie prawdziwej miłości i szczęścia osobistego. Gustaw ma typowe cechy bo-. hatera romantycznego — przeżywa tragiczną, nieszczęśliwą miłość, która w efekcie prowadzi do samobójstwa, buntuje się przeciwko światu i nie­sprawiedliwym stosunkom społecznym, szydzi z tych, którzy upatrują szczę­ścia w zdobyciu bogactwa. Wiara w idealną miłość doprowadziła Gusta­wa do grzesznej, samobójczej śmierci. Część IV „Dziadów” stanowi reali­zację swoistej kary za grzechy. W prologu III części „Dziadów” Gustaw prze­radza się w Konrada. Z cierpiącego romantycznego kochanka przemienia się w żarliwego, cierpiącego za cały naród patriotę, świadczy o tej prze­mianie napis na ścianie celi: „Gustaw umarł, narodził się Konrad”. Boha­ter ten, mimo osamotnienia w poczuciu własnej wielkości — jako wybitna indywidualność — obdarzony jest nadludzką wrażliwością i poczuciem ogrom. nej siły Poeta ukazuje tutaj problem antagonizmu między pokoleniem starym a młodym. Młodych pokazuje jako ludzi szlachetnych, pełnych patriotycz­nego zapału do walki z wrogiem. Z kolei „Salon warszawski” charaktery. zuje społeczeństwo starych jako ludzi pogodzonych z niewolą, zobojętnia­łych na sprawy narodu i ojczyzny. Nie interesuje ich martyrologia narodu. Opowieściami o losach męczenników przejmują się tylko młodzi. Konrad staje się u Mickiewicza uosobieniem całego narodu i jego cierpień. Jest to również genialny poeta, który tworzy pieśni „nieśmiertelne” i jako wielki twórca równa się z Bogiem—Stwórcą. W imieniu cierpiącego narodu podej­muje samotną walkę z Bogiem i domaga się od Niego „rządu dusz”. Wie­rzy on w to, że siłą swojego uczucia wyzwoli naród z niewoli. Czuje w sobie moc kreacji świata, nie waha się mierzyć z Bogiem w walce o władzę nad ludźmi, którymi chce pokierować w imię patriotycznych racji. Jednakże w swej pysze Konrad posuwa się za daleko i dopuszcza się bluźnierstwa wobec Boga. Ponosi klęskę, bowiem jego bunt i rozpacz okazują się występkiem moralnym. Popada więc w moc szatana. Jego postawa została nazwana prometeizmem, gdyż podobnie jak Prometeusz — z miłości do ludzi wal­czy z samym Bogiem i poświęca się dla nich. Bohater ten jest postacią dy­namiczną (Gustaw—Konrad), przeżywa skomplikowane stany psychiczne, jest postacią tragiczną i samotną. Tragizm jego wyrażony jest przez prześlado­wanie, cierpienie, klęskę próby kontaktu z Bogiem. Konrad przekonany jest o wielkiej roli poety i poezji, gubi go jednak duma, pycha i zarozumiałość. Innym typem bohatera jest Ksiądz Piotr, który podobnie jak Konrad, chce uratować naród. Jednak buntowi i pysze Konrada przeciwstawia chrześci­jańską pokorę. Dzięki tej postawie i uwielbieniu Boga Ksiądz Piotr ma widzenie przyszłych losów Polski. Widzi jak Polska cierpi i podobnie jak Chrystus skazana jest na ukrzyżowanie, umiera, by potem zmartwychwstać. Cierpienia narodu polskiego doprowadzą do odzyskania wolności. Ksiądz Piotr reprezentuje ideę mesjanizmu, którego myśl przewodnia brzmiała:

„Polska Mesjaszem narodów”. Jest to w miarę optymistyczna filozofia dzie­jów, gdyż zakłada, że Polska nie tylko odzyska wolność, ale przyniesie ją także innym uciemiężonym narodom. W końcowej części widzenia poeta powraca do wizji wskrzesiciela narodu, nazywa go namiestnikiem wolno­ści na ziemi, powtórnie nazywa go tajemniczym imieniem „czterdzieści i cztery”.

Polemikę z mesjanizmem i prometeizmem stanowi tytułowa postać dra­matu „Kordian” Juliusza Słowackiego. Bohaterem jest młody poeta—marzyciel nie mający określonego celu w życiu i nieszczęśliwie zakochany w Lau­rze. Dzięki rozczarowaniom i doświadczeniom zdobytym w podróży po Eu­ropie przeradza się w działacza—spiskowca. Myślą przewodnią jego dzia­łania jest hasło: „Polska Winkelriedem narodów”. Powstało od tego poję­cie winkelriedyzmu, według którego Polska miała na sobie skupić siły mocarstw, umożliwiając sobie, a także innym krajom uciśnionym zrywy nie­podległościowe. Oznacza to także, że naród móże odzyskać wolność je­dynie poprzez czynną walkę, choćby straceńczą. Mając wielu przeciwników, Kordian postanawia samotnie zabić cara. Nie realizuje jednak tego czynu i pada zemdlony na progu sypialni cara. Bohater Słowackiego ponosi klę­skę, gdyż jest rozdarty moralnie, pozbawiony silnej woli i determinacji, ulega chorej wyobraźni i marzeniom. Mimo że prezentuje czystą intencję i ogromne poświęcenie, nie może zwyciężyć, bo jako spiskowiec wchodzi w kolizję z etyką i tradycją narodową, które nakazują czcić króla i postępować ho­norowo. Jest to istotą tragizmu Kordiana. Sposób działania i myślenia

bohatera jest więc typowo romantyczny — kieruje się on rozbudowanym sy­stemem samooceny i motywacji działania. Zupełnie inną kreacją bohate­ra romantycznego jest Jacek Soplica — ksiądz Robak z „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Romantyczny charakter tej postaci ujawnia jego peł­ne przygód życie. Jest to postać niezwykle dynamiczna. W młodości czło­wiek o nieokreślonym i zmiennym temperamencie, w afekcie urażonej dumy i miłości popełnia zbrodnię, za co zostaje obciążony mianem zdrajcy. Prze­żywa przełom moralny, przywdziewa habit i staje się utajonym bojownikiem o wolność, działa jako emisariusz — uświadamia szlachtę o konieczności podjęcia wspólnej walki z zaborcą. Ksiądz Robak różni się jednak od swoich poprzedników — jest cichy, po­korny, pracuje i poświęca się dla ojczyzny anonimowo. W cechach oso­bowych i w swej działalności jest to nowy typ bohatera romantycznego. Znajdujemy tu postać przeciętną, mającą zdolność odrodzenia moralnego i podaną jako wzorzec możliwy do naśladowania. W swej działalności nie jest osamotniony — poparcia dla głoszonych idei poszukuje wśród szero­kich mas szlacheckich oraz wśród prostego ludu. Cechuje go ponadto de­mokratyzm poglądów. Z końcem epoki romantyzmu zmienia się osobowość i cechy bohatera li­terackiego. Następuje kryzys indywidualizmu, bohater staje się przeciętnym, szarym człowiekiem, niczym nie wyróżniającym się z otaczającej go zbio­rowości. Literatura przestaje pełnić narzuconą jej przez romantyzm posłan­niczą rolę w społeczeństwie. Kolejne pokolenie twórców odwróciło się od szczytnych ideałów romantyzmu, od jego haseł i nakazów konieczności walki z wrogiem. Chcąc obudzić naród z marazmu, posłużono się nowymi ide­ałami. Głoszono konieczność pracy nad podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa, a także nad globalnym podniesieniem poziomu wykształcenia. Romantycznym ideom przeciwstawiono nowe, pozytywistyczne hasło pra­cy, a zwłaszcza „pracy organicznej” i „pracy u podstaw”. Nowy typ boha­tera prezentuje nam Bolesław Prus w „Lalce”. Postacią tą jest Stanisław Wokulski, który ma zarówno cechy romantyka, jak i pozytywisty. Jest to postać złożona — osobowość o niemalże sprzecznych i wzajemnie wyklu­czających się cechach. Jego miłość do Izabeli Łęckiej jest tragiczna — tu ponosi klęskę jako romantyk. Nieszczęśliwie zakochany przeżywa nadzie­je i rezygnacje, uniesienia i zwątpienia. Miłość jego to pasmo rozczarowań i udręk porównywalnych z przeżyciami mickiewiczowSkiegO Gustawa. W młodości, mimo trudnych warunków, pasjonuje się nauką, którą porzu­ca dla udziału w powstaniu. W czasie zsyłki ujawniają się w nim cechy pozytywisty — kult wiedzy i pracy Wokulski staje się autorytetem w dzie­dzinie nauk przyrodniczych. Jest to typowy przedstawiciel pokolenia, ktore najpierw zarażone entuzjazmem walki, doznało później wszelkich rozcza­rowań i tragedii związanych z klęską powstania. Romantyczne uniesienia młodości zamienia na fascynację nauką i realizację kapitalistycznych ini­cjatyw. Jest to więc reprezentatywny człowiek nowej epoki, rzecznik poglądów tych, jakie głosili pozytywiści. Na przykładzie postaci Wokulskiego autor pokazuje klęskę ideologii romantycznej. Jedyna możliwa do przyję­cia droga to wierność ideałom pozytywistycznym — wiara, że nauka i pra­ca może zmienić świat. Świat romantyczny, idealistyczny skazany jest na „zagładę” dlatego, iż nie był „dostosowany” do ówczesnego społeczeństwa trzeba bowiem nowego pokolenia, nowej kultury, stworzonej przez po­zytywistów dla jego naprawy. W pełni pozytywistyczną postacią w „~LaIce” jest Julian Ochocki — ubogi arystokrata, wyobcowany ze swojego „środo­wiska”, oddany całkowicie nauce. Marzy o skonstruowaniu „maszyny la­tającej”, która mogłaby służyć nowej, lepszej cywilizacji, tworzącej świat bez granic. Inny typ bohatera tej epoki prezentuje Eliza Orzeszkowa w po­wieści „Nad Niemnem „. Taką postacią może być tu Benedykt Korczyński. Jest to również postać dynamiczna i podobnie jak Wokulski — obdarty ze złudzeń i ideałów młodości przystosowuje się do nowych realiów życia, lecz jednocześnie jest heroicznym obrońcą ziemi, której nie chce oddać w ręce rosyjskie. Kiedyś pozostający w dobrych stosunkach z zaściankiem Boha­tyrowiczów, po powstaniu procesuje się z nimi „o każdy grosz” — jest to powodem zatargów z młodym pozytywistą — jego synem Witoldem, który próbuje realizować porzucone przez ojca ideały młodości. W „Nad Niemnem” znalazły odzwierciedlenie istotne problemy epoki — zachowanie ziemi, praca organiczna, kwestia kobieca, oświecenie ludu. Powieść jest apoteozą wier­ności wobec ziemi, tradycji i ojczyzny. Bohater jest tutaj wyraźnie ocenia­ny z punktu widzenia swej przydatności dla społeczeństwa — pracy, będą­cej czynnikiem poczucia użyteczności człowieka, nadającym życiu sens i wartość.

Na przełomie XIX i XX wieku narasta krytyka haseł pozytywizmu, nie tyl­ko przez zwolenników zmian w literaturze, ale i przez samych pozytywi­stów. Atakom podlega nie tylko program, który zawiódł pokładane w nim nadzieje, lecz i literatura, która go miała rozpowszechniać i która przez swój realizm i tendencyjność ograniczała swobodę twórczą pisarzy. Najczęściej używana nazwa nowej epoki to Młoda Polska, lecz znana jest i inna —neoromantyzm, podkreślająca związek tej epoki z romantyzmem. W lite­raturze tego okresu widzimy powrót do tendencji idealistycznych, zwięk­szenia roli indywidualizmu i subiektywizmu, a także tendencje wznowie­nia wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości. Typ takiego bo­hatera przedstawia nam Stefan Żeromski w „Ludziach bezdomnych”. Tą postacią jest doktor Judym, wywodzący się z niskich sfer społecznych, podejmujący walkę o los skrzywdzonych i poniżonych. Po latach upoko­rzeń i wyrzeczeń zdobywa zawód, który mu umożliwi niesienie ludziom pomocy — chce on się poświęcić głównie pomocy najuboższym. Niestety, napotyka liczne przeszkody — nie poddaje się jednak i próbuje walczyć do końca. Postawa jego jest jednak dyskusyjna — stwierdza on, że walka ze społeczną krzywdą i niesprawiedliwością wymaga największych wyrzeczeń, włącznie z wyrzeczeniem się własnego szczęścia — zrywa z ukochaną ko­bietą, uzasadniając swoje postępowanie tym, że nie ma prawa być szczę­śliwym, gdy dookoła jest tyle ludzkiej nędzy. Bohater jest bezdomny w sensie dosłownym i psychicznym. Po zdobyciu wykształcenia staje się „wyobcowany” ze swojego dawnego środowiska — miejskiej biedoty. W swo­jej idei i dążeniu do jej realizacji jest osamotniony i nie zrozumiany. Sam wybiera bezdomność — stanowi ona bowiem cechę ludzi skrzywdzonych lub odczuwających krzywdę innych i z nią walczących. Dyskusje może wywołać także fakt, że program tej walki z niesprawiedliwością jest dość mglisty, mało precyzyjny — jest to raczej program działania o charakterze filantropijnym, program jednostek. Postawa Judyma nakazuje najwyższy szacunek, lecz nie uwalnia od oceny jego działalności jako niecelowej i mało skutecznej. Bohater neoromantyczny głosi kult jednostki — lecz nie wybit­nej, ale zdeterminowanej i tragicznej. Zupełnie inny typ bohatera wykreo­wał Stefan Żeromski w „Przedwiośniu”, wydanym już po odzyskaniu nie­podległości. Postawa bohatera — Cezarego Baryki — jest połączeniem dwóch sił: idealizmu społecznego, pragnienia walki i pracy w imię postępu spo­łecznego, sprawiedliwości (protestuje przeciw krzywdzie i nędzy ludzkiej), ale także tęsknot do przygód i erotyzmu. Wierzy on w możliwość realiza­cji utopii „szklanych domów”, wielkich prac technicznych pozwalających na produkcję taniej energii, jest społecznikiem — marzycielem, lecz także młodym człowiekiem obdarzonym naturą gwałtowną i niezależną. Bohater powraca z Rosji, gdzie widział i przeżył rewolucję. Założenia jej budzą jego podziw, lecz nie godzi się on z gwałtami i przemocą, jakie ona za sobą niesie. Jest przesycony wiarą w potrzebę wyzwolenia inicjatywy i „energii mas”, ma nadzieje i wierzy w skuteczność tego wyzwolenia. Po przybyciu do kraju przeżywa rozczarowanie — widzi nędzę polskiej prowincji, bezmyślną we­getację bogatego ziemiaństwa i bezwzględność nowych polskich władz. Polska jawi mu się krajem kontrastów. Szuka dla siebie programu, który mógłby realizować, lecz nie znajduje go ani w działaniach obozu rządzące­go, ani komunistów. Baryka wybiera bunt (mimo solidarności z robotnikami) jest to bunt indywidualisty i człowieka samotnego. Postawy prezentowane przez twórców nurtów literackich znalazły odzwier­ciedlenie także w ich życiu. Zwłaszcza zaś postawa bohatera romantycz­nego znalazła swoją realizację w postaciach twórców pokolenia Kolumbów okresu wojny. Twórczość poetów tamtego okresu jest wyraźną kontynu­acją poezji romantycznej. Dojrzewała ona także w warunkach zagrożenia stała się orężem w walce z przemocą. Twórcy tacy jak Baczyński, Gaj­cy, Trzebiński byli postawieni przed tragiczną koniecznością przeciwstawienia się wrogiej rzeczywistości okupacyjnej. Nie mieli wyboru — walka to ich patriotyczny obowiązek. Jednak ich heroizm był ściśle związany z tragizmem pokolenia. Można stwierdzić, że każda epoka znajdowała swoje odzwierciedlenie w literaturze tworzącej nowych bohaterów, niekiedy nawet podając wzorce do naśladowania. Bohater ulegał permanentnej ewolucji. Spór literatury klasycznej i romantycznej pociąga za sobą kreowanie nowych bohaterów, wzorców i wartości, a tym samym wzbogaca literaturę. Literatura XIX i XX wieku jest bardzo bogata i obszerna, a bohaterów tak wielu, że nie spo­sób przybliżyć sylwetki ich wszystkich. Jednak przedstawione postacie, według mnie, są dość wyraźną syntezą rzeczywistych tendencji w danych okresach literackich i dość dobrze je charakteryzują.

---