cytaty kapuściński w labiryncie, magisterka, magisterka

Kazimierz Wolny-Zmorzyński

Ryszard Kapuściński w labiryncie współczesności

Kraków 2004

Wstęp

Reportaż przedstawia sytuacje, o których ludzie dowiadują się wcześniej z krótkich pobieżnych informacji prasowych, radiowych bądź telewizyjnych, sygnalizujących jedynie, że dane wydarzenie miało miejsce. Dzięki opowieści reportażowej dochodzi do głębszej komunikacji między nadawcą a odbiorcą. Wypowiadany tekst jest plastyczny, co pomaga odbiorcy lepiej zrozumieć i wyobrazić sobie zdarzenia oraz postacie, o których mowa. Informacje prasowe, radiowe, telewizyjne ograniczają się jedynie do telegraficznego przekazu.

W opowieści reportażowej dochodzi dodatkowo warstwa estetyczna. Opowieść owa uwrażliwia odbiorcę, wpływa na jego stan emocjonalny, ponieważ sam jej autor mówi o swoich wrażeniach. Informacja to flash wskazujący na fakty, które odpowiadają danej chwili, momentowi, o których głośno i większość ludzi o niej wie.

Kapuściński, jako przedstawiciel świata dziennikarskiego, zdaje sobie sprawę z rozwoju mediów chce jednak bronić społeczeństwa przed ich zalewem, uzmysłowić czego powinno się od mediów oczekiwać, jakie jest miejsce reportera we współczesnym świecie. Nie powinien on szukać tylko efektów, sensacji, pobieżnie przedstawiać fakty by podobać się masowemu odbiorcy. Jego zadaniem jest dogłebna analiza zjawisk, badanie i ich zrozumienie, dotarcie do źródel.

Rozdział I O twórczości Ryszarda Kapuścińskiego

Na podstawie jego tekstów można wywnioskować, iż został zarażony wojną i nigdy się z tego nie wyleczył. Jednakże przeżycia wojenne nie tylko nie zabiły w nim wrażliwości na krzywdę człowieka, ale wyostrzyły poczucie granicy dobra i zła, wyznaczając jasno , co jest najważniejsze w życiu i jakie są kryteria sprawiedliwości.

Cechą charakterystyczną utworów poetyckich Ryszarda Kapuścińskiego jest prostota, która w czasie lektury tekstów przechodzi w formy bardziej wyszukane, co wynika z trafności nazywania przez poetę zjawisk zachodzących w otaczającej go rzeczywistości

Poetyka reportaży zamieszczonych w „Buszu po polsku” odibegała wyraźnie od konwencji reportażu. Autor prezentował miejsca, w których poruszali się bohaterowie, przywiązując wagę nie tylko do zewnętrznych czynników, ale ukazując także wewnętrzny świat postaci. Stosował mowę pozornie zależną, dopuszczał bohaterów do głosu, jak narrator utworów beletrystycznych. Rzadko używał 1. osoby pojedynczej dla podkreślenia, że był uczestnikiem prezentowanych zdarzeń. Stosował raczej formę 3. osoby, by nie narzucać się odbiorcy. Każdy reportaż zbioru Busz po polsku kończył celną pointą. Zasotosował więc z powodzeniem poetykę noweli. Formie tej pozostał wierny do dziś.

Ryszard Kapuściński nie odtwarza rzeczywistości i zdarzeń w których brał udział, ale tworzy je na nowo w swych utworach na podstawie faktów z życia wziętych. Nie ogranicza się do relacji, zapisu sprawozdawczego, ale buduje zdarzenia tak, jakby zestawiał fakty, układając fabułę po to by czytelnik miał wrażenie, że uczestniczy bezpośrednio w prezentowanych sytuacjach.

Ryszard Kapuściński obserwuje wszystko, co się dookoła dzieje, bierze w tym udział, przeżywa a dopiero potem sięga po pióro, ponieważ wtedy wytwarza się możliwość nabrania dystansu do zdarzeń.

Dla Kapuścińskiego ważne jest to, by być w tych miejscach, gdzie „świat wrze”, a więc tam, gdzie są wojny, powstania, rewolucje, od których zależą dzieje danego narodu.

Kapuściński nie traktuje informacji jako suchego, beznamiętnego faktu. Uważa, że przekazanie nastroju czy refleksji także jest informacja.

Unika mentorskiego komentarza na rzecz układu faktów, w taki sposób wpływającego na czytelnika, by umiał on równocześnie z autorem tekstu dochodzić do celnych konkluzji i wniosków.

Utwory Kapuścińskiego, mimo że mówią z jednej strony o krajach Trzeciego Świata, a więc o sprawach dla nas odległych i czasami obcych, są jednak napisane w taki sposób, że problemy jakimi żyją ludzie na tych dalekich kontynentach, stają się nam bliskie.

Wydarzenia sensacyjne na kuli ziemskiej wyznaczają obecnie trasę pracy reportera. Gdy głośno jest o jednym wydarzeniu, wszyscy o nim piszą. Nadchodzi nowa sensacja, do wcześniejszych prawie każdy z reporterów już nie wraca i idą one w cień tych najświeższych (np. wizyta Jana Pawła II na Kubie i wybuch w tym czasie afery Clinton vs Lewinsky; wojna Tutsi i Hutu w Afryce w cieniu wojny w krajach byłej Jugosławii). Takie zachowanie dziennikarzy prowadzi do pomijania istotnych problemów i nieliczenia się z ludźmi.

Ryszard Kapuściński debiutował jako poeta, z wykształcenia jest historykiem z zawodu dziennikarzem. Jako historyk o wrażliwym usposobeniu, patrzy na otaczającą rzeczywistość panoramicznie, z perspektywy czasu, umiejąc się do prezentowanych zdarzeń dystansować. Droga twórcza Kapuścińskiego - od poezji, przez reportaż krajowy (Busz po polsku), do zagranicznego (m.in. Wojna futbolowa, Cesarz, Szachinszach, Imperium) - jest dowodem na to, że reporter chcąc oddać obraz świata, musi mieć duszę artysty pisarza, subtelnego i uczuciowego, piszącego o nim nie tylko przez pryzmat swoich odczuć, ale przede wszystkim prezentowanych bohaterów.

Opisując przemiany zachodzące w świecie, Kapuściński spogląda na nie jako człowiek jednoznacznie opowiadający się za ludźmi walczącymi o wolność, przedstawiając drogę jaką do niej dążą.

Jego zdaniem fakty należy układać w sposób jak najbardziej plastyczny, by tworzyć panoramę przedstawianych zdarzeń i na ich tle pokazywać bohaterów. Autor reportażu ma rekonstruować wydarzenia i mówić o nich z punktu widzenia postaci, co pozwala czytelnikowi na bezpośrednie zżycie się z opisywanyni osobami i ich problemami. Reporter nie powinien komentować wydarzeń. Ma je prezentować jak pisarz, zachowywać się podobnie jak narrator trzecioosobowy (obserwator lub wszechwiedzący), by wpływać tak na wyobraźnię odbiorcy, żeby umiał się on sam do opisywanych faktów ustosunkować.

Nie wolno reporterowi skupiać się zbytnio na szczegółach i na nich poprzestawać. Powinien zapamiętywać to, co istotne dla sprawy. Najważniejszy jest ogólno problem, którym żyją prezentowani bohaterowie, i obrazowe przedstawienie go w taki sposób, by bezpośrednio ukazać jego źródłs.

W utworach Ryszarda Kapuścińskiego znajdujemy wiele różnorodnych zjawisk gatunkowych. W jednym tekście forma reportażu przechodzi w nowelę, czasami w dziennik, a elementy eseju mieszają się z cytatami informacji prasowych bądź dokumentalnych. Wyłania się z nich zawsze ciekawa opowieść, którą cechuje prostota, przejrzystość fabuły, dynamiczne i przyczynowo-skutkowe ukazywanie zdarzeń.

Pisarz stara się ukazać sprawiedliwie wydarzenia, nie chcąc opowiadać się po żadnej ze stron. Ujmuje się jednak zawsze wyłącznie za dobrem, dlatego cytując dokumenty, odsłania okrucieństwo wojny i niesprawiedliwość rządzących.

Każdy rozdział Cesarza zaczyna Kapuściński od przytaczania kilku cytatów z różnych utworów innych pisarzy. Sugerują one interpretację właściwego tekstu, który następuje po nich. Motta te spełniają dodatkową funkcję. Z jednej strony wskazują na autorytety, jakimi podpiera się Kapuściński, z drugiej natomiast - i to jest najważniejsze - są suum cuique tribure wobec autorów słów, którzy przyczyniają się do krystalizacji utworu i pomagają go odpowiednio odczytać.

Jednak rola Kapuścińskiego nie ograniczała się tylko do obserwacji i opowiadania o tym, co widział. Opisał on dokumenty, jakimi dysponował, zestawił je z problemami ludzi, ukazał strach człowieka przed władzą szacha i wiarę w nowego przywódcę narodu. Prezentując dokumenty, tchnął w nie życie, ponieważ bogato ilustrował je historiami szarych obywateli, mieszkańców Iranu (…). Są oni nie tylko świadkami rewolucji, lecz także jej sprawcami

Materiały i dokumenty, jakimi dysponuje, są tłem dla przeżyć ludzi, poszerzają horyzonty odbioru czytelnika, wprowadzają go w atmosferę zagrozenia i niepewności. Z tłumu rewolucjonistów wyłaniają się problemy, ukazujące historię człowieczeństwa, a nie tylko jednego państwa.

Struktura większości utworów Kapuścińskiego zmierza do przedstawienia jednego problemu, jak w noweli czy opowieści. Wszystkie elementy w tekście są potrzebne

W sztuce opowiadania najważniejsza rola przypada narratorowi, który ma tak podzielić się swoimi wiadomościami na dany temat, by przyciągnąc uwage odbiorców. Nie jest sztuką zrelacjonowanie wydarzeń, opowiedzenie o nich w sposób mało przekonujący, a na dodatek w przypadku opowieści, jaką prowadzi Kapuściński - ograniczenie się tylko do ukazania i scharakteryzowania dokumentów. Dużo zależy od zacytowania tych materiałów w odpowiednim momencie tekstu i stworzenia przez narratora nastroju wywołującego wzruszenie u odbiorcy.

Żyje on wydarzeniami, którymi chce się podzielić z odbiorcą, eksplodują one w nim na korzyść tekstu. Zachowana tożsamość autora i podmiotu mówiącego sprawiają wrażenie, że wypowiedzi tej można przypisać podwójną funkcję informacyjną. Z jednej strony dotyczy ona rzeczywistości faktycznej, a nie fikcjonalnej, a z drugiej natomiast, wyraża stosunek autora do owej wypowiedzi, z czego wynika narzucanie czytelnikowi określonego poglądu na temat prezentowanych zdarzeń, stanowiących treść relacji narratora

W narracji Kapuściński zachowuje dystans w stosunku do świata przedstawionego a jest nim zwykle Afryka. Manifestuje swoje poglądy z punktu widzenia Europejczyka, który potrafi uszanować przyzwyczajenia ludzi z innego kontynentu, nie dziwi go przesladowanie czarnych przez białych. Może tylko nad tym ubolewać.

82- 83

Eseizacja opowieści stosowana przez Kapuścińskiego polega na próbie stawiania przez niego podstawowych pytań o sens, cel i hierarchię wartości oraz zasadność ludzkich działań. Pasja eseistyczna autora Buszu po polsku stanowi o dodatkowych walorach jego utworów.

Pisarz nie narzuca natarczywie toku interpretacji, nie poucza nikogo.

Przytaczane przez Kapuścińskiego poglądy wyłaniaja się z utworów w różnym kształcie - bądź to bezpośredniej refleksji, bądź wypowiedzi bohaterów, albo są wmontowane w opis sytuacji, zawsze jednak ukazują człowieka i jego sprawy.

Wiedza Kapuścińskiego pochodzi nie tylko z książek. Ma ona przede wszystkim źródło w bieżącym życiu i zdarzeniach, których autor jest bezpośrednik świadkiem. Żywa reakcja na dziejące się wydarzenia i wypowiadanie się o nich pozwala dochodzić mu do celnych wniosków i uogólnień, co satysfakcjonuje czytelnika estetycznie oraz intelektualnie.

Czterotomowy cykl reportaży Ryszarda Kapuścińskiego nosi ogólny tytuł Wrzenie świata. Mówi on od razu o tym, że współczesny świat wcale nie jest spokojny, a zaprezentowane tu opowieści reportażowe są przykładem na to, jak świat wrze i w którym miejscu grozi niebezpieczeństwo.

Tytuły utworów Kapuścińskiego mają głeboką wymowę. Ich stosunek do tekstów jest bardzo ścisły, wiązę się z intencjami artystycznymi autora, któremu zależy na uwypukleniu problemu, podkreśleniu istotnych zjawisk, zawartych często już w tytule.

Od umiejętności i zdolności twórcy zależy, czy postacie będą opisane barwnie i żywo, czy schematycznie, banalnie, bez pogłębienia psychologicznego. Charakteryzując je, autor musi znać ich możliwości ujawniąjące się w różnych sytuacjach. Inspiracją do tworzenia i opisywania ludzi są oni sami

Obraz postaci w utworach Kapuścińskiego zmienia się w miarę rozwoju wypadków, dzięki czemu bohaterowie nie są monotonni.

Prezentowane przez niego osoby pogłębiają wiedzę czytelnika o człowieku. Wzbogacają i uwspółcześniają różne postawy, o jakich mówił wcześniej w swej tworczości Dostojewski.

Osobowość człowieka bowiem wyraża się w jego otoczeniu materialnym. Opisy wnętrza, przestrzeni, po której bohater się porusza, świadczą o jego upodobaniach oraz przyzwyczajeniach. Spostrzegawczy narrator ma wszystko zauważyć i oddać w swym utworze jak najwierniej, by prezentowana postać stała się bliska czytelnikowi, a miejsca są przez nią zajmowane - łatwe do wyobrażenia.

101

Ryszard Kapuściński nie ubarwia zbędnymi przymiotnikami swoich opisów. Celnie i dosadnie nazywa poszczególne przedmioty okreslające miesca zdarzeń. Opisy, ascetyczne w wyrazie słownym wydobywają zawsze rysy podstawowe danego obszaru.

105

Kapuściński stosuje ogólniki, które i tak dadzą odbiorcy wyobrażenie o prezentowanych postaciach.

106

Kapuściński ukazuje także dobre strony zmiany miejsca zamieszkania w celu poznawania kultury innych plemion i całych narodów. Pozwala to spojrzeć na problemy człowieka z większą wyrozumiałością.

110-111

Ryszard Kapuściński zatrzymuje w swych utworach czas rzeczywisty, utrwala i analizuje pewien wybrany okres, który ma znaczenie dla życia jednostki. Główną sferą czasową jest jednak teraźniejszość, rozumiana jako moment rzeczywistości danej opowieści o zdarzeniach, jednoczesny z relacją odautorską lub wypowiedziami postaci.

112

Ryszard Kapuściński nie wymyśla czasu i miejsc, w których się rozrywaja zdarzenia, ani też bohaterów, biorących w nich udział. Ukazuje ich w realnej rzeczywistości przez pryzmat swego widzenia, prezentuje podstawy odwiedznie znane, z których emanuje przejmująca prostota i troska o człowieka.

W zaprezentowanej analizie środków pisarskich Kapuścińskiego będących instrumentami reportażu, dostrzega się metodę pisarską skuteczną - jak widać - także w literaturze dokumentalnej, czego wyrazem jest reportaż.

Kompozycja każdego utworu Ryszarda Kapuścińskiego jest przemyślana.Elementy strukturalne: subiektywizm, obiektywizm, historiozofia oraz narracja fabularna - zaczerpnięte być może z utworów Dos Passosa - uzupełniają się wzajemnie, tworząc panoramiczny obraz rzeczywistości.

114

Podstawową cechą utworów Kapuścińskiego jest rożnorodność wynikająca z bystrości obserwacji oraz umiejętności rejestrowania wielu, często tragicznych sytuacji, a także prezentowania bohaterów i zachodzących między nimi relacji za pomocą nazw funkcjonujących w środowisku. W tekstach Kapuścińskiego prezentacja góruje nad relacją, a komentarz występuje w tle, wynikając z przeprowadzonych analiz.

W wielu reportażach, w których jest zarazem uczestnikiem zdarzeń, utożsamia się z obserwowanym środowiskiem. W ten sposób dokonuje oceny zjawisk z kilku punktów widzenia. Dzięki temu czytelnik jest wprowadzony w samo centrum przedstawianego świata, a napięcie dramatyczne wydarzeń wzbogaca żywy tok opowiadania, który w prezentowanych scenach doskonale oddaje sytuacje z życia.