„Życie jest z przenikania…”
Szkice o twórczości Ryszarda Kapuścińskiego
Zebrał, opracował i wstępem opatrzył: Bogusław Wróblewski
Walery Pisarek 13-23
O twórczości Ryszarda Kapuścińskiego
w ziwązku z ewnetualnym postępowaniem o nadanie mu tytułu Profesor honoris causa Republicae Polonicae
17
Kapuściński opisuje nie tylko to, co widzi i słyszy, ale i to, co przeżyli jego rozmówcy. Umie bowiem nie tylko obserwować, ale i słuchać, a także pytać. Rozmowa jest dla niego bodaj najważniejszym źródłem informacji. Jej bogactwo zapewnia znajomość różnych języków.
Jest zresztą nie tylko rejestratorem rozrywających się wypadków, przyjmuje bowiem nowe, rozszerzone pojęcie informacji, w którym mieszczą oprócz faktów także ujawnienie mechanizmów i przekazanie nastrojów i refleksji. Nazywa się to „nowym dziennikarstwem”.
Do przekazania nastrojów i refleksji nie wystarczają środki językowe właściwe informacji dziennikarskiej. Sięga więc Kapuściński do zasobów polszczyzny literackiej, do słów, wyrażeń i zwrotów, które nie tylko oznaczają opisywane elementy rzeczywistości, ale także jędrną polszczyzną oddają ich smak, zapach, budzone przez nie uczucia i czasem sprzeczne oceny. Toteż jego egzotyczni bohaterowie mówią po polsku odmianami stylistycznymi wyszukanymi w arsenałach naszego języka, a dobranymi tak trafnie, że wydają się specjalnie w tym celu stworzone.
17-18
Autor Cesarza i Szachinszacha jest mistrzem w poslugiwaniu się środkami stylistycznymi powieści realistycznej. Czytając jego reportaże, odnosimy czasem wrażenie, że obcujemy z belettrystyką. Do rzeczywistości przywołuje nas sam autor, który w charakterze wrażliwego narratora w klasycznym reportażu przypomina o swoich zmysłowych doznaniach w obcowaniu z opisywaną rzeczywistością.
18
Na samym początku reporterskie ja dochodziło do głosu rzadko i nieśmiało zwykle pod koniec tekstu jak w reportażach z Buszu po polsku.
19
Krytycy literaccy i specjaliści od genologii mają kłopoty z klasyfikacją gatunkową reportaży Kapuścińskiego. Piszą o ich ponadgatunkowości.
21
Na tworczy dorobek Kapuścińskiego składa się dwadzieścia sześć książek, w których zawarł własną - ale oparta na bogactwie empirii, tysiącach wywiadów i wieloletniej obserwacji uczestniczącej - prawdę po pierwsze o rewolucji, puczach, wojnach domowych, powstaniach, i zamachach stanu, o mechanizmach wynoszących do władzy i strącających z jej piedestału, o rozkładzie i rozpadzie imperiów, po drugie o szarych, zwykłych ludziach uwikłanych w wielką i małą politykę.
Zbiegniew Bauer 25-
Paradoksy prawdy
Pisarskie wybory Ryszarda Kapuścińskiego
25
Twórczość Kapuścińskiego, choć jest spokojnym tłumaczeniem świata, próbą opanowania jego „wrzenia”, jest zarazem dzieckiem sprzeczności, dojmującym pełnym empatii jej odnajdywaniem w świecie, i w pojedynczych ludziach.
Kapuściński nie lubił, gdy rozważano kim jest - pisarzem? reporterem?
Nie chciał zaczynać pisania od myślenia o formie a jednak fenomenalnie nad nią panował, co widać w Cesarzu i Szachinszachu. Jego ksiązki powstawały powoli, jakby z bólu. (…) Krzywił się, gdy ktoś mówił o „łatwości pisania”, „lekkości pióra”. Kojarzył to z banałem, z powierzchownością, mocno wpisaną w wizerunek dziennikarza dzisiejszych mediów, szczególnie elektronicznych.
27
Kapuściński, obserwator świata in statu nascendi, był z ducha i wykształcenia historykiem. Jego ostatnia wielka książka, Podróże z Herodotem, to z jednej strony swoisty hołd dla antycznego patrona, z drugiej strony - próba refleksji: o sobie, własnej metodzie twórczej, własnym oglądzie świata.
Pisać znaczy poznawać. O Ryszardzie Kapuścińskim.
Jerzy Bralczyk
48
Ryszard Kapuściński będąc znakomitym dziennikarzem, jest wielkim pisarzem. Będąc pisarzem i dziennikarzem, jest uczonym. Jego teksty zawierają rzeteleną informację dziennikarską, dają przeżycie artystyczne, dostarczają wiedzy trwałej i głębokiej. Jego teksty pisane łączą najlepsze cechy reportażu medialnego, prozy artystycznej i przekazu naukowego. Treści zawarte w jego wykładach są przedmiotem naukowych dyskusji.
Małgorzata Czermińska
Głosy rodziny człowieczej, czyli o sztuce pisania Ryszarda Kapuścińskiego
52
Myśl o tym, ze tworzymy jedną rodzinę człowieczą mimo nieskończonej różnorodności form życia na wszystkich kontynentach, ożywia całe dzieło Kapuścińskiego. Owo przesłanie znane jest jego czytelnikom, więc nie musiałabym go przypominać. Sądzę jednak, że myśl ta nie tylko określa postawę Kapuścińskiego i przesądza o pojmowaniu pracy reportera jako misji, ale jednocześnie pozwala zbliżyć się do istoty jego sztuki pisarskiej.
W twórczości Kapuścińskiego istnieją wyraźne związki pomiędzy antropologicznym punktem widzenia reportera a technikami punktu widzenia w jego narracjach.
53
Nawet przy cichym czytaniu musimy w wyobraźni tekst Kapuścińskiego SŁYSZEĆ (…)
55
Najpełniejsza odrębność cudych głosów zachowana zostaje w mottach. Pisarz używa ich w bardzo charakterystyczny sposób. Większość jego książek została poprzedzona całymi kolekcjami cytatów.
59
Warunkiem jest wszakże stanięcie twarzą w twarz, bezpośredniość konktatu, którą Kapuściński przedstawia jako panującą w antycznym świecie śródziemnomorskim, a zagubioną we współczesnej cywilizacji elektronicznej.
73
Jerzy Jarzębski
Poza granice reportażu
Autor Cesarza był jednm w najwybitniejszych w naszej epoce myślicieli zajmujących się globalną społecznością, tropiącym zagrażające jej choroby, zarówno śledzącym zjawiska przeszłości, jak i przewidującym przyszłość.
Jacek Sobczak
Ryszard Kapuściński jako nauczyciel
76
Dowodzi w sposób jasny i przekonujący - ale bez przesadnego dydaktyzmu - że zanim ktokolwiek podejmie trud badania rzeczywistości, opisywania jej, zanalizowania wektorów działania, winien się do tego przygotować.
77
Autoportret reportera to książką niezwykła. Zarówno z uwagi na zamysł twórczy, jak i na treść. Jest to zestawienie wcześniej prezentowanych przez Ryszarda Kapuścińskiego myśli o meandrach zawodu dziennikarskiego, o niebezpieczeństwach, jakie przy tej okazji czekają na czytelników i z jakimi zmagać się muszą reporterzy.
Jan Miodek
Człowiek pogranicza. O Ryszardzie Kapuścińskim
131
Pogranicze, napisał Józef Tichner, dziwne rzeczy wyczynia z człowiekiem. Może go zawężać albo poszerzać.
Jak żyć? Jaki będzie świat w XXI wieku? - pytają go ludzie zwyczajni, profesorowie najznakomitszych uniwersytetów i koronowane głowy. A ponieważ zobaczył on - człowiek pogranicza - wielkie horyzonty i wielki świat, jego odpowiedziom i prognozom się ufa, przyjmuje się jej jak zobowiązanie, zadanie do wykonania (…)
132
Z jego dziennikarskich wojaży, liczących setki tysięcy kilometrów, rodziły się książki, którym - gdybym miał im nadać nazwę gatunkową - przypisałbym najchętniej miano reportaży filozoficznych.
134
Jak widać, nasz autor bywa i bezlitosny w słowach. Jest taki gdy tylko spotyka się z przejawami szowinizmu, nietolerancji, ksenofobii. Ale ostatecznie - wierzy w człowieka, upominając się zawsze o jego godność.
136
Oto na przykład Ryszard - w parę godzin po wspomnianej uroczystości wręczenia mu dyplomu honoris causa , oczekując w Auli Leopoldyńskiej na kolejne oficjalne spotkanie - nagle wdał się w rozmowę z kilkuletnimi dziećmi, zaintrygowany ich obecnością wśród dorosłych. Wyrazu jego twarzy, świadczącego o najwyższym stopniu zaciekawienia tym, co miały mu one do przekazania, nigdy nie zapomnę (…) Alicja Kapuścińska zaś stwierdziła, że z identycznym zaangażowaniem emocjonalnym mąż reaguje na niemal każdy, w jego odczuciu, odgłos za oknem.
Tadeusz Szkolut
Ryszard Kapuściński - tłumacz kultury współczesnej
187
Ryszard Kapuśćiński nie był profesjonalnym kulturoznawcą, akademickim badaczem beznamiętnie analizującym procesy zachodzące w kulturze naszego czasu. A jednak jego teksty przynoszą fascynujący obraz kultury doby obecnej w całym jej skomplikowaniu i niejednoznaczności, uświadamiają czytelnikowi dramatyczne dylematy współczesności z wyrazistośćią, jakiej na próżno szukalibyśmy w nagłośnionych przez mass media dziełach, których autorzy z dużą pewnością siebie wypowiadają o rzekomym kryzysie cywilizacji i snują śmiałe wizje przyszłości świata.
188
Ksiązki i wywiady udzielane przez niego dają nam to, czego na próżno szukać w mass mediach (których pisarz jest zresztą surowym krytykiem) - informację zaopatrzoną w rzetelny komentarz wyjasniający, posiadający swoisty „znak firmowy” nadawcy, gwarantujący jej wagę i autentyczność.
Kapuściński jest zatem wzorcowym wcieleniem typu intelektualisty tak potrzebego dzisiejszemu wielokulturowemu światu: intelektualisty tłumacza, pośrednika między różnymi tradycjami kulturowymi.
189
Trzeźwy reporterski ogląd rzeczywistości nakazuje mu korygować i odrzucać tyleż śmiałe i efektowne, ile błędne koncepcje , znajdujące nieraz wsparcie potężnych śiatowych ośrodków medialnych - dotyczy to na przykład teorii Francisa Fukuyamy czy Samuela Huntingtona, odzwierciedlające amerykańskie widzenie spraw świata.
190
Tym bowiem co najdobitniej odróżnia go od całej rzeszy reporterów stadnie przemieszczających się po świecie w pogoni za najnowszą sensacją, jest właśnie to, iż autor Hebanu nie stroni od studiowania poważnych dzieł naukowych, filozoficznych i literackich, w których poszukuje odpowiedzi na dramatyczne niejednokrotnie problemy dzisiejszej cywilizacji.
191
Zanurzony w kiczu człowiek kultury masowej, rozleniwiony przez media serwujące nieustannie informacje w opakowaniu rozrywki i spektaklu, łaknie prostych i pocieszycielskich odpowiedzi na złozone i drmaatyczne dylematy współczesności. Chciałby mieć własne poglądy, ale nie stać go na samodzielne ich wypracowanie. Na owym pragnieniu żerują dzisiaj liczni populiści i demagodzy, celowo wzbudzający lęki i niepokoje, po to, żeby oferować ludzkiemu stadu cudowne recepty na uzdrowienie zepsutego świata i poprowadzić je do bezpiecznej zagrody.
191
Ryszard Kapuściński próbuje skłonić swego czytelnika do zajęcia postawy trudniejszej, mającej wszakże tę zaletę, że pozwala trafnie definiować rzeczywiste zagrożenia i skutecznie stawić im czoła - postawy autentycznego krytycyzmu.
196
W wykladzie Spotkanie z Innym jako wyzwanie XXI wieku (T) Kapuściński rozważa trzy możliwości, które zawsze stały przez człowiekiem ilekroć na swej drodze napotkał Innego: wojna, izolacja, dialog.
197
Otóż za jedną z kardynalnych cech mentalnośći europejskiej (wzglednie zachodniej), różniących ją od mentalności wschodniej, pisarz uważą nastawienie dialogiczne, dążenie do poznania argumentów oponenta i przyjęcie ich bądź odrzucenie (w całości lub częsciowo) w rezultacie racjonalnej dyskusji.
Postawa intelektualnej otwartości, krytycyzm wobec prawd cudzych, ale i sceptyczny dystans wobec własnych przeświadczeń, choćby stał za nimi autorytet całej tradycji - oto sedno kultury europejskiej, jej swoista i zarazem konstytutywna właściwość. W związku z tym nasuwa się uzasadniona - jak sądzę właściwość - wątpliwość, czy kultura europejska doby obecnej, kwestionująca wszelkie zastane pewniki, w tym również obowiązujące przez ostatnie pięćset lat przeświadczenie o uniwersalności własnych wartości i idei, będzie w stanie wytworzyć dostatecznie silną i stabilną tożsamość, niezbędną dla przetrwania i dalszego rozwoju w świecie konkurencyjnych kultur, niezachwianie dochowujących wierności swym „zasadom absolutnym”, a przy tym niekiedy (jak w przypadku kultury islamskiej) nasyconych frustracją i resentymentem wobec bogatego, dominującego cywilizacyjnie Zachodu.
198
Oznacza to, że nie ma kultur lepszych i gorszych, wyższych i niższych, lecz są tylko odmienne, na różne sposoby zaspokajające potrzebę duchowości, regulujące więzi międzyludzkie, wytwarzające normy spajające zbiorowość. Takie stanowisko nastręcza jednak szereg pytań natury etycznej, na które nie ma łatwych odpowiedzi. Niestety również sam pisarz wikła się niekiedy w pewne sprzeczności. W imę obrony ludzkiej godności wyraża zdecydowany sprzeciw wobec praktyk stosowanych w innych kulturach ( jak na przykłsd ustrój kastowy w Indiach, torturowanie wieźniów politycznych w Chinach, karanie za kradzież w Afganistanie obcięciem prawej ręki i lewej stopy, kamieniowanie cudzołożonych kobiet w islamie itp.), a więc - gdyby chciał być konsekwentny - zmuszony byłby przyznać, że odrzucając ideę uniwersalności europejskich wartości, ujętych w doktrynie praw człowieka, pozbawiamy się możliwości oceny wymienionych zjawisk jak przejawu barbarzyństwa.
199
Zgadzam się z Leszkim Kołakowskim, że idea praw człowieka nie jest żadną ideologią polityczną, lecz zbiorem elementarnych postulatów etycznych, wywiedzionych z takiego pojęcie natury ludzkiej, jakie ukształtowało się wprawdziwe w obrębie jednej partykularnj kultury, lecz swym zasięgiem obejmuje wszelkie kultury.
202
Trudno oczekiwać od dziennikarza i pisarza, nawet tak przenikliwego i po ludzku mądrego jak on, cudownych przepisów na zniwelowanie nierówności (na razie dramatycznie rosnących) między biednymi i bogatymi, na zaradzenie klęsce niedostatku i głodu w światowej skali. Autor Podróży z Herodotem jedynie nazywa i sygnalizuje najważniejsze problemy wymagające niezwłocznego rozstrzygnięcia, apeluje do naszego poczucia moralnej odpowiedzialności za innych, wreszcie formuuje przestrogi na przyszłość. Jego zdaniem wcześniej czy póxniej bogaty świat będzie musiał podzielic się dostatkiem z biedniejszymi.
203
Islam
Stanowisko reportera w tej kwestii określić by można jako trudny optymizm, pełen obaw i niepewności, lecz mimo wszystko optymizm, nietracący ufności w zdolności transformacyjne naszej kultury, nieraz przezywającej na przestrzeni dziejów różnorakie kryzysya jednak potrafiącej zwycięsko stawić im czoła.
204
Pojęcie „tożsamości europejskiej” jeszcze nigdy nie było tak niejasne jak dzisiaj, mimo że szturmują nim unini politycy, publicyści, kaznodzieje.
Indywidualizm - wartość dla Europejczyka podstawow, bowiem stanowiąca dlań konieczny warunek twórczej samorealizacji, kształtowania własnego stylu życia - jest często ciężarem pnad siły dla muzułmanina, który urzeczywistnia się jako człowiek tylko w ummie
205
Zagrożenie dla naszej kultury - przestrzega Kapuściński - może przyjść z jej wnętrza, może być wynikiem działań tych, którzy zapomnieli o tradycjach europejskiego racjonalizmu, humanizmu, personalizmu.
Bohdan Dziemidok
O filozofii człowieka i filozofii kultury Ryszarda Kapuścińskiego
208
Kapuściński uczynił z reportażu prawdziwie wielką literaturę nie tylko dzięki zdolności cierpliwego i bacznego obserwowania, empatycznego rozumienia oraz wnikliwego interpretowania i analizowania sytuacji, zachowań, postaw i przeżyć ludzi różnych kultur i środowisk geograficznych, kontynuując w ten sposób wielką tradycję literatury jako swoistego „człowiekoznawstwa”.
210
Podobnie sądzi Kapuściński, który, polemizując z Husserlem i Heideggerem, wyraża najglębsze przekonanie, że w filozofii główne miejsce powinna zajmować nie ontologia czy epistemologia, lecz etyka.
211
Kapuścińskiemu bliska jest filozofia spotkania i dialogu. Uważa jednak, że reprzentantom tej filozofii, podobnie jak egzystencjonalistom, nie udało się przezwyciężyć europocentryzmu. Spotkanie i dialog z Innym to dla nich spotkanie z inną jednostką tego samego świata kulturowego, najczęściej po prostu z innym Europjeczykiem lub, szerzej sprawę ujmując, reprezentantem świata Zachodu.
ten Inny - 57
216
Unifikacyjne tendencje globalizacji dotyczą bowiem przede wszystkim technologii i ekonomiki (w szczególności komunikacji i handlu), w minimalnym zaś stopniu wpływają na duchowo-aksjologiczne jądro poszczegolnych kultur.
218
Kapuściński ceni regionalizm rozumiany jako patriotyzm lokalny, bo wyzwala on energię, pomysły i ambicje społeczności lokalnych. Wyraźnie przy tym odróżnia regionalizm od prowincjonalizmu, a nawet je sobie przeciwstawia.
220
W praktycenajczęsciej wygląda to tak, że to my jesteśmy patriotami, a inni nacjonalistami.
224
Nieprzypadko pod koniec życia zainteresował się losami i dorobkiem Herodota. Jeśli ktoś zasluguje na miano Herodota naszych czasow, to wlasnie Kapuścinski.