1.Kredyt a pożyczka
Zgodnie z prawem bankowym działalność kredytowa dotyczy wyłącznie banków. Każda osoba fizyczna i prawna może udzielić pożyczki, natomiast kredytów mogą udzielać wyłącznie banki. ”Kto bez zezwolenia prowadzi działalność polegającą na prowadzeniu środków pieniężnych innych osób fizycznych, prawnych… w celu udzielenia kredytów podlega grzywnie do 5 000 000zł i karze pozbawienia wolności do lat trzech” Kredyty stanowią najważniejszą pozycję aktywów prawie wszystkich banków. Udział kredytów w aktywach polskiego systemu bankowego wynosi obecnie ok. 50%. Działalność w zakresie pożyczek reguluje kodeks cywilny.
2. Umowa kredytu bankowego i jej elementy
Przez umowę kredytu bankowego bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie określoną kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, do zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w umownym terminie spłaty oraz do zapłaty prowizji od przyznanego kredytu.
Umowa o kredyt bankowy jest umową konsensualną, odpłatną oraz dwustronnie zobowiązującą.
Umowa kredytu określać powinna jej strony, czyli kredytodawcę i kredytobiorcę. Jako kredytodawca występować może zasadniczo wyłącznie podmiot o prawnym statusie banku, natomiast kredytobiorcą może być dowolna osoba fizyczna lub prawna, a także jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, o ile legitymuje się ona zdolnością prawną.
Drugim elementem umowy kredytu bankowego pozostaje określenie kwoty i waluty udzielanego kredytu oraz terminu i sposobu postawienia środków do dyspozycji kredytobiorcy. Wynikające z zawartej umowy świadczenie banku polega zatem zawsze na postawieniu do dyspozycji kredytobiorcy ustalonej umową kwoty, przy czym jednak sposób i terminy wykorzystania kredytu mogą być zróżnicowane, w zależności od uzgodnionej przez strony techniki kredytowania. Kwota udzielanego kredytu zasadniczo wynika ze swobodnych negocjacji pomiędzy stronami przyszłej umowy. Swobodę banku w tym zakresie ograniczają jednak ustawowo określone limity koncentracji wierzytelności. Każdy bank ma prawo udzielać kredytów z złotych. Natomiast udzielanie kredytu w walucie obcej jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy kredytobiorca posiada wydane przez Prezesa NBP upoważnienie do wykonywania tego rodzaju czynności obrotu dewizowego
Po trzecie, umowa kredytowa określać powinna cel, na jaki kredyt został udzielony. Niedopuszczalne jest zawarcie umowy pozostawiającej kredytobiorcy pełna swobodę w dysponowaniu pozyskanymi ta droga środkami pieniężnymi. Przepisy nie precyzują jednak zarazem pojęcia celu, na jaki kredyt zostanie przyznany, co oznacza relatywnie szeroki zakres swobody stron w tym zakresie
Czwarty element umowy kredytowej stanowi określenie zasad i terminu spłaty kredytu oraz wysokości prowizji od udzielonego kredytu, a także wysokości jego oprocentowania i zasad jego zmiany. Na kredytobiorcy ciążą trojakiego rodzaju obowiązki, w postaci obowiązku zwrotu kredytu, obowiązku zapłaty oprocentowania oraz obowiązku zapłaty prowizji. Zasady realizacji wszystkich tych obowiązków powinny być uszczegółowione postanowieniami umowy. W przedmiocie terminów i innych zasad spłaty kredytu obowiązujące ustawodawstwo milczy, co równoznaczne jest ze swobodą woli stron w tym zakresie. Swoboda ta jest po części ograniczona wymogiem określenia terminu spłaty w umowie. Wyklucza to bowiem możliwość udzielenia kredytu o nieustalonym terminie zwrotu. Bank pobiera od wykorzystanego kredytu oprocentowanie według stawki stałej lub zmiennej, stosownie do postanowień zawartej umowy. Stosowanie stopy zmiennej jest jednak uwarunkowane określeniem w umowie kredytowej warunków dokonywania zmian. Jednocześnie banki pobierające oprocentowanie wedle stawki zmiennej obowiązane są do każdorazowego powiadamiania kredytobiorcy i poręczycieli o dokonanej zmianie. Banki komercyjne generalnie uprawnione zostały do pobierania prowizji z tytułu wykonywanych czynności bankowych. Uprawnienie to w przypadku umowy kredytowej dodatkowo uwarunkowane zostało koniecznością umownego określenia wysokości należnej bankowi prowizji, w tym także ewentualnej odrębnej prowizji od kredytu postawionego do dyspozycji, a nie wykorzystanego przez kredytobiorcę.
Po piąte, umowa kredytu bankowego zawierać powinna postanowienia dotyczące sposobu zabezpieczenia kredytu. Ustawodawstwo polskie przewiduje możliwość zastosowania prawnych zabezpieczeń w dwóch fazach stosunku kredytowego, to jest przed zawarciem umowy kredytowej oraz w okresie jej wykonywania.
Szósty element umowy kredytowej, to określenie zakresu uprawnień banku związanych z kontrolą wykorzystania i spłaty kredytu. Niezależnie jednak od wszelkich ewentualnych postanowień umownych w tym przedmiocie, bank jako strona umowy kredytowej, wyposażony został ex lege w zespół uprawnień o charakterze szczególnym , mających w założeniu ograniczać ryzyko finansowe kredytodawcy. Zasadniczą podstawę dla skorzystania przez bank z nowych uprawnień stanowi negatywny wynik permanentnej oceny sytuacji gospodarczej i finansowej kredytobiorcy, do której dokonywania bank jest ustawowo upoważniony. W przypadku zagrożenia terminowej spłaty kredytu bądź w przypadku stwierdzenia, iż warunki jego udzielenia nie zostały dotrzymane, bank może wypowiedzieć umowę kredytową, w całości lub w części. Okres wypowiedzenia wynosi zasadniczo 30 dni a jego upływ oznacza blokadę niewykorzystanej części środków oraz natychmiastową wymagalność kredytu wykorzystanego.
Ostatnim elementem umowy kredytu bankowego pozostaje określenie warunków dokonania zmian i rozwiązania umowy.
Dodatkowe postanowienia wprowadzone przez strony do zawieranych umów kredytowych podzielić można na trzy zasadnicze kategorie: Klauzule uszczegóławiające prawa i obowiązki stron , klauzule indywidualizujące i klauzule informacyjne.
3 Ryzyko kredytowe
Ryzyko kredytowe związane jest z udzielaniem przez bank swoim klientom kredytów, pożyczek, gwarancji, poręczeń lub akredytywy. Oznacza prawdopodobieństwo powstania sytuacji, w której klient banku może nie wywiązywać się z warunków umowy, zaciągniętego zobowiązania.
Ze względu na specyfikę działalności banku wyróżnia się: aktywne ryzyko kredytowe- występuje ono w sytuacji gdy kredytobiorca nie spłaca w terminie rat kapitałowych, odsetek co może być spowodowane zachwianiem lub utratą zdolności kredytowej, ryzyko to jest w dużym stopniu kontrolowane przez bank i pasywne ryzyko kredytowe związane z wycofywaniem środków oddanych do dyspozycji bankom na określony termin przez deponentów, wiąże się to z ograniczeniem lub zaprzestaniem akcji kredytowej i utrzymaniem płynności.
Przyczyną złych kredytów które zwiększają ryzyko kredytowe może być: błędna wycena zabezpieczeń, zdolności kredytowej; niewystarczające kwalifikacje kadry, zatrudnionej w danym banku; zła analiza wniosku kredytowego; nagłe pogorszenie się sytuacji finansowej kredytobiorcy; nieodpowiednio prowadzony monitoring, czyli badanie zdolności kredytowej przed i podczas trwania umowy kredytowej.
Analiza ryzyka kredytowego wiąże się z ryzykami cząstkowymi, a najważniejsze z nich to: ryzyko działalności gospodarczej czyli niepewność osiągnięcia dochodów i zysków z działalności operacyjnej klienta banku w wyniku np. zmian zachodzących na rynku, zmian gustów i preferencji konsumentów, zmian w strukturze gospodarki; ryzyko finansowe wiążące się ze struktura kapitału, czyli sposobem finansowania majątku przez kapitał własny i obcy; ryzyko kraju związane z możliwością zmian politycznych i ekonomicznych w kraju lub w innych krajach- zmiany mogą dotyczyć uregulowań prawnych, kryzysu gospodarczego, wojny, zmian politycznych, rządowych itp.; ryzyko wystąpienia negatywnego zdarzenia, którego skutki są trudne do zneutralizowania.
Bank który podejmuje ryzyko kredytowe może spodziewać się, że nastąpi zwiększenie dochodu z działalności kredytowej, a w efekcie zwiększy zysk do podziału lub nastąpi utrata części lub całego kredytu oraz nieściągniętych odsetek.
Do konsekwencji ryzyka kredytowego zalicza się również wzrost kosztów kredytowania, wzmożony nadzór bankowy, utracone możliwości, nadwyrężenie reputacji banku, utrata płynności, wypłacalności a nawet upadek banku.
Aby ryzyko kredytowe było dla banku jak najmniejszym zagrożeniem, podejmowane są odpowiednie działania oraz stosuje się działanie zmniejszające ryzyko kredytowe. Do działań banku należeć będą: ustalenie polityki kredytowej banku, określenie wewnętrznych procedur kredytowych, określenie kredytowych kompetencji decyzyjnych w banku, analiza wniosków kredytowych, podejmowanie decyzji kredytowych zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, zabezpieczanie udzielanych kredytów, windykacja należności bankowych, sprawozdawczość kredytowa, monitoring kredytów analizowany pod różnym kątem, np. branży, typu działalności klientów, regionu, monitoring limitów zaangażowania, monitoring zabezpieczeń kredytowych, tworzenie i kontrola rezerw celowych.
4. Dokumentacja kredytowa klienta.
Procedury kredytowe zaczynają się w momencie przyjścia potencjalnego kredytobiorcy do banku. Są one zależne od typu kredytu. Klient wypełnia wniosek kredytowy i uzupełnia go załącznikami. Wniosek kredytowy wraz z załącznikami nazywamy dokumentacją kredytową klienta. Jest ona często obszerna. Zwykle największą objętościowo część dokumentacji stanowią załączniki przedstawiające aktualną sytuację potencjalnego kredytobiorcy. Składają się na nią m.in. podstawowe sprawozdania finansowe, w tym bilanse i rachunki wyników, dokumenty wskazujące na status i charakter przedsiębiorstwa , zaświadczenie z banku i ZUS o braku zaległości z podatkami i opłatami, oświadczenie o obecnej wysokości zobowiązań przedsiębiorstwa etc. Dokumentacja kredytowa musi też przedstawiać wysokość i zamierzone wykorzystanie kredytu oraz korzyści jakie kredytobiorca spodziewa się osiągnąć dzięki temu kredytowi. Wykazanie, że kredyt zostanie wykorzystany z pożytkiem umacnia bank w wierze że kredytobiorca w przyszłości będzie miał środki na jego spłatę. W dokumentacji kredytowej muszą być wskazane także możliwości i formy spłat kredytu. Kredytobiorca pokazuje, jak zamierza spłacić kredyt i wypełnia tabelę, na której wyliczony zostaje zysk, jaki przedsiębiorstwo zamierza osiągnąć w czasie kredytowania. Bank porównuje wysokość przewidzianego zysku z wielkością spłat kapitału i oprocentowania, jakie maja nastąpić w danym okresie, co pozwala na ustalenie tzw zdolności kredytowej potencjalnego kredytobiorcy.
5.Rodzaje kredytów
Kredyty są zróżnicowane , banki wyróżniają bardzo dużą liczbę ich rodzajów. Kredyty dzielimy w zależności od stosowanych kryteriów.
5.1 Kredyty złotowe i dewizowe
Kredytami dewizowymi nazywamy kredyty nominowane w dewizach. Najczęściej są one wypłacane przez bank i spłacane przez klienta w złotych, po kursie z dnia wypłaty i spłaty. Koszt kredytu dewizowego równa się więc kosztowi oprocentowania i prowizji powiększonemu o stratę na deprecjacji złotego, jaka nastąpiła w danym okresie. Część kredytów dewizowych jest wypłacana w dewizach, są to głównie kredyty na import towarów i usług z zagranicy.
5.2 Kredyty długoterminowe i krótkoterminowe
Za kryterium podziału przyjmuje się też okres kredytowania. Kredyty krótkoterminowe to te mające poniżej roku a długoterminowe są na okres co najmniej roku. W miarę stabilizacji gospodarczej podział ten się zmienia. Do teraz liczba kredytów na okres przekraczający rok jest mała, będzie ona oczywiście rosła , coraz częstsze będą kredyty na okres wieloletni. Oczekiwać można, że z czasem przyjęty zostanie taki podział, jak w krajach zachodnioeuropejskich, czyli będziemy wyróżniać kredyty krótkoterminowe- poniżej roku, średnioterminowe- od 1 do 5 lub 7 lat i długoterminowe- powyżej tego okresu.
5.3 Kredyty gotówkowe i bezgotówkowe
Kredyty gotówkowe wypłacane są w gotówce . Kredyty bezgotówkowe zdecydowanie dominują. Przy kredycie gospodarczym zwykle bank nie wypłaca gotówki klientowi, a reguluje należność za przesłane faktury. Najczęściej kredytobiorca przesyła do banku kopie faktur, a bank bada, czy wydatki zostały dokonane zgodnie z założonym przedmiotem kredytowania i bezzwłocznie wypłaca pieniądze dostawcy. Przy kredytach samochodowych i innych kredytach ratalnych klient także nie otrzymuje gotówki do ręki, należność za otrzymany towar jest przez bank przelewana na konto sprzedawcy. Formę gotówkową mogą natomiast mieć drobne kredyty dla ludności w rachunku bieżącym.
5.4 Kredyty komercyjne i preferencyjne
Kredytami komercyjnymi nazywamy takie kredyty, których koszt dla klienta wynika z rachunku ekonomicznego przeprowadzonego przez bank; bierze on pod uwagę koszt pieniądza, ryzyko i konkurencję innych banków. Kredyty preferencyjne są to kredyty udzielane klientowi na warunkach korzystniejszych niż wynikające z rachunku ekonomicznego. Bank zawsze dąży do osiągania zysku na kredytach, dlatego też do kredytów preferencyjnych musi ktoś dopłacać . Najczęściej jest to państwo, dopłaty stosują ministerstwa, fundusze, agencje i inne instytucje rządowe; niektóre kredyty preferencyjne są dofinansowywane przez międzynarodowe organizacje finansowe oraz przez rządy i instytucje z innych krajów. W Polsce większość kredytów preferencyjnych jest przeznaczana na rozwój rolnictwa i ułatwianie przemian na wsi, znaczne sumy są poświęcane także na dofinansowywanie kredytów na ochronę środowiska. Bank udzielający kredytu pobiera normalne oprocentowanie, ale część tego oprocentowania pochodzi z subwencji, dzięki czemu oprocentowanie wypłacane przez kredytobiorcę jest dużo niższe od zwykle stosowanego na rynku.
5.5 Kredyty gospodarcze i ich typy
Podział wynika z przyjęcia za podstawowe kryterium przeznaczenia. Wyróżniamy kredyty gospodarcze , kredyty dla ludności oraz kredyty budowlano mieszkaniowe.
Podstawowe znaczenie dla systemu bankowego mają kredyty gospodarcze. Przypada na nie ponad 60% wartości wszystkich kredytów udzielanych obecnie w Polsce. Banki wyróżniają kilkadziesiąt typów kredytów gospodarczych, istotne znaczenie maja jednak tylko trzy z nich. Są to kredyty gospodarcze w rachunku bieżącym, kredyty obrotowe i kredyty inwestycyjne.
Kredyt w rachunku bieżącym polega w istocie na przyznaniu klientowi prawa do ujemnego salda rachunku bieżącego do określonej wysokości w określonym czasie. Zgodnie z umową kredytową bank ustala więc dwa limity: czasowy i ilościowy, wyznaczając maksymalną kwotę ujemnego salda rachunku bieżącego i okres trwania umowy. Przedsiębiorstwo pobierające taki kredyt ma częste wpłaty i wypłaty na rachunek bieżący, dlatego tez w okresie kredytowania wysokość ujemnego salda stale się zmienia. Specyfika tego kredytu polega m.in. na tym ze kredytobiorca płaci oprocentowanie wyłącznie za obliczane codziennie ujemne saldo rachunku, oprócz tego płaci on prowizję. Dla przedsiębiorstwa mającego częste wpłaty na ten rachunek całkowity koszt kredytu jest wyjątkowo niski. Sprawia to, że o kredyt taki ubiega się wiele przedsiębiorstw, natomiast niezbyt chętnie udzielają go banki. Najczęściej banki przyznają taki kredyt tylko przedsiębiorstwom które już przedtem zaciągały u nich kredyty i spłaci ły je w terminie oraz przedsiębiorstwom bogatym i zyskownym obsługiwanym przez inne banki. Małe ryzyko związane z obsługą wymienionych typów firm sprawia, że mimo względnie niskich przychodów z kredytów w rachunku bieżącym są one uważane za korzystne.
Dla większości przedsiębiorstw, które nie mają szans na uzyskanie kredytu w rachunku bieżącym, najważniejsze znaczenie ma kredyt obrotowy. Jest to, pod względem masy wypłacanych pieniędzy, najważniejszy z typów kredytów stosowanych w Polsce. Kredyty obrotowe służą zaspokojeniu potrzeb przedsiębiorstwa w zakresie środków obrotowych, a przede wszystkim umożliwiają zakupy surowców i towarów.
Większość kredytów obrotowych jest zaciągana na krótkie terminy od dwóch tygodni do trzech miesięcy- klient finansuje dzięki temu zakupy surowca do przerobu lub towaru na sprzedaż i oddaje kredyt po otrzymaniu pieniędzy za sprzedany towar. Zdarzają się jednak i kredyty obrotowe udzielane na dłuższy okres np. na sfinansowanie szeregu transakcji importowych. Bank nalicza koszty kredytu w sposób tradycyjny, pobierając prowizje i oprocentowanie, które w kredytach krótkoterminowych jest zwykle spłacane w jednej racie na zakończenie okresu kredytowania.
Stabilizacja gospodarcza sprzyja rozwojowi kredytów inwestycyjnych. Większość z nich jest jeszcze w Polsce udzielana na okres względnie krótki np. jednego roku , ale coraz częstsze są kredyty wieloletnie, a spotyka się nawet kredyty udzielane na ponad 7 lat. Kredytami inwestycyjnymi nazywamy kredyty służące finansowaniu wydatków związanych z rzeczowymi środkami trwałymi, czyli z inwestycjami realizowanymi przez przedsiębiorstwa. Dzięki udzielaniu takich kredytów bank ma zapewnione wpływy z długiego okresu kredytowania. Ocena zyskowności wieloletnich projektów inwestycyjnych jest bardzo trudna, w niektórych przypadkach niemożliwa, co zwiększa ryzyko banku. Przy kredytach inwestycyjnych oprocentowanie jest zwykle spłacane w ratach miesięcznych, a kapitał w ratach kwartalnych, coraz częściej banki stosują długie okresy karencji.
5.6 Kredyty dla ludności
Jednym z najważniejszych zjawisk obserwowanych obecnie w polskiej bankowości jest zmiana struktury akcji kredytowej. Stopniowo maleje udział kredytów dla wielkich przedsiębiorstw, a rośnie kredytów dla przedsiębiorstw małych i średnich oraz kredytów dla ludności. Przeciętna „spłacalność” kredytów dla ludności jest znacznie większa niż w przypadku kredytów gospodarczych. Większość masy kredytów dla ludności stanowią kredyty ratalne, czyli kredyty na zakup towarów spłacane w ratach. Są to głównie samochody i sprzęt AGD.
W ciągu ostatnich lat zaobserwować można upowszechnianie się w Polsce nowych form kredytów dla ludności; kredytu w rachunku bieżącym, i kredytom dzięki kartom płatniczym. Kredyt w rachunku bieżącym ma w istocie dwie formy. Właściciel rachunku może zwrócić się do banku o podpisanie umowy na taki kredyt, wtedy zasady kredytowania są podobne do zasad obowiązujących w przypadku kredytu w rachunku bieżącym dla przedsiębiorstw. Znacznie częściej jednak właściciele rachunku pobierają z konta bez żadnej umowy więcej pieniędzy niż mają. Jest to bankowe tolerowanie, a w praktyce nawet obserwowane z życzliwością, pod warunkiem jednak, że wysokość debetu nie jest zbyt duża w stosunku do przeciętnego stanu salda rachunku, a okres debetu krótki. Bank traktuje taki stan jak swoisty kredyt, pobierając bardzo wysokie oprocentowanie ściągane z rachunku po dokonaniu przez klienta wpłaty. Jest to więc forma specyficznego kredytu bezumownego. O kredycie podobnego charakteru możemy mówić w przypadku wystąpienia debetu na rachunku bieżącym klienta posiadającego kartę kredytową. Wielkość kredytów dla ludności w rachunku bieżącym i pobieranych przy pomocy kart płatniczych szybko rośnie, zaczynają one stanowić interesujące źródło dochodów niektórych banków.
5.7 Kredyty budowlano mieszkaniowe.
W odróżnieniu od krajów zachodnioeuropejskich, dotychczas bardzo małe znaczenie dla Polskich banków maja kredyty budowlano- mieszkaniowe. Są udzielane zarówno osobom prywatnym jak i przedsiębiorstwom, dlatego też wyodrębnia się je jako specyficzną kategorię kredytów. Można je podzielić na kredyty budowlane, czyli przeznaczone na pokrycie kosztów budowy budynków oraz mieszkaniowe na zakup mieszkania. Przy kredytach budowlanych podstawowym zabezpieczeniem jest hipoteka na nieruchomości czyli gruncie na którym budowany jest dom, wraz z budowanym budynkiem. Zwykle kredyt jest udzielany po zbudowaniu fundamentów, wartość zabezpieczeń rośnie z czasem, w miarę postępu budowy. Rząd stara się ułatwić otrzymywanie takich kredytów przez ludzi , którzy sami budują swoje domy. Poważnym utrudnieniem jest ochrona lokatorów, bardzo rzadkie są przypadki wykwaterowania byłego właściciela domu, który nie spłaca kredytu. W tej sytuacji banki chętnie przyznają kredyty budowlane developerom. Jeszcze trudniejszy do rozwiązania jest problem zabezpieczeń w przypadku kredytów mieszkaniowych. Większość osób które chciałyby kupić mieszkanie, nie ma odpowiednich zabezpieczeń. Sprawia to, że banki mają problemy z udzieleniem banków mieszkaniowych, mimo olbrzymiego potencjalnego zapotrzebowania ludności na te kredyty. W rozwiązaniu sytuacji ma pomóc powołanie nowych typów banków, specjalizujących się w udzielaniu kredytów mieszkaniowych.
Art. 69 ustawy Prawo Bankowe
To samo
Art. 99 ust.1 pkt. 2 ustawy Prawo Bankowe
Art. 76 ustawy Prawa Bankowe
Art. 74 ustawy Prawo Bankowe
Lesław Góral, Maria Karlikowska, Katarzyna Koperkiewicz- Mordel „Polskie prawo bankowe” s.161
Grażyna Figura „Bankowość -zarys problematyki” s.103
Zbigniew Dobosiewicz „Wprowadzenie do finansów i bankowości” s.165
Zbigniew Dobosiewicz „Bankowość” s.273
Ibid., s.275
Op.cit., s.276
Op.cit., s.277
10