Typy więzi
w ujęciu J. Turowskiego można wyróżnić dwa typy:
więź funkcjonalną (formalną, przedmiotową, rzeczową, obiektywną) występującą ze względu na funkcje i role pełnione w rodzinie;
więź podmiotową (nieformalną, intencjonalną, osobistą), pojawiającą się ze względu na cechy osobowości członków rodziny.
w ujęciu L. Dyczewskiego wyodrębniamy trzy typy więzi:
więź strukturalno-przedmiotową - stanowią ją stosunki i kontakty między członkami, między pokoleniami i w ramach pokoleń, które powstają ze względu na pełnione role i zadania. Dotyczą one wychowania, dzieci, rodziców, prowadzenia domu i udzielania wzajemnej pomocy;
więź osobową - stanowią ją stosunki między osobami i pokoleniami oparte na sferze poznawczej, a głównie emocjonalno-wolicjonalnej. Ich treścią są myśli, uczucia, pragnienia, aspiracje i wzajemne postawy zajmowane przez poszczególnych członków.
więź kulturową - dotyczą stosunków między osobami w rodzinie, a ich treścią są postawy zgodności lub niezgodności wobec tych samych wartości, norm, wzorów zachowań, osób, instytucji, zdarzeń czy wytworów kultury.
w ujęciu Z. Tyszki wyróżnia się dziewięć rodzajów więzi, uwzględniając klasyfikację funkcji realizowanych w rodzinie:
ekonomiczną;
opiekuńczą;
krwi;
seksualną;
kontrolną;
socjalizacyjno-wychowawczą;
kulturalną;
towarzyską;
emocjonalno-ekspresyjną.
Wyznaczniki atrakcyjności:
częstość kontaktów - duża częstość kontaktów budzi sympatię (usuwanie niepewności);
responsywność - jest tym większa, im większa jest szansa, że partner odpowie na nasze próby komunikowania się z nim, im więcej jego działań stanowi odpowiedź na nasze własne uprzednie działania oraz im bardziej rozbudowane są jego komunikaty (odpowiedzi na kontakty);
zalety - lubiani: życzliwi, towarzyscy, uczciwi, inteligentni, o wysokim prestiżu, dużych umiejętnościach społecznych;
podobieństwo do nas samych - głównie pod względem poglądów, postaw i opinii;
atrakcyjność fizyczna - ładna = mądra, grzeczna, szczęśliwsza;
przysługi - niepisana norma wzajemności, mogą być obraźliwe, uzyskanie sympatii motywem przysługi ;
komplementy;
przywiązanie - częste przebywanie razem i odkrywanie się przed sobą nawzajem.
Typy rodzin niepełnych wg przyczyn niepełności
rodziny osierocone na skutek śmierci jednego z rodziców;
rodziny rozbite na skutek rozwodu lub porzucenia rodziny;
rodziny niezamężnych matek z dziećmi;
rodziny niepełne czasowo ze względu na:
charakter pracy rodzica;
pobyt w zakładzie karnym;
dłuższe leczenie szpitalne;
dłuższy pobyt za granicą (Danielewicz, za: Kawula)
rodziny matek-nastolatek i różniące się od nich wiekiem i sytuacją prawną członków rodziny małoletnich;
rodziny młodych dorosłych matek samotnie wychowujących dzieci w wyniku podjęcia takiej decyzji przed zawarciem małżeństwa (matki stanu wolnego);
rodziny niepełne (nieobecność jednego z małżonków będąca wynikiem rozwodu;
rodziny dotknięte sytuacją losową - śmiercią ojca lub trwałym porzuceniem przez niego rodziny (wdowy lub porzucone matki z dziećmi);
rodziny ojców samotnie wychowujących dzieci w wyniku powierzenia im władzy rodzicielskiej albo śmierci żony (Trawińska, za: Dudak).
Typy rodzin niepełnych ze względu brak kompletności w strukturze rodziny
„rodzina sieroca (brak rodziców na skutek ich śmierci, dzieci pozostają pod opieką krewnych, dziadków lub osób obcych, ale nie są w domu dziecka);
rodzina półsieroca (brak jednego z rodziców na skutek śmierci, dzieci pozostają w rodzinie pod opieką jednego z rodziców);
rodzina rozbita (brak jednego z współmałżonków na skutek rozwodu lub porzucenia rodziny ze względu na separację, niepowroty z zagranicy; dzieci są pod opieką jednego z rodziców, chociaż możliwe są dorywcze kontakty z drugim z rodziców lub stała pomoc materialna);
rodzina samotnych, niezamężnych matek z dziećmi (są tu możliwe przypadki losowe lub decyzje podjęte świadomie co do zachowania stanu wolnego). Są też przypadki niezamężnych matek nieletnich (los, gwałt)”
Kategorie samotnych matek:
panny - kobiety zazwyczaj pozostające z wyboru samotnymi matkami;
wdowy - pozostają na skutek śmierci naturalnej lub losowej męża;
rozwódki - odchodzące od mężów z różnych przyczyn, np. alkoholizmu męża (Kawula, 2005, s.116).
samotne macierzyństwo z „wyboru” - tworzą je kobiety w średnim wieku z wyższym wykształceniem, aktywne na rynku pracy, z pewnym doświadczeniem zawodowym;
samotne matki z „przypadku” - tworzą je zazwyczaj kobiety młode z najniższym wykształceniem; najwyższe wykształcenie, jakie posiadają, to zasadnicze zawodowe, ale bez odpowiednich kwalifikacji i doświadczenia zawodowego;
„nieposzukiwane” samotne macierzyństwo - są to kobiety w średnim wieku i niskich kwalifikacjach zawodowych;
„nie całkiem” samotne macierzyństwo - są to tworzone gospodarstwa domowe przez samotne matki i osoby trzecie.
Cechy rodzin niepełnych:
„gorsza w porównaniu z rodzinami pełnymi sytuacja materialna, gdyż jedynymi żywicielkami są zazwyczaj kobiety;
przeciążenie matek obowiązkami jednego opiekuna dzieci w sferze wychowawczej, opiekuńczej i ekonomicznej;
zaburzony proces socjalizacji bez wzoru osobowego jednego z rodziców, najczęściej ojca;
ograniczenie kontaktów rodziny z otoczeniem zewnętrznym;
zawężenie i ograniczenie ruchliwości społecznej całej rodziny (np. wspólnego wyjazdu na wypoczynek)” (Kawula)
„deficyt struktury partnerskiej i pokoleniowej o charakterze trwałym lub długotrwającym (brak przedstawiciela jednej płci w socjalizacji dziecka);
wymuszona odpowiedzialność, uznanie prawnej i moralnej powinności wspierania młodszego pokolenia przez starsze (choć obowiązek alimentacyjny nie zawsze jest wykonywany);
osamotnienie w podejmowaniu większości decyzji o różnej wadze życiowej, dotyczących zarówno osoby dziecka (samego siebie), jak i dzieci, skutkujące też bezradnością (organizacyjną, finansową) i osamotnieniem. Poczucie osamotnienia wydaje się cechą nie tylko dotkliwie znaczącą indywidualnie, ale istotną także z punktu widzenia socjalizacji” (Dudak).
Polityka społeczna wobec rodzin niepełnych - dylematy wyboru
działania bezpośrednie vs. działania pośrednie - wybór między prowadzeniem programów socjalnych adresowanych do rodzin niepełnych (USA, UK, kraje skandynawskie) a wspieraniem tej kategorii rodzin w ramach ogólnej ochrony macierzyństwa i rodziny (dot. ubezpieczeń społecznych, systemu podatkowego, prawa pracy). Drugie rozwiązanie jest bardziej racjonalne, gdyż: trudno wskazać problemy występujące tylko w rodzinach niepełnych; programy adresowane zwiększają ryzyko instytucjonalnego i społecznego naznaczenia; populacja rodzin niepełnych jest zróżnicowana wewnętrznie.
powszechne programy socjalne vs. selektywne programy socjalne - selekcja na podstawie kryterium dochodowego. W rodzinach niepełnych istotna jest ochrona przez programy powszechne oraz maksymalna indywidualizacja selektywnych form wsparcia.
ochrona socjalna vs. działania aktywizujące
Działania pomocowe skierowane na:
wspieranie rodzica w podejmowaniu różnorodnych decyzji ważnych dla rodziny i rodzica;
zachęcanie do wyjścia z izolacji społecznej;
czuwanie nad stosowaniem zabiegów integrujących rodzinę niepełną;
prowadzenie doradztwa w zakresie racjonalnej organizacji dnia, spożytkowania czasu;
zachęcanie do nawiązania lub odbudowania relacji ze szkołą.
Typy rozwodów wg Bohannana
rozwód emocjonalny - zapoczątkowuje oddalania się partnerów. Partnerzy przestają się angażować w małżeństwo. Oznacza to kolejno zanikanie pozytywnych uczuć i zastępowanie ich niechęcią, obojętnością i rozczarowaniem. Jednocześnie oddalanie się polega też na wygasaniu silnych uczuć destruktywnych. Spada ilość działań i spraw wspólnych, a rośnie ilość inicjatyw i decyzji podejmowanych wyłącznie we własnym imieniu.
rozwód legalny - jest potwierdzeniem, że decyzja o rozstaniu nie zamyka się tylko w sferze prywatnej, ale istnieje też jako fakt społeczno-prawny. Rozwód angażuje organy ochrony prawnej, których obecność paradoksalnie powiększa kryzys, bo zmniejsza - i tak już niską - chęć współpracy partnerów. Partnerzy z góry ustawieni są w roli przeciwników procesowych. Odmienna sytuacja rozwiedzionych sprawia, że nasycenie poczuciem odrzucenia rośnie.
rozwód rodzicielski - opisuje zmiany, jakie dokonują się w relacji rodzice-dzieci. Nie oznacza on rozwiązania relacji z dzieckiem, co niestety sugeruje samo słowo rozwód, ale rozwiązanie dotychczasowej formuły więzi. Jego istota polega na uregulowaniu kilku problemów: ustanowieniu rodzica opiekuńczego, wskazaniu miejsca zamieszkania dzieci, określeniu typu opieki oraz oddzieleniu kontaktów partnerskich od kontaktów rodzicielskich. Rozwodowi towarzyszy świadomość zerwania zobowiązań i niedotrzymania umowy oraz określenia tej jej części, która powinna zostać zrealizowana.
rozwód ekonomiczny - dotyczy zmian dokonujących się w sytuacji materialnej rodziny. Związany jest z rozdziałem stanu posiadania i pogorszeniem poziomu zaspokajania potrzeb przez jej członków. Spadek materialnego standardu życia jest typową treściową cechą kryzysu rozwodu. Rozwiązywanie problemów materialnych staje się często pretekstem do rozgrywania konfliktów pochodzących z innych sfer życia rodziny.
rozwód środowiskowy - sprowadza się do zmian zachodzących w życiu towarzyskim osób rozwiedzionych, właśnie na skutek zmiany stanu cywilnego. Życie towarzyskie osób dorosłych realizowane jest parami, a zmiana stanu cywilnego wyraźnie je komplikuje. Stwarza konieczność kontaktowania się z nieprzyjemnym zdarzeniem, jakim jest rozwód wśród bliskich. Zmusza do rewidowania relacji z byłymi małżonkami i nowych wyborów. Wprowadza do kontaktów z rodziną i przyjaciółmi element zagrożenia. Przypomina, że rozwód nie jest tworem abstrakcyjnym i może przydarzyć się każdemu. Krewnym z rodzin generacji obniża poczucie bezpieczeństwa, a znajomym zwiększa lęk o trwałość ich związków.
rozwód psychiczny - to proces uzyskiwania psychicznej autonomii poprzez odseparowanie się od wpływów byłego partnera. Związany jest głównie z rekonstrukcją własnej tożsamości jako osoby kompletnej, zmianami w poziomie samooceny, zmaganiem się z silnymi negatywnymi uczuciami i z tworzeniem nowych planów na przyszłość. Jest to najważniejszy typ rozwodu - warunek i narzędzie oceny efektywności.
Cykl przemian diady, która zamierza się rozstać:
okres przeddecyzyjny - stanowi pewien punkt zwrotny w życiu pary, naznaczony przez fakt, że jeden z partnerów, lub oboje, zaczyna dostrzegać u siebie symptomy niezadowolenia z małżeństwa. Kressel przewiduje sekwencję subfaz: spadek satysfakcji, spadek intymności, porzucenie fasady solidarności małżeńskiej. Następuje zmiana percepcji związku. Pierwsze świadczące o tym sygnały mogą pochodzić z zewnątrz. Na podstawie zachowania partnera, planowanych przez niego celów życiowych, samej jego obecności lub jej braku, powstaje obraz związku, który przestaje przynosić satysfakcję. Drugie źródło wiedzy stanowi odbiór sygnałów wewnętrznych. Informują o frustracji i są źródłem negatywnych uczuć: smutku i rozczarowania z powodu niespełnionych oczekiwań, złości i gniewu z powodu niewłaściwie zaspokajanych potrzeb. Faza ta jest wypełniona wysiłkami mającymi na celu powrót do satysfakcjonującego związku oraz naprzemiennie występującymi okresami rezygnacji i nadziei. Jest to okres oddalania się od partnera i działań asekuracyjnych, podjętych na wypadek rozłąki - rozdzielność ekonomiczna, zaprzestanie współżycia, nawiązanie kontaktu pozamałżeńskiego.
okres decyzji poświęcony jest podjęciu i utrzymaniu decyzji. Oba te elementy mogą zapoczątkować łańcuch konstruktywnych zmagań, zakończony rozstaniem, bądź stać się podstawą do rozgrywania małżeńskich gier. W pierwszym przypadku jeden z partnerów staje się gotowy do podjęcia decyzji o rozwodzie i do zakomunikowania jej drugiemu. Kryteria dojrzałej decyzji rozwodowej obejmują:
kryterium odpowiedzialności;
kryterium całościowej oceny sytuacji - bilans zysków i strat;
kryterium proporcji motywów;
kryterium subiektywnych doznań.
Chęć poprawy kontaktów może cofnąć diadę do etapu poprzedniego, wahania i zmiany decyzji zatrzymują cykl przemian.
okres negocjacji - to bolesny i niespokojny czas dla pary. Polega na podejmowaniu ustaleń co do opieki nad dziećmi, podziału obowiązków, podziału majątku. Kontakty między partnerami pogarszają się, sprzyjając niezgodzie, walce i grom. Paradoks polega na tym, że do skutecznego radzenia sobie z rozwodem małżonkom potrzebne jest współdziałanie. Gwałtowne uczucia stają się źródłem nierealistycznych żądań i dalszych gier. W momencie pojawiania się silnych negatywnych emocji słabnie siła działań zaradczych, rośnie tendencja do posługiwania się mechanizmami obronnymi, zmniejszają się kompetencje społeczne. Małżonkowie nie potrafią spojrzeć na problem z cudzej perspektywy, kurczowo trzymają się własnej, co jest skutkiem odczuwania lęku wynikającego z zagrożonego poczucia bezpieczeństwa oraz braku umiejętności komunikacyjnych.
okres nowej równowagi - pojawia się w życiu byłych małżonków w następstwie poprawy ich wzajemnych stosunków, w następstwie osiągnięcia przez nich poziomu wystarczającej stabilizacji. Brak danych, by ustalić, ile czasu potrzeba na osiągnięcie tego stanu. Istnieją dowody na to, że wysoki poziom konfliktów i nieporozumienia związane z opieką nad dzieckiem obniżają tę możliwość.
Typy procesów rozwodowych wg Kressela
typ powikłany - wysoki poziom ambiwalencji, częste dyskusje, długi okres decyzyjny, liczne konflikty.
typ autystyczny - brak komunikacji i konfliktów, chłód emocjonalny i fizyczny, unikanie.
bezpośredniego konfliktu - wysoki poziom konfliktu, komunikacja w dobrym poziomie, wysoki, ale obniżający się poziom ambiwalencji wobec rozwodu, wysokie napięcie emocjonalne;
nieostrego konfliktu - poziom ambiwalencji niski, komunikacja i konflikt na niskim poziomie, długi okres decyzyjny, mało prób pojednania. Najbardziej pomyślne rokowania w zakresie przystosowania porozwodowego.
Typologia rozpadu wg Ponzettiego i Cate'a
szybkiego rozpadu - trwa krótko, kończy się rozwodem po upływie około dwóch lat, przyczyny indywidualne oraz związane z utrzymywaniem pozamałżeńskich kontaktów seksualnych;
rozciągniętego rozpadu - proces rozpadu dłuższy, do rozwodu dochodzi po około czterech latach, przyczyny środowiskowe;
stopniowego rozpadu - do rozwodu dochodzi przed trzecim rokiem trwania procesu rozpadu związki. Dominują przyczyny diadyczne i okolicznościowe, rzadziej środowiskowe.
Stadia indywidualnego procesu zaradczego w sytuacji rozwodu
stadium zaprzeczania (s. rozczarowania/erozji) - osoba, która je osiąga, spostrzega wprawdzie pewne symptomy rozpadu związku, ale nie uznaje ich za zapowiedź rozwodu. Wprost przeciwnie, w tym okresie przeważa tendencja do interpretowania oznak rozpadu albo jako nieważnych sygnałów, albo jako sygnałów nie zwiastujących zakończenia związku. Stan ten trwa tym dłużej, im bardziej sygnały płynące od partnera mają cechy dwuznaczności i im bardziej partnerzy skłonni są uruchamiać mechanizmy obronne. Faza ta może mieć bardziej lub mniej drastyczną postać. Zdarza się długotrwałe i uporczywe odrzucanie oczywistych faktów bądź posiadanie nadziei na rekonstrukcję związku.
stadium żałoby (okres żalu, straty, depresji) - małżeństwo zajmuje wysokie miejsce w hierarchii, stąd jego strata pogrąża małżonków w żałobie. W fazie tej mogą pojawiać się stany ostre, przypominające głęboką depresję, jak również długotrwałe obniżenie nastroju, przeplatane krótkotrwałym, nagłym bólem. Do uczuć smutku i żalu dołączają poczucie winy, krzywdy, wstyd i lęk. Próby zażegnania żałoby przez gwałtowne jej skracanie nie prowadzą do dobrych rezultatów. Mogą dać w efekcie szybkie, nieprzemyślane następne związki lub ukryte przeżywanie żałoby pod maską beztroski. Grozi to nie zamknięciem okresu żałoby, a więc ryzykiem ponownego jej ujawnienia, w mniej zrozumiałej i trudniejszej postaci.
stadium złości i gniewu - dominuje w nim złość za porażkę małżeńską, skierowana przede wszystkim na byłego małżonka. Faza obejmuje też akty agresji mającej na celu bezpośrednie lub symboliczne zniszczenie partnera. Odreagowanie ma często wyłącznie destrukcyjny charakter, a formy, jakie przybiera, nie są społecznie akceptowane. Duża ilość energii osoby rozwiedzionej zużytkowana zostaje na rozładowanie emocji nagromadzonych wcześniej, gdy małżeństwo jeszcze trwało i gdy się kończyło. Przebieg tej fazy, jeżeli nie przekracza pewnych ram czasowych (nie dłużej niż 2-4 lata) i przyjętych norm, nie jest uważany za niebezpieczny.
stadium rekonstrukcji - konieczność zużytkowania czasu na ponowny bilans, ostateczne oderwanie się od byłego małżonka, oddzielenie się od nienawiści i gniewu, wykształcenie nowej tożsamości oraz planowanie przyszłości. Pojawia się konieczność uzyskania wglądu w dynamikę relacji z byłym małżonkiem, odzyskanie dobrego zdrowia i ogólnie ujętej zdolności do utrzymania więzi z innymi. Ponadto zwraca się uwagę na wytworzenie nowego, stabilnego i autonomicznego stylu życia, akceptację tego stylu, rekonstrukcję więzi i zbliżenie do ludzi.
Reakcje dzieci na sytuację rozwodową rodziców:
zahamowanie w sytuacjach społecznych;
nieprzystosowanie społeczne;
obniżenie wyników w nauce;
zaburzenia nerwicowe;
nadpobudliwość emocjonalna i ruchowa;
zachowania agresywne;
rozluźnienie więzi emocjonalnej z rodziną.
Role: posłaniec, mediator, sojusznik, emocjonalna podpora, decydent, kozioł ofiarny, sędzia, uciekinier, niańka dla rodzeństwa, powiernik, partner z zastępstwie rodzica.
Zadania i cele polityki społecznej wobec rodzin wielodzietnych muszą być częścią spójnej polityki społecznej wspierającej rodziny w realizacji ich funkcji: prokreacyjnej, ekonomicznej, wychowawczej, opiekuńczej i socjalizacyjnej.
Funkcja prokreacyjna - wspieranie rodziny polega na kształtowaniu takich warunków prawnych, materialnych i społecznych, które sprzyjaj powstawaniu i rozwojowi rodziny. Tworzone warunki prawnej ochrony funkcji prokreacyjnej muszą obejmować:
system zatrudnienia, w tym ochrona pracy,
taki podział dochodu społecznego, aby koszty wychowania nowego pokolenia były sprawiedliwie rozłożone na całe społeczeństwo,
kształtowanie warunków bytu, dostęp do pełnowartościowego, własnego mieszkania dla rodzin z dziećmi,
zabezpieczenie społeczne, w tym ochronę zdrowia prokreacyjnego tak kobiet, jak i mężczyzn,
edukację społeczną przez kształtowanie postaw i zachowań sprzyjających małżeństwu i rodzinie, przyjaznych rodzinie i jej wartościom (odejścia od postrzegania rodziny i jej problemów w kontekście patologii),
komunikację społeczną przez ochronę wartości życia rodzinnego i funkcji rodziny.
Funkcja ekonomiczna polityka społeczna musi stworzyć rozwiązania systemowe uzupełniania dochodów rodziny w taki sposób, aby rodzina nie była kontrolowana przez służby socjalne (biurokracja socjalna) we wszystkich swoich przedsięwzięciach związanych z kształtowaniem dochodów i modelu konsumpcji, a w tym:
Korzystny system podatkowy uwzględniający w wymierzaniu podatku zobowiązania alimentacyjne rodzin.
Istotą jest respektowanie zobowiązań alimentacyjnych podatnika wobec swoich niesamodzielnych lub niezdolnych do pracy członków
System zasiłków powinien mieć charakter uzupełniający dochody własne rodzin. Rodzice wychowujący dzieci muszą otrzymać pomoc w takiej formie i w takiej wysokości, która pozwoli im na wychowanie zdrowego, wykształconego potomstwa i jego usamodzielnienie.
Przekazywanie rodzinie dorobku materialnego (dzieciom, wnukom, rodzeństwu) powinno by zwolnione od opodatkowania, bo tylko taki system będzie zachęcał do oszczędnego gospodarowania dochodem bieżącym i do jego kumulowania, a w efekcie do stałego polepszania poziomu zamożności rodzin, przez gromadzenie dorobku materialnego kolejnych pokoleń.
Funkcja opiekuńcza i wychowawcza
rozwijanie i udostępnianie usług społecznych wspomagających rodziny w wychowaniu i opiece nad dziećmi.
dostęp do usług oraz ich właściwy poziom.
stworzenie warunków, w których możliwe będzie łączenie zadań opiekuńczych nad dziećmi z pracą zarobkową rodziców.
przebudowie musi ulec obecnie funkcjonujący system opieki zastępczej nad dzieckiem, prowadzący do degradacji rodziny jako środowiska wychowawczego, do rozbijania rodzin, skazujący obecnie rodziny niewydolne do powierzania dzieci opiece zastępczej innych niż rodzina osób i instytucji. Dramatem dzieci i rodziny jest pozbawienie dziecka opieki rodziców z powodu braku dochodów w rodzinie.
Funkcja socjalizacyjna
konieczne jest stworzenie warunków bezpiecznego i wolnego od zagrożeń patologiami wychowania dzieci.
właściwa socjalizacja to także tworzenie warunków dostępu do kultury, wartościowych form wypoczynku, rekreacji, sportu.
umożliwienie rodzinom zakupu niezbędnych w wychowaniu przedmiotów i materiałów ułatwiających dziecku dostęp do dóbr kultury i cywilizacji (to dostępne dla rodzin książki, Internet, czy wreszcie bezpłatny dostęp do muzeów i galerii sztuki, publicznych, teatrów, filharmonii, czy opery).
dla większości rodzin wielodzietnych w Polsce dobra kultury, także te, które powstają i utrzymywane są ze środków publicznych są niedostępne.
1