Pozytywizm - charakterystyka epoki

Pozytywizm wywodził się z nurtu filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się metafizyce, a więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno przyswajalnym przez umysł ludzki, a budował wiedzę o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi i sprawdzalnych empirycznie. Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste - siedemdziesiąte XIX w. Są to czasy gwałtownego rozwoju nauk i techniki, który to rozwój pozwala człowiekowi wierzyć w niemal nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego w wykrywaniu praw rządzących przyrodą, życiem jednostek i grup społecznych.

Pozytywiści widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek organizmie żyjącym. Drogę ku postępowi, ku szczęściu społeczeństw widzą w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe społeczności i państwa.

Zrodzony w epoce romantycznej mesjanizm widział Polskę jako kraj przeznaczony do spełnienia wielkiej misji odrodzenia Europy, a Polaków jako naród wybrany, otoczony szczególną opieką boską, powołany do podjęcia przewodniej roli w życiu Europy. Klęska powstania styczniowego 1863 r. była dowodem, jak bardzo nam daleko do realizacji tak wzniosłych celów.

Za granicę końcową można uznać w przybliżeniu ostatnie lata XIX w., kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe w literaturze i sztuce.

Oto pozytywistyczny dekalog dla poetów:

1. Nie pisać o miłości

2. Nie pisać o sobie

3. Nie stać na uboczu

4. Nie smucić się

5. Nie narzekać

6. Kochać nauki ścisłe i przyrodnicze

7. Żadnych kwiatów, księżyców, łez - zachwycać się lokomotywą i telegrafem

8. Precz z romantycznym marzycielstwem

9. Zejść na ziemię „pomiędzy pracujących”

10. Mobilizować naród do działania.

dwa zasadnicze hasła programowe: "pracy organicznej" i "pracy u podstaw".
Praca organiczna - Herbert Spencer wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego organizmu, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. A więc, by społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą pomnażać swe bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury.

Praca u podstaw - pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które mając możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe. Sięgnąć należało więc do tych, którzy zajmując miejsce u podstaw społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem. Kierowano więc apele do warstw wykształconych, do nauczycieli, lekarzy, społeczników, by "szli w lud", zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mogą spełnić w odbudowywaniu siły narodu.

Głoszone przy tym hasła emancypacji kobiet, które pozbawione były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te dążenia, zamykające się w założeniach omawianego hasła, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju, mimo niewoli i całego dramatu społeczeństwa.

Gatunki charakterystyczne dla pozytywizmu

nowela - zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera rozgrywają się w krótkim okresie czasu, przy czym autor unika wszelkich komentarzy, szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; istotnym elementem noweli jest pointa, czyli kulminacyjny, końcowy moment, wyrażający sens przedstawionych wydarzeń; posługiwano się nią w tworzeniu wzorów osobowych i ośmieszaniu postaw negatywnych; przedstawiciele: B. Prus ("Katarynka", "Kamizelka"), H. Sienkiewicz ("Latarnik"), Maria Konopnicka ("Miłosierdzie gminy");
opowiadanie - podobne do noweli; niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela, opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji, a autorami ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus ("Antek"), H. Sienkiewicz, M. Konopnicka ("Nasza szkapa);
powieść - rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego, umożliwiał najpełniejsze przekazywanie wiedzy i najsugestywniejsze przekonanie o słuszności własnych racji;
powieść tendencyjna -nazwa obejmująca utwory powieściowe i nowelistyczne wczesnego pozytywizmu, powstałe w latach 60. i 70. XIX w., służące podstawowemu założeniu kierunku - utylitaryzmowi literatury. Twórczość literacka miała dostarczać wierzytelnej wiedzy o współczesnym świecie oraz przyczyniać się „do rozwoju i udoskonalenia, a w rezultacie do uszczęśliwienia najprzód danego społeczeństwa, a następnie i całej ludzkości”. Strukturę powieści tendencyjnej wyznaczały: ówczesny światopogląd pozytywistów, ich koncepcje społeczeństwa i człowieka oraz nierozłącznie z nimi związana społeczna etyka.

Za podstawowe elementy tej struktury uznaje się: 1. postaci bohaterów „wzięte z życia”, o celowo dobranych i z góry określonych cechach charakteru, które świadczyć miały o decydującym wpływie środowiska na jednostkę i nie mogły budzić wątpliwości co do jej oceny (konstrukcje mające walor wzorca lub odstręczającego przykładu); 2. losy bohaterów ukazywane zgodnie z zasadą „życiowego prawdopodobieństwa” w ciągu chronologicznym i przyczynowo - skutkowym, zmierzającym do jednoznacznego rozwiązania; wynikający z nich morał miał być świadectwem niewzruszonego porządku moralno - społecznego na ziemi; szczególnie charakterystycznym wariantem konstrukcji losów ludzkich w lit. tendencyjnej była „obecność zwycięskiego bohatera pozytywnego, ukazującego drogę skutecznej realizacji programu społecznego i moralnego” pisarza (M. Żmigrodzka, Strategia powieści tendencyjnej); 3. narrator - podmiot literacki, ingerujący świadomie i programowo w przedstawiony świat, interpretujący i oceniający postępowanie bohaterów, opatrujący ich losy moralistycznym komentarzem, nawiązujący dialog z czytelnikiem.
powieść realistyczna - powstała z powodu braku wartości artystycznych w utworach propagandowych; pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je (portrety) na krytyczną analizę zjawisk społecznych ("Lalka", "Emancypantki", "Nad Niemnem", "Rodzina Połanieckich") - przedstawiały jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy rzeczywistości społecznej, dążąc do uszczegółowienia realiów, osadzenia utworu w konkretnym miejscu i czasie, wreszcie - do uświadomienia najważniejszych problemów społecznych i narodowych (wpływ p. tendencyjnej). Powieść dojrzałego realizmu, ze względu na skomplikowany obraz przedstawionego świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje odmiennie niż dotąd rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu, uproszczonym charakterystykom postaci i tła przeciwstawiają pisarze realiści rozległą epickość, wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym wnętrzem postaci a jej decyzjami i działaniem. Nowego sensu nabiera sposób przedstawienia tła społecznego. W powieści realistycznej przestają istnieć jednoznaczne powiązania pomiędzy rolą społeczną a przekonaniami postaci. Autorzy powieści dążą z reguły do skomplikowania tych zależności i - co ważne - do uwypuklenia różnic pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę motoryczną akcji. Realiści, jak sama nazwa wskazuje, zobaczyli, że optymistyczne założenia pozytywistyczne nie zdają egzaminu. Powoduje to pesymizm odbijający się w utworach. "Lalka" jest powieścią realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam ona jasno, do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał "Lalka" pasuje do określenia powieść realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się z hasłami epoki;
powieść historyczna - służyła analizowaniu zjawisk współczesnych ("Faraon" Prusa) bądź tworzyła w schemacie sensacyjno-przygodowym idealizowany obraz przeszłości narodowej (np. historyczne Sienkiewicza); obrazek poetycki - gatunek łączył elementy epickie, wyraźnie zbliżone do konwencji noweli, z motywami lirycznymi (zapis emocjonalnego stosunku do krzywdy społecznej), wpisując je w strukturę regularnego, sylabicznego (najczęściej jedenastozgłoskowego) schematu wersyfikacyjnego; Maria Konopnicka ("W piwnicznej izbie", "Jaś nie doczekał") starała się wzmocnić środkami lirycznymi obraz tragicznej sytuacji najbiedniejszych grup społecznych;
artykuł programowy - gatunek publicystyczny, często pisany w formie eseju, podejmował rozległą problematyką społeczną;
felieton - jest to niewielki artykuł publicystyczny o różnorodnej tematyce, utrzymany w lekkiej i żywej formie. Cechuje go swobodne łączenie tematów, luźna kompozycja. Pokazywał i piętnował złe cechy ludzi, często poprzez fikcyjne opowiadanka;
reportaż - jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Przykładem mogą być "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza. Reportaż miał za zadanie informować odbiorców o jakiś wydarzeniach, szczególnie ważnych w tamtych czasach odkryciach.

Główni przedstawiciele filozofii

A. Comte "Wykłady filozofii pozytywnej" - filozofia pozytywna
- filozofia pozytywna ma sens praktyczny - ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem;
- cel tej filozofii - uzyskiwać wiedzę pewną;
- wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody: eksperyment i obserwacja;
- przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można.

Herbert Spencer "Wstęp do socjologii" - Ewolucjonizm
- był uczniem Darwina;
- propagował ideę ewolucjonizmu, czyli myśl, że cała rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa;
- ta ewolucja to rozwój i postęp ludzkości;
- u podstaw jego myśli leży biologia.

Hipolit Taine "Rasa, środowisko, moment" - Determinizm
- uważał, że każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników - oznacza to, że jest zdeterminowane, bo "determino" znaczy "ograniczam";
- zdeterminowany przez różne okoliczności jest pisarz;
- "determinaty" człowieka to: rasa (jakie cechy dziedziczy), środowisko (gdzie się wychowuje), moment dziejowy (w jakiej chwili historycznej żyje).

John Stuart Mill "Co to jest utylitaryzm?" - Utylitaryzm
- głosił "użyteczność" wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury;
- wszystko co czyni człowiek, powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne itd. (tylko takie działania mają sens);
- na postulowaniu "użyteczności" polega utylitaryzm.

Kierunki filozoficzne:
MONIZM PRZYRODNICZY
- jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom;
- konsekwencją stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji.
SCJENTYZM

Scjentyzm to zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu jako do jedynego źródła rzetelnej wiedzy i dyrektyw skutecznego postępowania. Scjentyzmowi towarzyszy mniej lub bardziej konsekwentnie monizm przyrodniczy, który ujmuje historię jako swoistą odmianę procesu przyrodniczego, jako jego część, i w następstwie tego - rozpatruje zmienność historyczną jako proces prawidłowościowy, przebiegający w sposób deterministyczny, a zarazem stopniowy (ewolucyjny) i przynoszący w każdej fazie następnej postęp w stosunku do faz poprzednich. W szczególności pozytywizm przypisuje czynnikom materialnym znaczenie doniosłe, a czasem decydujące o całokształcie życia społecznego.
PRAKTYCYZM
- stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego "mierz siły na zamiary".
AGNOSTYCYZM
- zakłada, że nie można do końca poznać świata i praw nim rządzących;
- są rzeczy, których rozum nie ogarnia - są i będą, lecz nie należy się nimi zajmować;
- opracować trzeba tylko dostępne zmysłom zjawiska i ich związki.
ORGANICYZM
- pochodna ewolucjonizmu i patrzenia na świat człowieka z punktu widzenia biologa;
- społeczeństwo = organizm; jeśli zachoruje drobna nawet jego część, to całe społeczeństwo to odczuje.
RELATYWIZM
- głosi, że pojęcia takie, jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne).
MINIMALIZM
- człowiek powinien być minimum - ten zbiór zagadnień, który jest mu dostępny, i który jest możliwy do zbadania.
NATURALIZM
- krytykowany i odrzucany przez Sienkiewicza za zajmowanie się marginesami, a nawet "rynsztokami życia";
- obrazy Powiśla w "Lalce";
- pisarze przyjmują postawę uczonych-badaczy przyrody.

Nad Niemnem - powieść tendencyjna czy powieść idei.

Powieść E. Orzeszkowej, pierwodruk w „Tygodniku Ilustrowanym” 1887, wydanie osobne w Warszawie 1888, t. 1-3. Pierwotnie zamierzony tytuł Mezalians uległ zmianie wraz z rozszerzeniem horyzontów utworu i nadaniem mu charakteru eposu, nawiązującego do tradycji Pana Tadeusza. Pisarka wybrała jako temat sprawy ważne dla wielu pokoleń. Ukazała rozległy obraz społeczeństwa, czyniąc powstanie styczniowe istotnym motywem powieści, mimo iż przywołane jest ono jedynie w retrospekcji. Leśna mogiła powstańcza przypomina o okresie zbratania różnych warstw społecznych. Ta obecność powstania w świadomości bohaterów, jak też sprawa walki o ziemię wykupywaną przez zaborców, musiała być ze względów cenzuralnych zatuszowana. Akcja toczy się w latach 80. na Grodzieńszczyźnie, we dworze Korczyńskich i sąsiednim zaścianku Bohatyrowiczów - w dwu środowiskach, między którymi narósł konflikt ekonomiczny.

W świecie powieściowym Nad Niemnem górują dwa wątki: spór toczący się między przedstawicielami dwóch pokoleń rodu Korczyńskich: Benedyktem (ojcem) - steranym i zgorzkniałym w coraz trudniejszej walce o utrzymanie ziemi, a synem - przedstawicielem „powracającej fali” entuzjazmu patriotycznego i społecznictwa, oraz konflikt między dworem w Korczynie a zaściankiem Bohatyrowicze na tle ekonomicznym. Do przełamania konfliktu dąży syn właściciela Korczyna - Witold, reprezentujący czynną postawę pokolenia lat 80., krytycznie oceniającego minimalizm ideologiczny wczesnych pozytywistów - co jest źródłem jego nieporozumień z ojcem. Tej antynomii towarzyszy wątek erotyczny, oparty na schemacie mezaliansu - miłości Justyny Orzelskiej, krewnej Korczyńskich, i Jana Bohatyrowicza. Konflikt dworu i zaścianka kończy się pojednaniem, miłość dwojga młodych - zaręczynami. Symbolem zgody i powrotu do tradycji solidaryzmu są mogiły Jana i Cecylii, nierównych stanem legendarnych przodków Bohatyrowiczów, i mogiła powstańców, m.in. Andrzeja Korczyńskiego i Jerzego Bohatyrowicza. Oprócz średnio zamożnych ziemian Korczyńskich, borykających się z ekonomicznymi następstwami uwłaszczenia i postania, oraz zaścianka Bohatyrowiczów, autorka pokazała epizodycznie inne warstwy społeczne wsi kresowej: bogatą (Andrzejowa Korczyńska, Darzeccy, Różyc) i uboższą szlachtę (Kirłowie), służbę folwarczną. W powieści przedstawiona została, zawsze ważna dla Orzeszkowej, „kwestia kobieca” na przykładzie kilku sylwetek, jak Marta Korczyńska, która w obawie przed utratą pozycji społecznej zrezygnowała z małżeństwa z ukochanym człowiekiem; Teresa, całe życie czekająca na męża; rozleniwiona, histeryczna Emilia Korczyńska, jej córka Leonia, zepsuta salonowym wychowaniem.

Powieść została zbudowana na zasadzie podwójnej perspektywy czasowej. Przeszłość bywa w niej zwykle wywoływana poprzez wspomnienia bohaterów lub informacje narratora. Odsłanianie jej w życiu postaci służy motywacji i ocenie ich postępowania i ich charakterów.

Orzeszkowa nie podjęła w Nad Niemnem zasadniczej polemiki z ideologią pozytywistyczną; pogłębiła jej demokratyczne treści i kult pracy, jako źródła wszelkich zdobyczy cywilizacyjnych. Poprzez ewolucję duchową Benedykta Korczyńskiego uwidoczniła jednak niebezpieczeństwa jednostronnie pojętego organicznikostwa, a zarazem radykalnie dowartościowała tradycje niepodległościowego romantyzmu. Cała powieść jest patetycznym wezwaniem do wierności wobec ziemi i przeszłości, apoteozuje bezkompromisową, idealistyczną ofiarność, patriotyczne i demokratyczne dziedzictwo ideowe roku 1863. Mimo ograniczeń cenzuralnych Orzeszkowej udało się znaleźć dla tego zespołu idei adekwatne wcielenie literackie. Uruchomiła w tym celu środki - jak je nazywała - „języka więziennego”, pełnego niedopowiedzeń, peryfraz, aluzji (np. w opowiadaniu Janka Bohatyrowicza o bitwie), a przede wszystkim siłę ewokacyjną dwóch wielkich symboli - mogiły Jana i Cecylii, i mogiły powstańczej. Osnute wokół nich opowieści nadają utworowi perspektywę mityczno - historyczną - odsłaniają daleką (epoka jagiellońska) i bliską (rok 1863) genezę przedstawionego w nim świata.

W utworze wykorzystane zostały studia etnograficzne, prowadzone specjalnie przez autorkę, i kontakty z miejscowymi ludźmi; niektórzy z nich posłużyli za pierwowzory postaci. Autorka szeroko rozbudowała też tło pejzażowe zdarzeń, umieszczonych przeważnie w otwartym krajobrazie rozsłonecznionego lata, łącząc w swym opisie efekty nastrojowe z bogactwem i wiernością realiów nadniemeńskiej flory i ze szczególnym uwrażliwieniem na sferę dźwięków i zapachów. Dzięki tym czynnikom powieść Orzeszkowej uzyskała epicką wielostronność i pełnię. Utwór był niemal powszechnie uznany za arcydzieło, zarówno przez współczesnych, jak i potomnych. (S.Brzozowski nazwał pisarkę „młodszą siostrą Mickiewicza”). Zespolenie tradycji niepodległościowego romantyzmu i pozytywistycznej pracy u podstaw, martyrologicznego patosu i optymistycznej afirmacji życia, rodzajowego weryzmu i patetyczności - wszystko to czyni z Nad Niemnem zjawisko literackie niepowtarzalne w twórczości Orzeszkowej, jedyne również w całej literaturze tego okresu.

Dwie mogiły w powieści Orzeszkowej to dwa wielkie symbole: pierwszy z nich - grób Jana i Cecylii, dwojga nierównych stanem zakochanych w sobie ludzi, to symbol przede wszystkim zgody i powrotu do solidaryzmu różnych warstw społecznych. Podobnie jestw przypadku mogiły powstańców - ofiar bitwy z oddziałem rosyjskim w czasie powstania styczniowego, wśród których są pochowani Jerzy Bohatyrowicz i Andrzej Korczyński - to widomy znak możliwości wspólnego działania dworu i zaścianka, powszechnej współpracy narodowej w obliczu zadań ponad podziałami społecznymi dla narodowej sprawy.

Zdaniem pozytywistów podstawę stanowią (lub powinny stanowić) te klasy, które decydują o materialnej egzystencji narodu. Celem literatury stało się wpojenie społeczeństwu, iż liczą się przede wszystkim czyny i dokonania małe, codzienne, sumujące się jednak w wielkie, pod warunkiem, że są systematyczne i długofalowe. W rozumowaniu tym tkwiło przekonanie o wyższości czynu zbiorowego nad indywidualnym, przekonanie, że prawdziwa potęga tkwi we wspólnym, solidarnym działaniu. Postawę taką propaguje Orzeszkowa w swej powieści Nad Niemnem. Ukazuje bohaterów pamiętających o przeszłości, szanujących powstańców i idee, za którą zginęli ojcowie, kierujących się prostymi zasadami, które symbolizują mogiły Jana i Cecylii oraz powstańców z 1863r. Jedynie Benedykt Korczyński, bohater Nad Niemnem, przeżył załamanie po klęsce powstania. Przed powstaniem żył w euforii, chłonął słowa brata Andrzeja o zbrataniu stanów, o wspólnej walce, o wolności. Potem zginęli Andrzej i Jerzy Bohatyrowicze, Dominik wyjechał z kraju, a Benedykt pozostał sam z poczuciem goryczy i zawodu. Nie wspomina powstania, stara się o nim zapomnieć, nie odwiedza nawet mogiły powstańczej. Są jednak tacy, którzy pamiętają, czczą mogiłę i pamięć bohaterów, utrwalają tradycję i polskość. Pamięć powstania i narodową tradycję w jej utworach (Nad Niemnem, Gloria victis) przechowują młodzi. Jest to źródło optymizmu. W swych powieściach Orzeszkowa łączy patriotyzm i szacunek dla przeszłości z propagowaniem haseł pracy organicznej i pracy u podstaw. Podkreśla, że lata kryzysu nie oznaczają rezygnacji z dążeń wolnościowych, ale są okresem gromadzenia sił na przyszłość.

Analiza Kamizelki Bolesława Prusa.

Kamizelka, nowela Prusa, pierwodruk w „Nowinach” 1882, wydana w Szkicach i obrazkach, t.1, Warszawa 1885. Utwór należy do częstych w okresie pozytywizmu „obrazów miejskich”, tj. szkiców z życia ubogich mieszkańców Warszawy. Fabuła i sceneria noweli są przejawem dążenia do utrzymania utworu w granicach wydarzeń codziennych i zarazem wydobycia utajonych w prozie życia heroicznych wartości bohaterów, ciężko doświadczonych przez los. Właściciel kamizelki (narrator) z jej wyglądu i retrospektywnie ujętych obserwacji życia poprzedniego właściciela i jego żony rekonstruuje ich historię. Narracja retrospektywna dotyczy głownie oglądanych przez okno zachowań pary bohaterów, z wprowadzenie jednak epizodów, których bezpośrednim świadkiem jest narrator nie był.

Kamizelka uznana została za arcydzieło nowelistyki. Istnieją przekłady na: ros., hebr., słowac., czes., niem., wł., ang., francuski.

W Kamizelce widoczne są charakterystyczne cechy nowelistyki Prusa.

Składnikiem łączącym części noweli jest tzw. motyw uboczny o charakterze przedmiotowym i statycznym - kamizelka. Obdarzył ją autor wieloma znaczeniami. W części wprowadzającej pojawia się ona jako eksponat zbioru osobliwości należących do występującego w pierwszej osobie narratora noweli. On właśnie uzasadnia głębszy sens tej części garderoby: „Człowiek miewa w życiu takie chwile, że lubi otaczać się przedmiotami, które przypominają smutek”.

Jeszcze inne znaczenie kamizelki ujawnia scenka (forma obrazka) jej kupna u żydowskiego handlarza starzyzną: teraz nabiera podwójnej wartości - użytkowej i emocjonalnej. Właściwą jednak rolę kamizelki, a właściwie jej wyglądu, wyjaśnia kolejna, a zarazem główna część utworu, przedstawiająca tragiczne i zwyczajne zarazem dzieje miłości dwojga ludzi - urzędnika i nauczycielki. Miłość przedstawiona jest tu w sposób daleki od konwencji, o uczuciu się nie mówi, świadczą o nim czyny, których sens moralny jest jak gdyby odwrócony: wzajemne okłamywanie się małżonków jest tu bowiem wartością pozytywną, rosnącą w obliczu nieuchronnie zbliżającej się śmierci chorego urzędnika.

---