Osobą fizyczną, według prawa rzymskiego, jest człowiek, zaś pełną zdolność prawną warunkowały tam aż trzy czynniki zwane status: wolność czyli status libertatis, obywatelstwo czyli status civitatis oraz stanowisko w rodzinie czyli status familiae
Osoby prawne - organizacje (związki) ludzi, masy majątkowe wyodrębnione jako twory społeczne do realizacji określonych zadań, posiadające zdolność prawną. Pojęcie wykształcone późno (pryncypat) w sposób niepełny.
Zdolność do czynności prawnych jest to zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną lub innych osób.Zdolność do czynności prawnych w prawie rzymskim ograniczały trzy czynniki: płeć, wiek i stan umysłowy.
Osoby prawne to inaczej instytucje, organizacje, masy majątkowe lub związki ludzi, które zostały stworzone w celu realizacji określonych celów i które posiadają zdolność prawną.
PODZIAL RZECZY Res corporales - rzeczy materialne - można zważyć, zmierzyć, dotknąć Res incorporales - niematerialne - nie można było zważyć. Zmierzyć itd. Res in patrimonio - będące w majątku (w obrocie) Res extra patrimonium - wyjęte z góry z majątku i normalnego obrotu prawnego
Res mancipi - rzeczy szczególnie wartościowe - grunty italijskie, niewolnicy, służebności gruntów wiejskich, zwierzęta do transportu i uprawy roli Res nec mancipi - pozostałe rzeczy, do przeniesienia własności wystarczyło traditio Kwirytarna - wywodzi się z prawa kwirytów. Dotyczy rzeczy najbardziej wartościowych: niewolników, gruntów italijskich. Bonitarna - ci, którzy zaczęli być podmiotami tej własności posiadali pewne rzeczy in bonis (w swoim majątku) i dopiero przez zasiedzenie zdobywali prawo własności Mancipatio
Potrzebni świadkowie (co najmniej 5ciu dojrzałych obywateli rzymskich) Potrzebny libripens (trzymający wagę, o takich kwalifikacjach jak świadkowie) Czynność per est et libram - przez spis i wagę
In iure cessio Formalizm Pozorny pozwany (zbywca) oraz powód (nabywca, kupujący) Dotyczył jedynie wartości kwirytarnej Dawało większa swobodę stronom (pretorowie nadzorowali i poprawiali iure, więc przenoszenie własności tą droga również ulepszali)
Zawłaszczenie - occupatio Musiało dotyczyć rzeczy niczyjej (res nullius)Jak nastąpiło zawłaszczenie, to nabywca stawał się właścicielem Zasiedzenie Pierwotne nabycie własności polegające na władaniu daną rzeczą przez czas przepisany ustawą Mogła dotyczyć nieruchomości lub ruchomości Usucapio - najstarsza forma - łapanie przez użytkowanie. Zasiadywać w ten sposób można było wszystko (rok - ruchomość lub dwa lata - nieruchomość). Problematyczną kwestie stanowiły res mancipi. Można było zasiadywać od nieformalnego właściciela. Za Justyniana usucapio odsunięto.
SŁUŻEBNOŚCI Prawo własności ograniczonej polegające na możliwości korzystania z rzeczy cudzej w ściśle określonym kierunku.Musiała polegać na powstrzymaniu się od działania (non facere), bądź znoszenia czyjegoś działania (pati) Służebności nie można było ustanowić na innej służebności Nie można ustanowić jej na własnej rzeczy
EMFITEUZA Dziedziczne i zbywalne prawo do korzystania z cudzych gruntu, pobierania z niego wszystkich korzyści w zamian za płacenie czynszu (solarium).
SUPERFICIES Dziedziczne i zbywalne prawo do korzystania z budynku postawionego na cudzym gruncie za coroczną opłatę (solarium) Ten dom w przypadku wygaśnięcia superficies przypadał właścicielowi gruntu.
ZASTAW Zabezpieczenie wierzytelności. Prawo akcesoryjne - nie występuje samodzielnie - musi istnieć wierzytelność fiducji dłużnik w celu zabezpieczenia wierzytelności przenosił na wierzyciela za pomocą mancypacji, albo in iure cessio, jakiś przedmiot na własność, z tym zastrzeżeniem, że po wypełnieniu zobowiązania wierzyciel własność tę przeniesie z powrotem na dłużnika
Hipoteka - zastaw umowny. Strony umawiały się, że rzecz zostaje przedmiotem zastawu, ale pozostaje w rękach dłużnika - jest on właścicielem posiadającym dłużnym. Dłużnik pobierał cały czas pożytki z rzeczy.
Mógł on kolejne zastawy zakładać na tej rzeczy.Wady hipoteki:Tajność - hipoteka nie była publicznie ogłaszana, nie wiadomo na rzecz kogo ustanowiona. Nieruchomość oznaczano kamieniami hipotecznymi dla oznaczenia. Miały wartość religijną one.
ZOBOWIĄZANIAZobowiązania (obligationes) - opracowane zostały w sposób doskonały. Wiele późniejszych systemów przepisywało później tą część prawa (np. kodeks napoleona).
Zobowiązania powstały na drodze wielowiekowego rozwoju, powstały aby ubezpieczyć i umocnić system kredytowy.
Proces legisakcyjnyJest to najstarszy proces prywatny, nazwa jego pochodzi stad, że postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (legis actio). Każde postępowanie odbywało się według jednego z 5 schematów (modus lege agendi) : 3 z nich służyły do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania rozpoznawczego, 2 ostatnie miały charakter środków egzekucyjnych.
Ustalona formułka rozpoczyna się od ustanowienia sędziego (nominatio). Ma postać zdania warunkowego,
rozpoczynającego się od słów „Jeżeli się okaże...”(si paret). W formułce mogą występować pewnie części zwyczajne i inne ,nadzwyczajne. Do części zwyczajnych należą:
intentio (twierdzenie) - jest to część formułki w której powód wyraża swoje żądanie
demonstratio (przedstawienie) - w tej części formułki zostaje przedstawiona sprawa, co do której dotyczy się postępowanie
condemnatio (zasądzenie) - jest częścią formułki w której zostaje sędziemu udzielona władza zasądzenia albo uwolnienia pozwanego exceptio (zarzut | procesowy | ) - jest częścią formułki umieszczaną przez pretora wówczas, gdy pozwany, nie przecząc twierdzeniu powoda, praescriptio (zastrzeżenie) - umieszcza się na samym początku formułki, była zastrzeżeniem w interesie powoda actiones in rem i actiones in personam - pierwsze służyły do ochrony władztwa prywatnego nad rzeczami i były skuteczne wobec każdego, kto to władztwo naruszył. Drugie służyły do ochrony uprawnień wierzycieli w stosunku do konkretnych, z góry oznaczonych osób - dłużników. actiones reipersekutoriae, poenales i mixtae - pierwsze - odszkodowawcze - służyły do odzyskania rzeczy lub naprawienia przez dłużnika wyrządzonej szkody. Drugie - karne - służyły do wymierzania kary pieniężnej sprawcy przestępstwa prywatnego. Trzecie - mieszane - służyły obu tym celom jednocześnie.
Proces reskryptowi Jest on odmianą procesy kognicyjnego. Już w okresie pryncypatu sędzia mając trudności w rozwikłaniu jakiegoś problemu prawnego, mógł zwrócić się do cesarza z prośbą o rozstrzygnięcie jego wątpliwości. To samo mogły drogą listowną czynić osoby prywatne, przedstawiając opis stanu faktycznego sprawy. Cesarz, bądź wysoki jego urzędnik, dokonywał prawnej oceny sprawy, przysyłając osobom zainteresowanym odpowiedz z zastrzeżeniem tej treści, że opisany stan faktyczny odpowiada prawdzie. Sędzia, który następnie rozstrzygał daną sprawę, związany był opinią prawną zawartą w reskrypcie, chyba że ustalony przezeń stan faktyczny nie pokrywał się z tym, jaki opisany był w suplikacji skierowanej do cesarza
Proces kognicyjny Ukształtował się jako jedyny sposób dochodzenia roszczeń wynikających z prawa prywatnego dopiero w okresie dominatu.Jednofazowe postępowanie toczyło się w całości przed sędziami - urzędnikami państwowymi. Na najniższym szczeblu sądzili w sprawach drobniejszych urzędnicy municypalni. Właściwymi sędziami pierwszej instancji stali się namiestnicy prowincji. Instancją wyższą byli wikariusze w diecezjach, a ponad nimi prefekci pretorianów podlegający wprost cesarzowi. Na czele tej hierarchii stał cesarz, który sądził jako instancja apelacyjna.
POŻYCZKA Kontrakt pożyczki. Było to przeniesienie własności (przez tradycję, wierzyciel musiał być jej właścicielem by kontrakt był ważny) rzeczy zamiennej z zastrzeżenie zwrotu (zamiennika np. pieniędzy, dłużnik musiał mieć zdolność do czynności prawnych) w oznaczonym terminie lub na żądanie. Przedmiotem pożyczki mogły być tylko rzeczy oznaczone gatunkowo - zamienne.
Przechowanie czyli depozyt (depositum) miało miejsce gdy składający oddawał rzecz ruchomą w bezpłatne przechowanie, a przechowawca miał ją zwrócić na każde żądanie składającego. Przechowawca miał prawną pozycję dzierżyciela, odpowiadał tylko za dolus i culpa lata, natomiast składający także culpa levis in abstracto. Przechowawca miał prawo żądać zwrotu kosztów jakie poniósł w związku z przechowaniem, jak i odszkodowania za szkody
Termin dies - przyszłe i pewne zdarzenie, od którego strony uzależniają rozpoczęcie lub zgaśnięcie skutków czynności prawnej. Musi być pewny, że nastąpi -dies certus an (ale może być niepewny kiedy nastąpi incertus quando, choć niekoniecznie - cetrus quando), ale nie może być niepewny dies incertus an, bo jest to wtedy Warunek conditio - przyszłe niepewne zdarzenie od którego strony uzależniają skuteczność lub zgaśnięcie czynności prawnej
depozyt konieczny (depositum necessarium) - zawierany w sytuacji przymusowej (pożar), gdy rzecz jest oddawana w przechowanie z przymusu osobie przypadkowej - ew. skarga deponenta opiewała na podwójną wartość rzeczy dla szczególnego ukarania nieuczciwego depozytariusza
OGRANICZENIE PRAWA WŁASNOŚCI
Prawo własności jako najszersze, bezwzględne, nieograniczone prawo rzeczowe do korzystania i rozporządzania rzeczą z wyłączeniem osób trzecich nie było jednak pozbawiane pewnych ograniczeń ustanowionych głównie ze względu na dobro państwa lub współżycia społecznego Z tego tez powodu możemy wyróżnić następujące ograniczenia
Czynność prawna jest oświadczeniem woli osoby, zmierzające do wywołania skutków prawnych (powstanie, zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego) związanych z nim z mocy prawa
Darowizna jako odrębna umowa zaistniała dopiero w prawie justyniańskim, wcześniej uznawano za nią wszelkie przypadki, kiedy zachodziło: powiększenie majątku obdarowanego z równoczesnym umniejszeniem majątku darczyńcy, istniała wola obdarowania animus donandi, obdarowany przyjął darowiznę (nie można było go do tego zmusić). Nie było określonej formy
Wady oświadczenia woli - niezgodność oświadczenia woli z istotną wolą wewnętrzną danej osoby, może być świadoma lub nieświadoma. świadoma niezgodność: w przypadku oświadczenia woli nie na serio (per iocum)-np. zawarcie małżeństwa przez aktorów na scenie;zastrzeżenia potajemnego (reservatio mentalis brak świadomości, brak wolnej woli, pozorność, oświadczenie nie na serio, podstęp, przymus.brak świadomości - osoba działająca ma wyłączoną świadomość (np. wysoka temperatura).
Delicta - prywatne - naruszenie interesów prywatnych, skargi zależały od osób pokrzywdzonych - postępowanie prywatne o wynagrodzenie szkody i grzywnę jako karę prywatną...
Czyn bezprawny rodził konieczność zapłaty odszkodowania (grzywny) jeśli dał się zaliczyć do określonej liczby deliktów - dających skargę, nie było bowiem ogólnego pojęcia deliktu