Wyróżniamy następujące funkcje języka:
- komunikatywna - język daje przede wszystkim możliwość porozumiewania się. Możemy porozumieć się za pomocą innych środków (gesty, mimika, dym z ogniska itp), ale nad nimi przewagę ma język, ponieważ za jego pomocą można przekazać bardzo złożone informacje. Język daje możliwość przekazywania informacji o myślach, uczuciach, możliwość porozumiewania się na odległość (listy - przekazy pisemne) i niezależnie od czasu, w którym informacja została wysłana (możemy czytać księgi napisane np. w średniowieczu).
- poznawcza - język pełni funkcję poznawczą, to znaczy w swojej strukturze magazynuje rezultaty wielowiekowego poznania rzeczywistości - wiedzy. I tak np. Eskimosi w swoim słownictwie wyróżniają kilkadziesiąt słów opisujących śnieg - różne jego postacie, jego odmienność.
- prezentacyjna - to zdolność do pośredniego informowania o nadawcy w sposób niezamierzony. Np. osoba niewykształcona, używając form niegramatycznych ("tymi ręcami", "wyszłem") informuje nas o swoim niewykształceniu. Wyrazu "kajet" używają z reguły osoby starsze.
- ekspresywna - to zdolność języka do powiadamiania odbiorcy o doznanych uczuciach - zdolność do wyrażania uczuć, ocen. Kiedy o kocie powiemy "kiciuś", to wyrażamy w ten sposób swój dodatni stosunek do zwierzęcia. Wyraz "babsztyl", "babsko" informuje o naszej antypatii. Uczucia wyrażamy poprzez odpowiedni dobór słownictwa, intonację. Wyrazem językowej ekspresji są apostrofy, zdania wykrzyknikowe, słowa nacechowane emocjonalnie.
- impresywna - w pewien sposób łączy się z ekspresywną. Jest to zdolność języka do kształtowania, wywoływania za pomocą komunikatu językowego oczekiwanej reakcji odbiorcy. Dzięki tej funkcji nadawca może kształtować postawy i zachowania odbiorcy. Np. gdy mówię do kogoś "Otwórz okno", oczekuję, że ten ktoś okno otworzy. Do tej funkcji należą komendy wojskowe, np.: "Padnij!", "Powstań!", "Rozejść się" itp. Najczęściej, gdy język jest podporządkowany tej funkcji, nadawca używa trybu rozkazującego lub bezokoliczników. Często spotykamy się z typem takiej funkcji w tekstach ustaw, regulaminach, a także w hasłach i sloganach reklamowych ("Cukier krzepi", "Domestos zabija bakterie").
Rodzajem wypowiedzi impresywnej, określanej mianem groźnej, jest wypowiedź, która jest zarazem manipulacyjna. Nadawca nie ujawnia swoich rzeczywistych intencji i traktuje
odbiorcę jako nieświadome narzędzie w urzeczywistnianiu swoich planów. Przykładem takiej wypowiedzi są przemówienia oskarżycieli Sokratesa, którzy chcieli wpłynąć na decyzję sędziów i w ten sposób doprowadził do skazania Sokratesa na śmierć.
- reprezentatywna - to zdolność języka do zastępowania, czyli symbolizowania zjawisk. Jeżeli powiem "Mam jabłko", przekazuję informację, o przedmiocie znajdującym się niekoniecznie w zasięgu mojej ręki. Wyraz "jabłko" w wystarczający sposób określa przedmiot, który mam na myśli.
- poetycka - z funkcją poetycką spotykamy się w literaturze pięknej. Przejawia się w różny sposób, w zależności od epoki, pisarza, odbiorców. Funkcja ta nie ogranicza się, wbrew nazwie, tylko do poezji. Jest obecna w prozie poetyckiej, przemówieniach, żartach, kalamburach, mowie potocznej. Tworząc teksty o funkcji poetyckiej nadawca chce zaskoczyć, rozśmieszyć, a przede wszystkim zachwycić.
Funkcje stylizacji:
Stylizacja językowa - [naśladownictwo pewnego stylu języka] wprowadzenie do utworu elementów właściwych mowie określonych środowisk, epok, bądź elementów charakterystycznych dla określonej formy wypowiedzi, czy określonego stylu.
Stylizacja - sformułowanie w pewien sposób jakiejś wypowiedzi. Kształtowanie dzieła artystycznego zgodnie z wymaganiami określonego stylu, nadawanie cech określonego stylu.
Rodzaje stylizacji:
- archaiczna - wprowadzenie archaizmów i form fonetycznych, fleksyjnych, składnikowych i słowotwórczych właściwych danej epoce, np. "Trylogia" Henryka Sienkiewicza. Stylizacja archaiczna ŕ archaizacja.
- gwarowa [dialektyzacja] - wprowadzenie autentycznej gwary lub form gwarowych np. "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego, czy "Chłopi" Reymonta.
- środowiskowa - wprowadzenie do utworu pewnej liczby wyrazów i zwrotów charakterystycznych dla jakiegoś środowiska, np. "Syzyfowe prace" Stefana Żeromskiego [środowisko uczniowskie].
- stylizacja biblijna - "Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" Adama Mickiewicza.
- naśladownictwo - np. "Iliady" Homera w "Monachomachii" Ignacego Krasickiego.
Systemy wersyfikacyjne w wierszu
W literaturze polskiej występują zasadniczo trzy systemy wersyfikacyjne zwane numerycznymi. Są to: sylabizm (wiersz sylabiczny), sylabotonizm (wiersz sylabotoniczny), tonizm (wiersz toniczny) oraz nieregularne odpowiedniki tych wierszy. Poza tym wyróżniamy także wiersze nienumeryczne: średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy oraz współczesny wiersz wolny. Pierwszym regularnym systemem wersyfikacyjnym w poezji polskiej był sylabizm.
Średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy (zwany też składniowo-intonacyjnym)
Najstarszy polski typ wiersza występował w okresie średniowiecza oraz wczesnego renesansu. Wers tworzy w nim pełne zdanie lub zamknięty człon zdania. Nie przestrzegano jednakowej liczby sylab w wersach (jest to zatem wiersz asylabiczny). Rym uzyskiwano przez powtórzenie tej samej formy gramatycznej (np. w "Bogurodzicy" nosimy - prosimy, pobyt - przebyt). Wiersze średniowieczne recytowano zazwyczaj przy akompaniamencie muzyki (była to zatem tzw. poezja meliczna - od greckiego melos, czyli pieśń, śpiew).
Wiersz współczesny zdaniowy
numeryczny wiersz składniowy, nie posiadający rymów, w którym rozczłonkowanie na wersy pokrywa się z intonacyjnym frazowaniem prozy. Współczesnym wierszem zdaniowym jest np. utwór W. Szymborskiej "W rzece Heraklita" (z tomu "Sól").
Wiersz sylabiczny
W każdym wersie występuje ta sama liczba sylab, stały rym żeński w zakończeniu wersu, stały akcent paroksytoniczny (a zatem na przedostatnią sylabę) i średniówka w wersach dłuższych niż ośmiogłoskowe. Ilość sylab w wersie waha się od 4 do 17. Najczęściej stosowane rozmiary wersów to: ośmiozgłoskowiec, jedenastozgłoskowiec (5+6), ze średniówką po piątej sylabie, trzynastozgłoskowiec (7+6), ze średniówką po siódmej sylabie.
Ośmiozgłoskowiec występuje najczęściej w takich gatunkach, jak: bajka, fraszka, sielanka, ballada, często w wierszach dla dzieci.
Przykłady: "Pieśń świętojańska o Sobótce" Kochanowskiego, "Psalmy przyszłości" Krasińskiego.
Jedenastozgłoskowiec występuje bardzo często w romantycznej poezji epickiej, w strofach trójwersowych (tercynach), sześciowersowych (sekstynach) i ośmiowersowych (oktawach).
Przykłady: "Beniowski", "Król Duch" Słowackiego, "Monachomachia" Krasickiego
Trzynastozgłoskowiec - najpopularniejszy, np. "Wojna chocimska" Potockiego, "Treny" Kochanowskiego, "Pan Tadeusz" Mickiewicza. W przekładach z greki i francuskiego występuje jako odpowiednik heksametru i aleksandrynu (francuski wiersz klasyczny 12-zgłoskowy z akcentem na zgłosce szóstej i średniówką po niej; tzw. wiersz heroiczny, zastosował go P. Corneille w "Cydzie" - J.A. Morsztyn przetłumaczył "Cyda" zastępując aleksandryn trzynastozgłoskowcem).
Wiersz sylabotoniczny
Wiersz ten charakteryzuje się: stałą liczbą sylab w wersach, jednakową liczbą sylab akcentowanych w wersie i ich stałym umiejscowieniem. Jest on wobec tego bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny. Pojawił się już pod koniec XVIII wieku, typowy stał się dla liryki XIX wieku, obecny najczęściej w krótkich utworach lirycznych, zwłaszcza w pieśniach stylizowanych na pieśni ludowe. Podstawową jednostką miary rytmicznej jest tu stopa. Pojawia się w poezji W. Pola, T. Lenartowicza, M. Konopnickiej, A. Asnyka "Ulewa", J. Kasprowicza "Melodia mgieł nocnych", B. Leśmiana "Dziewczyna".
Spokrewniony z wierszem sylabotonicznym jest tzw. polski heksametr - odpowiednik heksametru antycznego, zastosował go np. Adam Mickiewicz w "Powieści Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda" (rozpiętość wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab, pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana, a także stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie) czy Norwid "Bema pamięci żałobny rapsod".
Wiersz toniczny
Występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Na przykład w "Księdze ubogich" J. Kasprowicza, w strofie: "Umiłowanie ty moje! (dwa zestroje akcentowe)/ Kształty nieomal dziecięce! (trzy zestroje akcentowe)/ Skroń dotąd nie pomarszczona (trzy zestroje akcentowe)/ Białe, wąziutkie ręce" (trzy zestroje akcentowe). Dzięki regularnemu układowi zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach wybija się rytm, tempo muzyczne strofy. Poeci, którzy stosowali wiersz toniczny, to m.in. W. Broniewski, J. Tuwim, K. Iłłakowiczówna, T. Gajcy.
Wiersz wolny
Jest to wiersz nieregularny o swobodnej budowie rytmicznej. Nie obowiązują w nim żadne schematy; długość wersów jest zróżnicowana, brak stałej liczby sylab, stóp, zestrojów akcentowych. Najważniejsze jest w nim znaczenie słów. Poeta sam decyduje o podziale utworu na strofy i wersy. Bardzo często nie występują w nim żadne znaki interpunkcyjne, co utrudnia interpretację, język zbliżony jest do języka prozy. Wiersz taki jest typowy dla poezji współczesnej, bardzo często stosowali go poeci awangardy: J. Przyboś, T. Różewicz, M. Białoszewski, choć pojawia się już w poezji Norwida. Odmiany wiersza wolnego to np. wiersz emocyjny - wiersz nienumeryczny, składniowy, gdzie podział wypowiedzi na wersy jest uzależniony od ekspresyjnej intonacji języka mówionego.
Związek frazeologiczny - jest to mniej lub bardziej stałe połączenie wyrazów (zawsze logiczne)
Podział związków frazeologicznych ze względu na budowę:
a) fraza - to związek w głównym zdaniu, czyli podmiot z orzeczeniem np. pan sprząta
b) wyrażenie - związek, który tworzy rzeczownik z wyrazem go określającym np. rzeczownik z przymiotnikiem, czyli epitet (pyszne ciasto); rzeczownik z imiesłowem przymiotnikowym (idący człowiek); rzeczownik z rzeczownikiem (książka Kasi); rzeczownik z zaimkiem dzierżawczym (moja książka)
c) zwrot - związek, który tworzony jest przez czasownik z wyrazem go określającym np biegnie szybko
Podział ze względu na stopień zespolenia wyrazów w związku:
a) luźne - znaczenie jest prostą sumą znaczeń wyrazów np. piechota wylewa się - woda wylewa się - płyn wylewa się - lawa wylewa się (czyli rzecz wylewająca się może być różna, byle tworzyła całość z resztą)
b) stałe - znaczenie nie jest sumą znaczeń np. coś mu strzeliło do głowy (nie można zamieć głowę na nogę, czy szyję - sens tylko na to wyrażenie ze słowem głowa), albo grać komuś na nerwach (nie można grać komuś na nogach, czy żyłach - dlatego nie można zmienić słowa nerwy na coś innego, bo związek będzie niezrozumiały, bez sensu)
c) łączliwe - połączenie wyrazów, które są ze sobą związane znaczeniowo np pobudzić czyjąś wyobraźnię
Związki frazeologiczne mogą mieć znaczenie przenośne i dosłowne:
- dosłowne: żelazna krata, cięka torba
- przenośne: żelazny repertuar, ciężkie przeżycia
Styl - jest to zespół środków językowych wybieranych przez autora tekstu ze względu na ich przydatność do realizacji celu wypowiedzi. Dwa kryteria podziału stylów:
a) według nadawców tekstu:
- indywidualne - jeden autor lub utwór
- typowe - właściwe określonej grupie mówiących, czy piszących, np. styl epoki, prądu literackiego, gatunku literackiego
b) według celów wypowiedzi
- style funkcjonalne - potoczny, urzędowy, publicystyczny, naukowy, artystyczny
Rodzaje stylów funkcjonalnych:
- styl potoczny - najczęściej stosowany w języku mówionym, w pamiętnikach, listach, w dialogach utworu literackiego itp. w celu ożywienia akcji, opisu lub scharakteryzowania osoby mówiącej, czy środowiska
- wyrażenia i zwroty spotykane w języku mówionym
- związki frazeologiczne o charakterze potocznym
- słownictwo o zasięgu środowiskowym
- silne zabarwienie uczuciowe
- nieregularność składni, uproszczenia w budowie
- przewaga zdań pojedynczych
- stosowanie zdań bezspójnikowych
- równoważniki zdań i anakoluty [odstąpienie od logicznej lub składniowej ciągłości]
- wyrazy dosadne, przysłowia, gwara
- styl urzędowy - jest związany z działalnością różnego rodzaju instytucji społecznych, prywatnych i państwowych [może wystąpić w utworze literackim]
- ustalone i konwencjonalne formuły i zwroty
- bezosobowość i kategoryczność sformułowań:
a) stosowanie strony biernej
b) stosowanie zdań bezpodmiotowych
c) stosowanie takich wyrazów jak: należy, zabrania się, jest zobowiązany, powinien, uprasza się, uiścić, sprolongować, nabywać...
- odpowiednie rozmieszczenie i podział tekstu na punkty i podpunkty, paragrafy; charakterystyczne tytuły: ustawa, zarządzenie, okólnik...
- styl naukowy - charakterystyczny dla dzieł naukowych [może wystąpić w prozie]
- terminy naukowe
- brak środków obrazowych i figur stylistycznych
- przewaga zdań podrzędnie złożonych, wielokrotnie złożonych, o skomplikowanej budowie
- ścisłość sformułowań i logiczność rozumowania
- jasność i zwięzłość
- styl publicystyczny - odznacza się dużym zróżnicowaniem wewnętrznym; może zbliżać się do stylu artystycznego w takich formach jak felieton, czy też reportaż lub do naukowego w trudniejszych pracach popularnonaukowych
- komunikatywny [prosty i zrozumiały]
- sugestywny - musi zawierać argumenty
- zawiera elementy obrazowe
- zwięzły
- tytuły wskazujące na treść artykułu
- proste środki językowe
- styl artystyczny - jest cechą utworów literatury pięknej i jest zróżnicowany wewnętrznie. Dział stylistyki zajmujący się stylem artystycznym wyodrębnia się jako osobną dyscyplinę zwaną stylistyką literacką
- przewaga środków obrazowych nad innymi środkami językowymi
- szczególnie bogate słownictwo
- obecność elementów innych stylów
Podstawową cechą dobrego stylu jest komunikatywność i zgodność z zasadami poprawności, gdyż celem każdej wypowiedzi jest nawiązanie kontaktu z odbiorcą. Wypowiedź komunikatywna - to wypowiedź trafiająca do odbiorcy, odebrana przez niego zgodnie z intencją nadawcy.
Cechy dobrego stylu:
- komunikatywność
- jasność
- żywość
- obrazowość
- zwięzłość
Komunikatywność stylu osiągamy przez:
- precyzję wyrażenia
- łatwość formułowania [jasne i poprawne formułowanie zdań]
- słownictwo ogólnie zrozumiałe
- unikanie zbyt dużej ilości archaizmów i neologizmów
- wypowiedzi dostosowane do sytuacji i odbiorców
- wypowiadanie tekstu z właściwą intonacją, pauzami, akcentami, siłą głosu
Jasność osiąga się przez:
- umiejętny dobór wyrazów
- unikanie homonimów
- unikanie zbyt dużej ilości archaizmów i neologizmów
- unikanie zbyt długich zdań
- unikanie zdań wtrąconych
- unikanie częstych parafraz i zbyt wyszukanych porównań
Żywość stylu osiąga się przez:
- przeplatanie różnorodnych zdań
- stosowanie czasów w różnych funkcjach
- przeplatanie akcji dialogami, monologami, wypowiedzeniami zbliżonymi do naturalnego toku żywej mowy
Obrazowość stylu osiągamy przez:
- umiejętne stosowanie wyrażeń i zwrotów przenośnych i porównawczych
- stosowanie epitetów
- używanie onomatopei
Zwięzłość stylu polega na:
- ograniczeniu środków językowych do niezbędnych
- unikaniu zbędnych powtórzeń
- nazywaniu bezpośrednio [przy mówieniu], unikaniu
Synonimy - wyrazy bliskoznaczne, o różnym brzmieniu i podobnym znaczeniu. Pozwalają na unikanie powtórzeń w tekście. Przykłady: łobuz, łajdak; choroba, niemoc; obawa, strach.
Synonimy - inaczej wyrazy bliskoznaczne, np.:
wiatr = wicher, wichura, tajfun
niepogoda = słota, szaruga, plucha, chlapa
Mimo bliskości znaczenia wyrazy te różni natężenie cechy lub subiektywna postawa mówiącego względem wypowiedzi